MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi sapalıq kelbetliklerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

2-BAP.

QARAQALPAQ TILINDEGI SAPALÍQ KELBETLIKLERDIŃ LEKSIKA-GRAMMATIKALÍQ ÓZGESHELIKLERI

Sapalıq kelbetliklertiń qatnaslıq kelbetlikten leksika-grammatikalıq jaqtan

ózgesheliklerin anıqlay otırıp, tiykarınan, onıń tómendegishe jaǵdayda ańlatılatuǵınlıǵın anıqlawǵa boladı:

2.1. Túbir kelbetlikler arqalı ańlatılǵan

sapalıq kelbetlikler

Túbir kelbetlikler tilimizde de az qollanıladı. Óytkeni, dara halındaǵı túbir kelbetliklerdiń ózleri de tariyxıy shıǵısı boyınsha dórendi bolıp kelgen.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi túbir kelbetlikler sanı jaǵınan az bolǵanı menen olardıń payda bolıwı hám qáliplesiwinde eki túrli ózgeshelikti bayqawǵa boladı. Mısalı, geypara túbir kelbetlikler tuwra mánisinde kelbetlik hám atlıq bolıp kyeledi. Mısalı, kók, qara sózleri usınday eki mánini ańlatadı. Bunday eki máni beriliw eski jazba esteliklerde de ushırasadı. Kelbetliklerdiń mánilik belgileri, olardıń hár qıylı xızmette qollanılıwı jaǵınan basqa sózlerge uqsamaydı. Mısalı, kók, jarıq sózleriniń mánileriniń keńeyiwi hám qollanılıwı jaǵınan atlıq hám kelbetlik bolıwı múmkin. Biraq, olardıń qaysı sóz shaqabı ekenligin gápte qollanılıwına hám xızmetine qaray anıqlaw múmkin.

Tilde tariyxıy rawajlanıwı nátiyjesinde túbir menen qosımta bólinbeytuǵın sózler bolıp leksikalıq mánisi hám morfologiyalıq qurılısı jaǵınan tiykarǵı beligilerge iye bolǵan sózler bolıp tabıladı.

22

Kelbetlikler predmettiń sın-sımbatın, túr-túsin, qásiyetin hám taǵı basqa sapalıq belgilerin bildirgende, onı tuwrıdan-tuwrı yamasa bir predmettiń ekinshi bir predmet penen qatnası arqalı da bildirip kele beriwi múmkin. Sonlıqtan da

ózleriniń ańlatatuǵın mánislerine hám grammatikalıq ózgesheliklerine qaray sapalıq kelbetlik hám qatnaslıq kelbetlik bolıp úlken eki toparǵa bólinedi. Qaraqalpaq tilinde sapalıq kelbetliklerge hesh qanday grammatikalıq kórsetkishlerdi qabıl etpey-aq leksika-semantikalıq mánisi boyınsha tur-túsin, dámin, sapasın, kólemin, salmaǵın hám taǵı basqa belgilerin, qásiyetlerin tikkyeley kórsetiwshi túbir kelbetlikler kiredi. Mısalı: Aq, qara, qızıl, kók, sarı, qońır, sulıw, gózzal, jańa, góne, úlken, kishi, awır, jeńil hám t.b.

Qaraqalpaq tilinde túbir kelbetliklerdiń tómendegi mánilerdi ańlatatuǵın túrleri bolıp, olar qanday da bir belgini, adamlardıń xarakterlerin ańlatıwda qollanıladı:

qanday da bir nárseniń jaǵdayın bildirip keledi. Mısalı: Íssı, lekin, ortaǵa ot jaǵıldı (Sh.Seytov).

Ata-anasınıń jıllı qushaǵında júrgen balalar az (Sh.Seytov).

adamlardıń minezlerin bildiredi. Mısalı: Onıń ójet minezine shayıq hayran qaldı (Sh.Seytov).

adamlardıń túr-túsin, belgisin ańlatadı.

zatlardıń belgisin salıstırıw arqalı bildiredi.

