MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi sapalıq kelbetliklerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

1.Páseytiw dárejesi belginiń normal dárejege ele tolıq jetpegenin, páseńligin bildiredi. Ol -ıraq//-irek, -rak//-rek, -law//-lew, - qısh//- kish, - ǵısh//- gish, -ǵılt//-gilt, -shıl//-shil, -is, -ildir affiksleri arqalı jasaladı.

2.Arttırıw dárejesi sapanıń, belginiń eń joqarǵı shegine jetkenin, sońǵı

jáne eń joqarǵı dárejesin belgileytuǵın, onnan arı belginiń dárejelenbeytuǵın kórsetedi. Ol eń kúsheytiwshi sózi menen, sonday-aq shıǵıs seplikli jámlew almasıgı menen jasaladı. Bul dárejeni joqarǵı dáreje dep te ataw múmkin.

3.Kúsheytiw dárejesi belgi dárejesiniń normal halattan kúshli, artıq ekenin bildiredi hám júdá, oǵada, dım, oǵırı, nayatıy hám t.b. kúsheytiwshi sózler, intensiv formalı hám tákirar kelbetlikler jáne basqa da qosımsha qurallar arqalı jasaladı.

4.Salıstırıw dárejesi zattıń belgisin basqa belgige salıstırıp kórsetip, -

ırak//-irek, -raq//-rek, -law//-lew qosımtaları, shıǵıs sepligin hám basqa da qosımsha qurallar menen jasaladı.

Kelbetlikke tán dáreje formaları tilde álwan túrli funkcionallıqstil’lik xızmet atqaradı. Kórkem ádebiyat stilinde onıń ózine tán ózgesheliklerine baylanıslı ástetikalıq talaplarǵa qaray hár qıylı stillik maqsette jiyi paydalanıladı. Bul arqalı kórkem tekst hám anıq hám túsinikli, hám tásirsheń, hám obrazlı sıpat alatuǵını turǵan gáp.

Kelbetlikler gáp ishinde kelgende tiykarınan zattıń belgisi menen birge sol belginiń dárejesin de bildirip kyeledi.

Qaraqalpaq tilinde kelbetliklerdiń dárejeleri de ele tolıq anıqlanbaǵan. Jaqınǵa deyingi miynetlerde kelbetliklerdiń tek úsh dárejesi (jay, salıstırıw, arttırıw) belgilenip kelgen bolsa, 1994-jılı shıqqan akademiyalıq grammatikada olarǵa páseytiw dárejesi qosılǵan26. Biraq, onıń menen kelbetliktiń dárejesi tolıq anıqlandı dewge bolmaydı, sebebi dáreje formalarınıń mánileri hár qıylı.

26 Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тилиниң грамматикасы (Сөз жасалыў ҳəм морфология).

Нөкис, 1994, 144-бет

31

Kelbetlikke tán dáreje formaları tilde álwan túrli funkcional-stillik xızmet atqarıwǵa uqıplı. Sonlıqtan da olar funkcional’lıq stillerdiń basqa tarawlarına qaraǵanda ásirese, kórkem ádebiyat stilinde onıń ózine tán ózgesheliklerine baylanıslı estetikalıq talaplarǵa qaray hár qıylı stil’lik maqsette jiyi paydalanıladı. Bul arqalı kórkem tekst hám anıq, hám túsinikli, hám tásirsheń, hám obrazlı sıpat alatuǵını turǵan gáp.

Kelbetliktiń dáreje formaların kórkem shıǵarmada qollanıw dástúrleri de,

álbette, xalıqtıń awız ádebiyatınan baslanadı. Folklordıń kóplegen janrlarında bul formalardıń túrlishe stillik maqsetlerde qollanılıwı arqalı olardıń til kórkemligi, tásirliligi hám obrazlılıǵı ushın xızmet etip kiyatırǵanı málim. Olar belgini dárejelep kórsetiw, súwretlenip atırǵan qaharman, waqıyalardıń hám t.b. hár qıylı belgilerine subiektiv-modallıq qatnastı bildiriw, shıǵarma tiliniń kórkemsúwretliligin, tásirsheńligin támiyinlew hám t.b. ushın jumsaladı. Mısalı:

Ultanxanǵa qádirlirek bay edi.

