MD hám PQJ / Qaraqalpaq tilindegi sapalıq kelbetliklerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

Jaqlawǵa ruqsat berildi:

Tema: Qaraqalpaq tilindegi sapalıq kelbetliklerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

Mámleketlik imtixan komissiyasınıń qararı:

Pitkeriwshi Babajanova Dilfuzanıń «Qaraqalpaq tilindegi sapalıq kelbetliklerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri» degen temadaǵı pitkeriw qánigelik jumısına « » ball qoyılsın.

MAK baslıǵı: MAK aǵzaları:

2

MAZMUNÍ

Jumıstıń ulıwma sıpatlaması ………………………………

Kirisiw…………………………………………………………..

1)Kelbetlik haqqında

2)Qaraqalpaq tilindegi kelbetliktiń izertleniwi

1-bap. Qaraqalpaq tilindegi kelbetliklerdiń leksika-grammatikalıq

túrleri ……………………………………………………………………..

2-bap. Qaraqalpaq tilindegi sapalıq kelbetliklerdiń leksikagrammatikalıq ózgeshelikleri………………… ……………………….

2.1.Túbir kelbetlikler arqalı ańlatılǵan sapalıq kelbetlikler…

2.2.Dáreje formaları arqalı ańlatılǵan sapalıq kelbetlikler…..

Juwmaq ……………………………………………………………

Paydalanılǵan ádebiyatlar…………………………………………

3

JUMÍSTÍŃ ULÍWMA SÍPATLAMASÍ

Temanı aktuallıǵı. Qaraqalpaq til biliminiń qısqa waqıt ishinde seslik dúzilisi, sózlik quramı, grammatikalıq qurılısı, tariyxı hám dialektlik sisteması

ádewir izertlenip, onıń juwmaqları sabaqlıq, monografiya, ilimiy grammatikalar sıpatında basılıp shıqtı. Til rauajlanıwshılıq qasiyetke iye bolǵanlıǵı sebepli e lede izertlewdi talap etetuǵın máselelerdiń bolmawı múmkin emes. Sóz shaqaplarınıń ishinde ózine tán leksika-semantikalıq ózgeshelikleri hám grammatikalıq belgilerine iye bolǵan kelbetlikler ele arnawlı izertlewdiń obiekti bolmadı. Kelbetlikler kúndelikli turmısta, kórkem ádebiyatta, publicistikalıq shıǵarmalar tilinde eń jiyi qollanılatuǵın sózler bolıp tabıladı. Ilimpazlardıń tastıyıqlawınsha, kelbetlikler oy-pikirdi súwretlewi hám sıpatlawı menen ajıralıp turadı. Olar ekspressivlikemocionallıq xızmet atqarıp, oy-pikirimizdiń kórkem bolıp shıǵıwına belgili dárejede xızmet atqaradı. Qaraqalpaq tilindegi kelbetliklerdiń bunday xızmeti házirshe ulıwma kólemde ǵana izertlengen.

Kelbetlikler zat hám qubılıslardıń belgilerin bildiredi. Belgi - keń túsinik olardıń ishinde zat hám qubılıslardıń reńin, túr-túsin bildiretuǵın sózler belgili orın iyeleydi. Olar basqa kelbetlik sózlerge salıstırǵanda, birinshiden, awızeki hám jazba qarım-qatnasta kóbirek qollanılıwı menen, ekinshiden, awıspalı mánilerde kóbirek qollanılıwı menen, úshinshiden, basqa sózler menen dizbeklese alıw hám olar menen hár qıylı máni ańlatıw múmkinshiligine iye bolıwı arqalı ajıralıp turadı. Ásirese, reńdi bildiriwshi kelbetlikler ajıralıp turadı. Bul reńdi bildiriwshi kelbetliklerdi salıstırǵanda jiyi qollanıladı hám olar reń, túrtúsi boyınsha ózlerine jaqın reńdi bildiriwshi sózlerdiń de ornına qollanıladı.

4

Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik sóz shaqabınıń hár qıylı máseleleri, máselen kelbetlik boyınsha ulıwma sıpatlıq maǵlıwmatlar A.Qıdırbaevtıń1, dórendi kelbetliklerdi jasawshı affiksler Q.Paxratdinov hám I.Seytnazarovanıń miynetinde 2, kelbetlik jasawshı ayırım kelbetlik jasawshı affiksler haqqında D.Seytqasımovtıń maqalalarında3, reń bildiriwshi kelbetlik sózler A.Bekbergenovtıń4, Á.Aymurzaevanıń5 maqalalarında úyrenilgen. Biz usı izertlewlerdi basshılıqqa alıp, kelbetliktiń leksika-grmmatikalıq ózgesheliklerine qaray sapalıq kelbetliklerdi arnawlı izertlewdi aktual másele sıpatında pitkeriw qánigelik jumısımızǵa tema etip tańladıq.