Mısalı: Qazanǵa salınǵan sınıq shómish bir shetke qoyıldı (Sh.Seytov).

23

1)Zattıń túr-túsin bildiredi: sulıw, gózzal, súmbil, qırmızı.

2)Dámdi bildiredi: ashshı, dushshı. Bunday kelbetlikler hár qıylı

mánilerde qollanılatuǵın sapalıq kelbetlikler bolıp esaplanadı. Mısalı:

Ashshı kúlki menen jurttı jubatıp, Shımbay jaqtan ótken Ómirbek laqqı Ashshı tiller olarǵa kózler,

Bezergen e rin, sazarǵan júzler

(I.Yusupov)

Bul mısallardaǵı «ashshı» kelbetlik sózi óziniń tuwra mánisinde emes, awıspalı «jaman» degen mánide qollanılǵan. Mısalı:

Lebiń tiyip ishkiń kelse,

Shiyrin-sheker bal bolar

(I.Yusupov).

Usı gújimniń tusına kelgende quyqanıń burınǵıdan da beter ótkir

3)Zattıń reńin bildiredi: aq, qara, qızıl, kók, sarı, ala, qońır, tarǵıl.

Mısalı:

Ayaǵında aq pushta etik, basında qırpıq qara malaqay, beshbentiniń sırtınan seresi túsińkiregen duwxat shapan kiygen. (Sh.Seytov).

24

Jasıl keste oysań báhárde, Ómir gúli jawdırar óner.

(I.Yusupov)

Mısaldaǵı aq pushta, qara, jasıl sózlerinde aq sózi pushta atlıq sózi menen, qara kelbetligi malaqay sózi menen dizbeklesip, jasıl sózi keste sózi zatlardı anıqlap, reń túr-tús bildiriwshi atlıq mánisinde qollanılǵan.

4) Zattıń sapasın bildiredi: jańa, góne, qattı, jaqsı, jaman.

Bunday kelbetlikler adamlarǵa hám basqa da predmetlerge tán azadalıq, páklik belgilerin bildiredi.

Mısalı:

Taza júrek, taza tálim sebedi.

Men taza qan hám sap júrekte islengen,

Men Berdaqtıń jalǵız tamshı qanıman

(I.Yusupov)

Bul mısallardaǵı kelbetlikler óziniń tuwra mánisinde emes, awıspalı mánide berilgen.

4) Zatlardıń kólemi menen mólsherin bildiredi: úlken, kishi, awır, jeńil.

Bul kelbetlikler predmetlerdiń salmaqlılıǵına, kólemine baylanıslı belgisin anıqlaydı hám sapalıq kelbetlikler bolıp keledi.

Mısalı:

Biraq ta sen shayır boldıń da, Ózińe awır shoqmardı aldıń. Biraq olar bunda qarlıǵash bolıp, Jeńil párwaz benen ushıp kelmeydi.

(I.Yusupov)

Birinshi mısaldaǵı «awır» sózi qıyın degen mánide, úshinshi mısaldaǵı «jeńil» sózi ańsat mánide qollınılǵan.

25

Mısallar:

Keń paxtalıq eki jaǵada, Salqın saya, terekler qalar. Íshqım sonday keń jumsaq, Úńilip kór tar tesikten aynada,

Pech ishinde nur kóreseń qaynaǵan

(I.Yusupov)

Bul mısallardaǵı keń, tar kelbetlik sózleri zatlardıń kólemine baylanıslı belgilerdi bildiriw ushın qollanılǵan.

Qaraqalpaq tilinde antonimler kórkem ádebiyatta publicistikalıq kórkem quralları sıpatında keń qollanıladı. Olar, kóbinese, sapalıq mánige iye sózlerdiń arasında boladı, sonlıqtan da kelbetliklerde kóplep ushırasadı. Mısalı:

Dúńya degen keń úydi talap,

Taraytıwshı tar peyiller bar

(I.Yusupov)

Bul mısallardaǵı «tar», «keń» antonim kelbetlikleri kólemdi bildiriwshi kelbetlikler bolıp, qarama-qarsı kontrastlıq mánide berilgen. Mısalı:

Jeńil kelseń ol kúliwge asıǵar, Awır kelseń jaqtırmaydı kúnleydi. Dártli kewil biydárt penen oynamas,

Taza baǵda góne búlbil sayramas

(I.Yusupov).