Tili de shúljiń, ózi de tutlıqparaq edi. («Qırq qız»)

Sapalıq kelbetlikler grammatikalıq birlikleri jaǵınan qatnaslıq kelbetliklerden ózine tán bolgan ózgeshelikleri menen ayırılıp turadı. Olar salıstırıw dárejesin jasaytuǵın -raq//-rek, -ǵılt//-gilt, -ǵıltım//- giltim, -ǵısh//-gish, -law//-lew affikslerin tikkyeley qabıl ete beredi: qızıl – qızılıraq, kók – kógirek, sarı – sarǵıltım, aq – aqshıl hám t.b.

Mısalı:

Berdimurat xalıqtı, xalıq Berdaqtı,

Jalǵızınday kórer jannan jaqsıraq.

(Berdaq)

Sapalıq kelbetliklerdiń aldında intensiv formalar, yaǵnıy kúsheytkish buwınlar qosılıp, onnan kelbetliktiń kúsheytiw dárejesi jasala beredi: qıp-qızıl, jap-jasıl, jup-jumalaq, tap-taza, nám-náhán.

32

Mısalı:

Qıp-qızıl, qızıl borlattay qızıl-aw!

Qaraqalpaq tilindegi kelbetliktiń kúsheytkish dárejesin jasaytuǵın bunday intensiv kórsetkishler basqa túrkiy tillerine de tán bolǵan qubılıs bolıp esaplanadı.

Usı ózgesheliklerine qaray sapalıq kelbetlikler kelbetliktiń dáreje formaları járdeminde ańlatıladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde kelbetliktiń dárejeleriniń úsh túri bar: jay dárejesi, salıstırıw dárejesi, arttırıw dárejesi.

1) Jay dáreje.

Zatqa tiyisli belginiń túrin-túsin sımbatın hesh nársege salıstırmay yamasa kúsheytpey jay túrde kórsetetuǵın kelbetliktiń túrine jay dáreje delinedi. Bul dáreje affikslerdiń járdemisiz kelbetlik sózlerdiń túbir yaki tiykar halındaǵı formasınan ańlatıladı. Mısalı:

Qızıl ertek sóylep turǵanday maǵan, Aq boyawǵa júrmes kómirdiń dawı. Sárwi bolsań, búlbil qonajaq saǵan, Málel bermes baǵmanımız jaqsı adam.

(I.Yusupov)

Bul mısalda hesh nárseni asıra súwretlew yamasa kúsheytiw joq, tek

«qızıl», «aq», «jasıl» kelbetlik sózleri predmettiń belgisin bildirip tur. A.Qıdırbaev qaraqalpaq tilinde kelbetliktiń jay dárejesi bolmaydı dep

dáreje kategoriyasınan alıp taslaǵan27.

Biraq, qaraqalpaq tilinde kelbetliktiń jay dárejesin óz aldına dáreje dep qaraǵan durıs boladı, sebebi onıń mánisi basqa dárejelerden ózgeshe, sonday-aq belgini kórsetiw menen birge ol kelbetliktiń basqa dárejeleri ushın tiykarǵı baha bolıp tabıladı.

2) Salıstırıw dáreje

33

Salıstırıw dárejesi arqalı, ádette perdmettiń belgisin ekinshi predmettegi sonday belgi menen salıstırılıp, salıstırıwǵa tiyisli predmettiń belgisi, sapası, sımbatı, kólemi taǵı basqa ápiwayı halındaǵıǵa qaraǵanda bir qansha artıqlıǵı yamasa kemisligin kórsetedi.

Qaraqalpaq tilinde salıstırıw dáreje mánisi, sonday-aq shıǵıs sepliginde atlıq yamasa almasıqtıń góre tirkewishi menen dizbeklesiw arqalı da ańlatıladı.

Mısalı:

Bizden góre ajarlıraq hám de jas, Yar tapsam dep jat pikirdi oyladıń.