Jumıst’ń maqseti hám wazıypaları. Jumısta qaraqalpaq tilindegi kelbetlik sózlerdiń leksika-semantikalıq mánisin hám sapalıq kelbetliklerdiń grammatikalıq ózgesheliklerin anıqlaw maqset etip qoyıldı. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegidey wazıypalardı sheshiw belgilendi:

-kelbetlik sózlerdiń etimologiyasın úyreniw;

-temaǵa baylanıslı ilimiy ádebiyatlarǵa sholıw jasaw;

1ыдырбаев А. Қарақалпақ тил илиминиң гейпара мəселелери. Нөкис.: 1988, 23-31- бетлер

2Пахратдинов ., Сейтназарова И. Қарақалпақ тилиндеги сөз жасаўшы аффикслер. Нөкис., 2010, 17-25-бетлер

3Сейтцасымов Д. Қарақалпақ тилинде -лы//-ли аффикси арқалы жасалған келбетликлердиң мəнилик түрлери – Түркий тил билиминиң əҳмийетли мəселелери.

Нөкис: 2005.

4Бекбергенов А. «Қара» сөзиниң мэнислери ҳаққында. //Вестник ККФАН УзССР, 1969, N4, 54-59-бетлер.

5Аймурзаева 6. Қарақалпақ тилиндеги түр-түс билдириўши келбетликлердиң мəнилери ҳаққында. - Қарақалпақ тил билиминин əҳмийетли мəселелери. Нөкис, 1995,

32-36-бетлер.

5

Izertlewdiń ilimiy janalıǵı. Jumısta qarakalpaq tilindegi sapalıq kelbetlik sózlerdiń mánileri hám xızmeti keń túrde úyrenildi. onomastikalıq atamalar quramında jumsalıw ózgeshelikleri anıqlandı. Sonday-aq, olardıń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri – qanday waqıtta zattıń yaki predmettiń sapalıq belgilerin ańlatıwı, dáreje qosımtaların qabıl etken kelbetliklerdiń sapanı bildiriw ózgeshelikleri, sintaksislik ózgeshelikleri til faktleri járdeminde ashıp kórsetildi hám keń túrde tallandı.

Izertlewdiń predmeti hám obiekti. Házirgi qaraqalpaq tilindegi sapalıq kelbetlik sózlerdiń kórkem shıǵarmalarda qollanılıw ózgeshelikleri obiekt etip alındı. Sapalıq kelbetlik sózler házirgi qaraqalpaq tiliniń barlıq stillerinde de keń túrde jumsalıw múmkinshiliklerine iye. Ásirese, olar kórkem shıǵarmalar tilinde túrli awıspalı mánilerde qollanıla aladı. Sonday-aq, olar ózlerine tán grammatikalıq ózgesheliklerine de iye. Bul jumısta izertlew obiektine alındı.

Jumısta qollanılǵan izertlew usılları. Jumısta kelbetlik sózlerdiń mánileri, sapalıq kelbetliklerdiń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri sıpatlama izertlew usılı tiykarında úyrenildi. Sonıń menen birge salıstırmalı-tariyxıy usılınıń elementlerinen paydalandıq.

6

KIRISIW

Sóz – obiektiv dúnyadaǵı zat hám qubılıslardıń, olardıń qıymılháreketleriniń, belgileriniń, sanınıń hám t.b. adam sanasında sáwlyeleniwi arqalı payda bolǵan obrazlardıń, túsiniklerdiń tildegi kórinisi, ataması, tańbası. Sózlerdiń bir toparı zatlardıń atın bildirse, ekinshileri zatlardıń belgilerin,

úshinshileri sanın hám t.b. bildiedi. Tildegi sózlerdiń atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil, ráwish kibi toparlarǵa bóliniwi olardıń sózlik halatı, grammatikalıq ózgeshelikleri (morfologiyalıq belgileri hám sintaksislik xızmeti) tiykarında júzege kyeledi, yaǵnıy hár bir sózde leksika-grammatikalıq táreplerdiń birligi boladı. Mine, usınday mashqalalardı úyreniw tildiń grammatikalıq qurılısında júz bergen ózgerislerlerdiń izbe-iz anıqlanıw múmkinshiligin beredi.