Birinshi mısaldaǵı «awır», «jeńil» kelbetlikleri salmaqqa baylanıslı belgini bildiredi, al qosıq qatarlarında adam minezindegi hárqıylı belgilerdi ańlatıw ushın qollanılǵan, sonday-aq taza – góne kelbetligi de sapalıq belgilerdi bildiriw ushın qollanılǵan.

26

Mısalı:

Góruǵlıday ǵoshshaq tili sanalı, Qırım qoshqarınday dóń peshanalı

(I.Yusupov)

Mısaldaǵı ǵoshshaq kelbetligi adamlarǵa tán ayrıqsha belgilerdi kórsetedi.

Ómirbay dawısı juwan, ózi jińishke ǵana jigit eken (Sh.Seytov). Mısalda juwan sapalıq kelbetligi dawısqa baylanıslı ózgeshelikti

bildirse, jińishke sapalıq kelbetligi adamnıń qurılısı, onıń arıqlıq belgisin bildirip qollanılǵan.

Bunday kelbetlikler adamlarǵa, haywanlarǵa hám basqa da zatlarǵa tán ayrıqsha belgiler arqalı basqa nárselerden ajıratılıp kórsetedi. Olar sapalıq kelbetlikler bolıp kele beredi.

6) Hawa rayına, sonday-aq ıssı-suwıǵına baylanıslı belgilerdi bildiredi:

ıssı, suwıq.

Bunday kelbetlikler, tiykarınan, tábiyat qubılıslarına, sonday-aq zatlarǵa tán bolǵan ıssı-suwıqlıq belgilerin bildiredi.

Mısalı:

Solay, qáynim, abaylap ish awzıń,

Íssı sútke qalmasın kúyip.

Salqın samal bas almas jeligin,

«Súymeydi ol» degen jat sóz oyında. Eń payızlı aqshamlardı edi,

Hawa sonday ashıq, samalda sam-saz

(I.Yusupov)

27

Bul alınǵan mısallardaǵı «salqın», «ashıq» kelbetlikleri hawarayına baylanıslı belgilerdi bildirip tur.

7) Hal-awhaldı bildiredi: ash, toq.

Hal-awhaldı bildiriwshi kelbetlikler arqalı adamnıń yamasa haywanlardıń hal-jaǵdayı, jas ózgeshelikleri, hár qıylı belgileri, sezimleri, turmıs jaǵdayları ańlatıladı.

Mısalı:

Sen qosıqsań jırtıq úyde tuwılǵan,

Ash xalıqtıń ármanına juwırǵan

(I.Yusupov).

Bul mısaldaǵı «ash» sózi sapalıq kelbetlik bolıp, adamnıń haljaǵdayın bildiredi.

8) Jasqa baylanıslı belgini bildiredi:

Jas montyordı arqadan qaǵıp,

Fermamızdıń baslıǵı kúldi

(I.Yusupov).

Bul mısallardaǵı «jas» sózi adamlarǵa baylanıslı bolıp, olardıń jası boyınsha kishilik belgisin kórsetedi.

9). Hár qıylı predmetlerdiń kórinisine baylanıslı belgilerdi bildiredi. Mısalı: Tolıbaydikine tóte jol bar edi.

Attı esiktiń aldına qańtardı da, náhán qaramfn dárwazanı iyterdi. Ylken maqsetti diydilep júrgen bizler de geshshemiz.

Iri xojalıqtı dúziw ushın kolxozlasamız. Onı súrdew soqpaq penen úlektey jetep ketti.