(I.Yusupov)

1) Ádette bir zat ekinshi zat penen salıstırǵanda salıstırıwǵa tiyisli zattıń sını, sımbatı, kólemi t.b. ápiwayı halındaǵıǵa qaraǵanda ózgesherek belgilerge iye boladı. Kelbetliktiń bunday dórendi forması salıstırma dáreje bolıp esaplanadı. Bul dáreje tómendegi affikslerdiń járdeminde sintetikalıq usıl menen jasaladı:

raq//-rek, -ıraq//-irek, -law//-lew, -ǵılt//-gilt, -shıl//-shil, - ǵıltım//-

giltim, -ǵısh//-gish: kóklew, sarılaw, qattıraq, qolaylıraq, aqshıl qızǵısh t.b. Mısalı:

Sırtqı shapanı ózine sál kelterek bolǵanı menen keńlew. Saqalı shıqpaǵan súmpeklew, jaǵına kútá qonımlı (T.Qayıpbergenov).

Bul doslıqtıń kúshi qattıraq, Qaysınday zat bolıwı múmkin. Iyniń tiyse pútinirek kiyimge, Sheship japtıń onı bóten kiyimge.

34

Bul affikslerdiń ishinde kelbetliktiń salıstırmalı dárejesin payda etiwde

kóbirek -raq, -rek, -ıraq, -irek affiksleri ónimli qollanıladı.

Kelbetliktin páseytiw dárejesi zattıń sapasın, kólemin, túr-túsin páseytip

kórsetedi. -ǵısh//-gish, -is, -ǵılt, -shıl//-shil, -ildir, -law//-lew qosımtaları qosılǵan kelbetlikler páseytiw dárejeli kelbetliklerge kirgizilgen28.

Kelbetliklerine -shıl, -ltım, -law qosımtaları qosılıw arqalı salıstırıw dárejesiniń bir belgisi páseytiw dárejesi jasaladı: aqshıl, kókshil, qaraltım,

qońırlaw.

Eger bul qosımtalar tek reń bildiriwshi kelbetliklerge tán bolıp, reńdi

jawdıraǵan kóz janarı qubılıp ketti (K.Sultanov).

Qaraltım kelbetligi qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginde ya aq emes, ya qara emes túr dep berilgen29.

Mısalı:

Quyashqa kúygen betleriniń alması qaraltım qızıl, murnınıń ushı sál iyilgen, úpildirik murtları jańa ǵana táp berip kiyatır (T.Qayıpbergenov).

-shıl affiksi de páseytiw dárejeni bildiriw ushın qollanıladı.

Mısalı: Aqshıl bul dóńgelenip joqarı qaray órlep kiyatır (Ó.Ayjanov).

-Law/-lew qosımtalı páseytiw dárejesi hár qıylı xızmetler atqaradı. Mısalı:

Jol boyında qaldı áwliyeshilik, Jeńil minez, osamaslaw bir jigit

Marhum jatqan dostın toyǵa shaqırdı,

28Ысцацов А. Қазирги қазақ тили. Морфология. Алматы.: 1974, 193-бет.

29ыдырбаев А. Қарақалпақ тил билиминиң гейпара мəселелери. Нөкис, 1988.: 30-бет.

35

«Júrseń-á, jora !» dep oynap baqırdı.

(I.Yusupov, «Máńgilik»)

Bul jerde adam qásiyetine tán belgini bildiretuǵın «eser», «oysız», «tentek», «osamas» usaǵan bir sinonimlik qatarǵa kiretuǵın birlik

«osamas» kelbetligine -law qosımtasın qosıw arqalı «Jeńil minez, osamaslaw bir jigit» qosıq qatarı dóretilgen. Bul arqalı oqıwshıda shıǵarma qaharmanınıń xarakterine baylanıslı jaǵımsız emocional’lıq sezim payda etip turǵanlıǵı anıq seziledi.

Páseytiw dáreje qosımtaları arqalı ráńbe-reń stillik mánilerdi, qosımsha emocional-ekspressiv boyawlardı bere alıwǵa, sol arqalı pútin bayanlamadaǵı pikirdi funkcionallıq-stillik jaqtan kúsheytiwge erisedi:

Hár kimniń bar ázzi jeri ózinshe,

Shortanımday ańqıldaqlaw xalıqpan.

(I.Yusupov, «Qaraqalpaqtı kóp maqtama kózimshe») Qatnaslıq

«ańqıldaq» kelbetligi -law qosımtası arqalı belginiń

kúshsizligin, pás ekenin kórsetip kontekstte súwretlenip atırǵan obiektti - xalıqtı qosımsha reńkler menen sıpatlap, oǵan avtordıń subiektiv qatnasın da qosa sáwlelendirip tur.