Kelbetlik sóz shaqabı da basqa sóz shaqapları sıyaqlı ózine tán

ózgesheliklerine iye:

1. Kelbetlik – zattıń belgisin bildiretuǵın sózler toparı.

2. Morfologiyalıq sıpatı jaǵınan kelbetlik sóz ózgertiwshi affiksler menen

ózgermeydi. Ózi anıqlaytuǵın atlıq sózler menen jupkerlesiw usılında baylanısadı: suwıq hawa, jas jan, aq qaǵaz, jasıl shóp, juwan bilek, awır júk hám t.b.

3.Kelbetlik dáreje kategoriyasına iye.

4.Kelbetliktiń úlken ayırmashılıqlarınıń biri – ol intensiv formalarına iye:

sap-sarı, úp-úlken, teppe-teń, qıp-qızıl, jep-jeńil, apawır, jap-jaqsı t.b.

5.Sintaksislik xızmeti jaǵınan kelbetlikler, tiykarınan, atlıq sózlerdi anıqlap, anıqlawısh xızmetinde kyeledi.

6.Basqa sóz shaqaplarına qaraǵanda kelbetliklerdiń birden-bir

ózgesheligi, bul onıń belgi mánisine iye bolıwı. Usınday belgilerdiń

7

biri olardıń leksika-semantikalıq toparlarınıń qollanılıw ózgeshelikleri bolıp esaplanadı.

Kelbetlikler zatlarǵa tán bolǵan túrli belgilerdi sıpatlap kórsetedi: túrtústi, reńdi: jasıl jiyren, shubar, ala; sırtqı kórinisti, kólem-salmaqtı: awır, uzın,

úlken; dámdi, mazanı: ashshı, dushshı, palday; tazalıqtı, pataslıq sapanı: iplas, qolańsa, azada; ıssı-suwıqlıqqa baylanıslı belgilerdi: salqın, qan jılım, ıssı; túrli tábiyiy belgilerdi: shıraylı, aqsaq; haywanlardıń minez-qulqın hám háreketine baylanıslı belgilerdi: súzewik, júyrik, jataǵan; adamnıń minez-qulıq belgilerin: haq kewil, ashıwshaq, menmen; adamnıń hal-awhal belgisin: quwnaq, gedey, shaqqan; qurǵaqlıq-ıǵallıq belgilerdi: kebiw, hól, ıǵal hám t.b. bildiredi.

Kelbetlikler belgi ańlatıwshı sózler sıpatında ulıwma til stil’lerinde, ásirese kórkem ádebiyat stilinde óziniń jiyi qollanılıwı, basqa sóz shaqaplarına salıstırǵanda ayrıqsha stillik boyawları, emocional-ekspressivlik qásiyeti, mánilik ózgesheliklerge bay bolıwı menen ajıralıp turadı.

Sintaksislik xızmeti jaǵınan kelbetlikler, tiykarınan, atlıq sózlerdi anıqlap, anıqlawısh xızmetinde kyeledi.

Qaraqalpaq tilindegi kelbetlik sózlerdiń leksika-semantikalıq toparlarına onıń tómendegi semantikalıq belgileri kiredi:

1) adamlardıń, zatlardıń, nárselerdiń sırtqı kórinisine, kólemine, salmaǵına baylanıslı belgileri: uzın, qısqa, tompaq, tapaltas, arıq, mıqır hám taǵı basqa.

2) zatlardıń, nárselerdiń túr-túsin, reńin bildiretuǵın kelbetlikler: aq, qara, kók, qońır, sur, shubar, shubar ala hám taǵı basqa.

3) zatlardıń dámine, mazasına baylanıslı belgilerin bildiriwshi sózler: ashshı, dushshı, mazalı, záhárdey, qanttay, kermek, shor, shórtek hám hám taǵı basqa.

8

4) zatlardıń ıssı-suwıqlıǵınıń belgisin bildiredi: ıssı, suwıq, jıllı, salqın, qanjılım, kók temir, qara muz hám taǵı basqa.

Kelbetlikler óziniń anıqlaytuǵın atlıǵınıń aldında turıp, qanday? qaysı? sorawına juwap beredi, bunday jaǵdayda ol sóz ózgertiwshi affikslerdi qabıl etpeydi. Morfologiyalıq jaqtan kelbetlikler arnawlı affiksler arqalı jasalatuǵın dáreje kategoriyasına iye. Mısalı: uzınlaw, ádepli, zeyinli, tershil, sóylemshek.