Mınaw jaǵası ashılmaǵan shatırash kóylek, mınaw shımshıq kóz oramal menen betińdi sıpır

(Sh.Seytov).

28

Shıǵarmada tóte, súrdew - bul joldıń kórinisin bildiretuǵın sapalıq kelbetlikler. Mısallarda keltirilgen «mayda, iri, náhán» sózleri ózleri dizbeklesip kelgen atlıq sózlerdiń, predmettiń kólemin bildiredi.

10)Adamnıń minez-qulqın bildiredi: Azamat qayıńlar gúwam bolarsız,

Jigittiń janı pák, tek til arsız.

Al sum táǵdir ójet shayırdıń, Alleyasın sozdı uzaqqa

(I.Yusupov).

Bul mısaldaǵı «ójet» kelbetligi adamnıń arshıllıq, ójetlik belgilerine baylanıslı belgini bildiriw ushın qollanılǵan.

11) Sırtqı formaǵa baylanıslı belgini bildiredi:

Bunday kelbetlikler predmettiń sırtqı turpatın, formasın anıqlap, sapalıq kelbetlikler bolıp kele beredi.

Mısalı:

Basında bálent tawdıń, Kól payda boldı kók túsli.

Tek aynala záwlim jaylar orap tur, Tek qayıqlar topıraǵın borap tur. Biyik emen qorǵap meni dushpannan, Jáne keldim bul soqpaqlarǵa.

Qıyrasa da ne úlken qala, Ólmesligin ol birotala

(I.Yusupov).

Bul mısallardaǵı «bálent», «záwlim», «biyik», «úlken» kelbetlikleri predmettiń sırtqı formasına baylanıslı belgilerdi kórsetedi.

Mısalı:

Kóz áynekli qart iyeń bir kúnleri, Sonı kórip ketik tisin keksheytip.

29

bildiretuǵın sapalıq kelbetlikler toparı da keńnen qollanıladı.

2.2.Dáreje formaları arqalı ańlatılǵan

sapalıq kelbetlikler

Kelbetliktiń dáreje kategoriyası túrkiy til biliminde ilimiy grammatikalardan tısqarı usı sóz shaqabın izertlewge baylanıslı monografiyalıq miynetlerde keńnen sóz etiledi. Dáreje kategoriyası ayırım ilimiy maqalalardan baslap arnawlı túrdegi ilimiy-izertlewlerdiń obiekti de bolıp kelmekte. Olarda kelbetlik dárejeleri, klassifikaciyası, dáreje jasawshı affiksler, olardıń mánileri, stil’lik ózgeshelikleri hám

t.b. haqqındaǵı kózqaraslar, pikirler hár qıylı bolıp kiyatırǵanı seziledi. Qaraqalpaq til biliminde kelbetlik dárejelerine baylanıslı máselelerdiń

úyreniliwinde de hár qıylı pikirler bar. N.A.Baskakov kelbetlik dárejelerin beske (jay, kúsheytiw, salıstırıw, intensiv, arttırıw), A.Qıdırbaev tórtke (salıstırıw, kemitiw, arttırıw, kúsheytiw) bólgen. Ayırım monografiya hám joqarı oqıw orınlarına arnalǵan sabaqlıqlarda úshke (jay, salıstırıw, arttırıw) bólip kórsyetilgen25. Al sońǵı «Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikası»nda kelbetlik dárejeleri tórtke (jay, páseytiw, arttırıw, salıstırıw), bólingen.

Haqıyqatında da, til faktleri qaraqalpaq tilindegi kelbetlik dárejeleri jay dárejeden basqa tómendegi túrlerden turatuǵınlıǵınan derek beredi:

25 Ҳəзирги карақалпак тили. Морфология. Нөкис, 1974; Ҳəзирги карақалпак тили. Морфология. Нөкис, 1981; Ҳəзирги карақалпак əдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳəм морфология. Нөкис, 1994; Дəўлетов А., Дəўлетов М., удайбергенов М.

Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тили. Нөкис, 2010.

30