-Íraq/-irek, -raq/-rek qosımtaları da shayır poeziyası tilinde kelbetlik dárejesi mánisine qosa zatlardı sıpatlawda qollanılıp,óziniń sinonimi -law/-lew formalarınan stillik názik parqları menen ajıralıp oypikirge, kontekst ruwxına, maqsetke, qosıqtıń buwın sanına say paydalanıladı:

Iyniń tiyse pútinirek kiyimge

Sheship japtıń onı bóten iyinge. (I.Yusupov, «Berdaqqa») Páseytiw dárejesin jasawshı -ǵısh/-gish, -qılt, -shıl/-shil, hám t.b.

qosımtalar da poetikalıq kontekstte óziniń semantikasınan tısqarı portret, peyzaj jasaw, obiektlerdi kórkemlep semantikalıq-stillik qural xızmetin atqaradı:

36

Kógis gúli Buwrabaydıń kólindey, Sarǵısh jiyek tıńda pisken egindey.

(I.Yusupov, «Sulıw eken Alma-Atanıń qızları») Qızǵısh birtartarı ot qusap lawlap

Jelbirer kórgenniń kóz nurın awlap

(«Aktrisanıń ıǵbalı»)

Qızǵısh alma suwın jıyıp, Júzine qoyǵan ba quyıp?

(«Romantika»)

Bozǵılt kókte ay sáwlesi aqırın, Jaqtıradı joldıń qarlı taqırın.

(«Joldas muǵallim»)

Kókte quyash nur quyǵanda kúlimlep, Birte-birte kókshil dóngen say-sala.

(«Joldas muǵallim»)

Solay etip, kelbetliktiń páseytiw dáreje jasawshı formaları túrli stillik

ózgesheliklerge iye. Sóz sheberleriniń hár qanday sózdi, formanı orınlı tańlap qollanadı .

2) Salıstırıwǵa tiyisli zat ya qubılıs shıǵıs sepliginde turıp onnan keyin kelbetliktiń aytılıwı arqalı analitikalıq usıl menen de salıstırmalı dárejeniń mánisi ańlatıladı: ólimnen kúshli, ákeńnen úlken, qoydan juwas, tastan qattı, kómirden qara t. b.

Mısalı:

Qonaq qoydan juwas (naqıl).

3) Arttırıw dáreje.

Qaraqalpaq tilinde arttırıw dárejesi 2 túrli – sintetikalıq hám analitikalıq usıllarda jasaladı:

37

1. Sintetikalıq usıl menen sındı, sıpattı hám t.b. belgilerdi bildiriwshi sózlerdiń birinshi buwınınıń sońǵı háribi almasıp «p» dawıssız sesi qollanıladı: sap-sarı, qıp-qızıl, kip-kishkene hám t.b.

Arttırıw dáreje intensiv formalar arqalı yamasa arnawlı kúsheytkish sózler arqalı bildiriledi. Máselen, reńdi bildiretuǵın sózlerdiń intensiv formaları tómendegishe jasaladı: qap-qara.

Mısalı:

Janıp ketken aǵashtıń ózegindey qap-qara bolıp kiyingi bes jállat kirdi de, ayaq-qolı kisenli Ernazarǵa aynalasın kórsetpey qorshadı. (T.Qayıpbergenov).

Nazlını ayttırıp, Sársenbay jawshı jibergen eken, qara ǵarǵaday qap-qara bolıp, ol jamannıń da adam jaqtırmaytuǵının qáyterseń. (Sh.Seytov).

Al, aq sóziniń intensiv forması tómendegishe jasaladı: ap +aq=appaq.

Appaq sózi tartımlanıp kelip, erkeletiw mánisin de bildiredi.

Mısalı:

Óshigip turǵan iranlı ayaqların burınǵıdan da salmaqlı kóterip taltańlawı menen, júnles, temir túsli bileklerin sıbanıp, appaq tislerin kórsete tislenip Ernazarǵa qarsı júris etti (T.Qayıpbergenov).

- E rnazar, qanım qızıp turǵanda ket arı, - dedi. - Appaq duzımdı iship, esigimde kele bolǵan mınaw náletiy aqmaqtı ayamay shalaman (T.Qayıpbergenov).