Qaraqalpaq til biliminde kelbetliktiń leksika-semantikalıq toparların tek

ústirtin mektep grammatikalarında, joqarı oqıw orınları sabaqlıqlarında, sońǵı jılları shıqqan qaraqalpaq tiliniń ilimiy grammatikalarında6 ǵana azı-kem sóz etildi. Biraq ilimiy baǵdarda bul tema arnawlı túrde elege shekem izertlengen joq. Sol sebepten onıń leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri tolıq túrde ele anıqlanbaǵan. Kelbetlik túrkiy tilleriniń kópshiliginde qazaq, qırǵız, túrkmen,

ózbek hám taǵı basqa tillerde ayırım arnawlı monografiyalarda sóz yyetilgen7. Qaraqalpaq tiliniń leksikasına, fonetikasına, morfologiya, sintaksisine

tiykar salǵan ataqlı ilimpaz prof. N.A.Baskakov «Karakalpakskiy yazık»8 miynetinde qaraqalpaq tilindegi zatlardıń leksika-semantikalıq belgilerin kórsetiwshi sózlerdi bes toparǵa bólip kórsetedi. Olardan: túr-tús bildiriwshi: qızıl, qara, aq hám taǵı basqa zatlardıń kólemin bildiriwshi: úlken kishkene, ullı, biyik, keń, tar hám taǵı basqa adamlardıń, haywanlardıń minez-qulqına baylanıslı: jaqsı, jaman, juwas, qattı, (adamǵa) sıqmar hám taǵı basqa zatlardıń, nárselerdiń dámine baylanıslı: mazalı, ashshı, dushshı, shortek hám taǵı basqa zatlardıń,

6 Ҳəзирги карақалпак тили. Морфология. Нөкис, 1974; Ҳəзирги карақалпак тили. Морфология. Нөкис, 1981; Ҳəзирги карақалпак əдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳəм морфология. Нөкис, 1994; Дəўлетов А., Дəўлетов М., Қудайбергенов М. Ҳəзирги қарақалпақ əдебий тили. Нөкис, 2010.

7Садыкова М. Ҳозирги ўзбек тилида сифат. Тошкент, «Фан» нашриети, 1974.

8Баскаков А. Каракалпакский язык. II. том. Фонетика и морфология. часть 1. (Части речи и словообразования). М., 1952.

9

nárselerdiń kólemine baylanıslı: dumalaq (dup-dumalaq), juwan, semiz hám taǵı

basqa.

Sonday-aq basqa tillerden kirgen sózlerdiń leksika-semantikalıq mánileri

tilimizde ózlestiriliwi nátiyjesinde qollanılıp júrgen arab tilinen kirgen:

áskeriy, ádebiy, siyasiy hám taǵı basqa: iran tilinen ózlesken: diywalıy: rus tili arqalı ózlesken: abstrakt, konkret, komunal hám taǵı basqa sózler, sonday-aq

«bakteriyalı, texnikalıq» sózleriniń ózlestiriliwi nátiyjesinde semantikalıq

mánileri túsinikli bolıp ketken.

Túrkiy til biliminde kelbetlik sóz shaqabına tán sózlerdiń úyreniliwi ózine

tán tariyxqa iye.

Túrkiy tillerin izertlewshi alımlar kelbetliklerdiń ózine tán grammatikalıq kategoriyalarǵa iye ekenligi, jasalıw hám atlıqlasıw (qásiyeti)

ózgesheligi, gáptiń quramındaǵı sintaksislik xızmeti haqqında áhmiyetli pikirler

úyrenildi.

Túrkiy tillerinde kelbetliktiń leksika-semantikalıq mánileriniń qollanılıwı sonıń ishinde házirgi ózbek tilindegi kelbetliklerdiń semantikalıq mánileri jóninde prof. A.Madraximovtıń bir qansha miynetlerinde aytılǵan. Ózbek tilindegi jańadan jasalǵan kelbetliklerdiń semantikalıq mánileri hám olardıń házirgi tilde qollanılıwı tuwralı sóz etedi.

Házirgi qazaq tilinde kelbetliktiń semantikalıq toparlarınıń qollanılıwı tuwralı A.Nurmaxanova9 óziniń miynetinde zatlardıń, nárselerdiń semantikalıq belgilerin bildiretuǵın sózler altı toparǵa bóledi: 1) predmettiń túrin kórsetiwshi: aq, qara, qızıl, kók; 2) kólemin bildiriwshi: úlken, kishkene, pútin, jartı

(yarım, hám taǵı basqa); 3)

9 Нурмаханова А. Түркий тилдериниң салыстырма грамматикасы. Алматы, 1971.

10