Ǵarǵa súyer balasın appaǵım dep, kirpi súyer balasın jumsaǵım der

(naqıl).

Bul mısallarda appaq sózi "júdá taza", "aq","haq", "hadal" mánilerin bildirip tur.

Sonday-aq aq kelbetliginiń appaq intensiv forması belgini kúsheytip kórsetiw menen birge mánilik jaqtan keneytip, emocional-ekspressivlik

38

boyawlardı da bere aladı. Ondaǵı bul múmkinshilik poeziyada kórkem obrazlılıq jaratatuǵın quralǵa aynaladı:

Tatlı turmıs qaynar, áne túp demey, Ay júzedi kókte appaq teńgedey.

Appaq may shaynaysań ómirinshe xalıq

(I.Yusupov)

Mısallardaǵı «appaq» intensiv formalı kelbetliklerdiń konteksttegi mánileri teńdey emes, birinshisi de belgini kúsheytiw menen birge awıspalı máni, emocional-ekspressivlik boyaw, belgini ayrıqshalap, ayqınlap kórsetiw mánisi basım, ekinshisinde kúsheytiwshi máni bar.

2. Analitikalıq usıl menen kelbetliktiń arttırıw dárejesi tómendegishe jasaladı:

1) kelbetlik sózdiń aldında onıń mánisin kúsheytip arttırıwshı sózler dizbeklesip kyeledi: eń ullı, júdá sulıw, dım gózzal hám t.b.

Arttırıw dárejesi predmettegi belgini arttırıp kórsetedi hám dım, e ń, júdá, kútá, oǵada, asa usaǵan kúsheytiw ráwishleriniń jay dárejedegi kelbetliklerdiń aldında turıp dizbeklesiwinen jasaladı.

Dım, júdá, oǵada, nayatıy, orasan, kútá hám t.b. kúsheytiwshi sózler menen dizbeklesken kelbetlikler qaraqalpaq tilinde túrli stillik mánilerde sheber islyetiledi.

Bul dárejeniń tiykarǵı kórsetkishi – eń kúsheytiwshi sózi. Bul sóz benen berilgen kelbetliktiń arttırıw dárejesi belginiń, sapanıń eń joqarı, eń shetki, eń sońǵı shekke jetkenin, aqırǵı dárejesin hám onnan arı jáne dárejelenbeytuǵının bildiredi.

Eń sózi arqalı jasalǵan arttırıw dárejeli kelbetlikler poeziyada súwretlenip atırǵan zat, adam, waqıya hádiysyelerge tán belgilerdi ayqınlap, ajıratıp kórsetiw menen birge qosımsha subiektiv, emocionalekspressivlik boyawlarǵa da boyaydı.

39

Eń kúsheytiwshi sózi menen jasalǵan arttırıw dárejeli

kelbetliklerdiń stillik qollanılıwı hár qıylı. Mısalı:

Eń payızlı aqshamlardıń biri edi, Hawa sonday ashıq, samal da sam-saz.

(«Bul aqsham juldızlar sonday iri edi») Adamnıń

eń ázzi jeri usında,

Óz Watanın taslap kete almas e ken.

(«Aral e legiyaları»)

Ájiniyazdıń «Bozataw»ı, Eń bir shadlı namań e di

(I.Yusupov)

Kúsheytiw dárejeli kelbetlikler awıspalı mánilerde jumsaladı: Turısı shataq,

Júregi de dım tar onıń ústine.

(«Aktrisanıń ıǵbalı»)

Bul mısalda shayır dım kúsheytiwshi sózi menen ǵana, bir, ǵoy hám basqa da sózlerdi dizbeklep qollanıw arqalı hár qıylı stillik maqsetlerge - ironiya, mısqıl hám t.b. erisedi.

Mısalı:

Aytsaq, «maqtadıń» dep bálki keyirsiz,

Siz bar ǵoy, dım ǵana kishipeyilsiz...

Endi ne dep ediń. Kebiwi sózsiz. Biraq siz hádden tıs kishipeyilsiz.

(«Erkin ózek»)

Túriń ubıjıqtay, úkili kóziń,

Dım bir zıyansız qussań-aw óziń.

(«Bayıwlıǵa»)

Haw, qonaq,jambasta kópshik pás ǵoy dım,

40