MD hám PQJ / Gáptiń bas aǵzaların oqıtıw

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ XALÍQ BILIMLENDIRIW

MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKA INSTITUTÍ

Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı fakultetiniń

pitkeriwshisi Qayıpnazarov D.

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Tema: «Gáptiń bas aǵzaların oqıtıw »

Nókis -2014

0

Jaqlawǵa ruqsat berildi

Tema: « Gáptiń bas aǵzaların oqıtıw »

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

« Gáptiń bas aǵzaların oqıtıw »

degen temadagı pitkeriw qánigelik jumısına

bahası qoyılsın.

MAK baslıǵı

MAK aǵzaları

1

Tema: Gáptiń bas aǵzaların oqıtıw

Jobası :

Kirisiw.

a)Temanıń jazılıw maqseti hám wazıypaları

b)Tema boyınsha úyrenilgen ilimiy metodikalıq ádebiyatlarǵa

sholıw.

I Bap Baslawısh

hám bayanlawıshtı oqıtıw.

1.Baslawıshtıń qurılısı boyınsha túrlerin oqıtıw. 2.Bayanlawıshtıń qurılısı boyınsha túrlerin oqıtıw. 3.Feyil hám atawısh bayanlawıshlardi oqıtıw.

II Bap

Birgelkili bas aǵzalardı oqıtıw.

1.Birgelkili baslawıshtı oqıtıw.

2.Bigelkili bayanlawıshtı oqıtıw

III Bap

Bas aǵzalardıń orın tártibin úyretiw.

1.Birgelkili baslawıshtı úyretiw.

2.Birgelkili bayanlawıshtı úyretiw.

Juwmaq

Ádebiyatlar

2

KIRISIW

Joqarı hám orta arnawlı bilim beriwdiń strukturasın qayta qarap shıǵiw tolıq teoriyalıq bilimlerge hám praktikalıq tajriybelerge iye qánigelerdi házirgi zaman dárejesinde tayarlawdı támiyinlew kerek. Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarınıń xalıq xojalıǵı menen óz-ara qatnasıqların dúziw belgilendi.

Kadrlardı oqıtıwdıń hám qayta tayarlawdıń dárejesin arttırıwǵa olardı óndiriste paydalanıwdı túp-tiykarınan jaqsılawǵa, olardıń óz-ara qızıǵıwshılıǵın kúsheytiwge itibar berildi.

« Ózbekstan Respublikasınıń ulıwma bilim beriw hám kásiplik oqıw orınları reformalarında »ǵı qabıl etken qararında mekteplerde oqıtılatuǵin barlıq oqıw pánleriniń sapasın, mazmunın jáne de jetilistiriw kerekligi atap kórsetilgen.

Reformada xalıq bilimlendiriw xızmetkerleriniń aldına mekteptegi oqıwtarbiya procesin hár tárepleme jetilistiriw, oqıtıwdıń sapasın jaqsılaw, onıń formaları menen metodların turaqlı túrde hám izbe-iz bayıtıp barıw, ásirese oqıtılatuǵın sabaqtıń mazmunlıǵın arttırıw búgingi kúnniń eń áhmiyetli máselesi ekenligin wazıypa etip qoydı.

Oqıwshılarǵa bilim tıykarların úyretiw, olardı tárbiyalaw kúndelikli sabaqta

ámelge asırıladı. Sonlıqtan da klassta ótiletuǵın hár qanday sabaq mazmunınıń effektivligine erisiw eń tıykarǵı másele bolıp tabıladı.

Reformada : «Bilim beriwdiń hám tárbiyalawdıń sapası arttırılsın, hár bir pándi oqıtıwdıń ilimiy dárejesin, ilim tıykarların bekkem islew miynetke hám ádep ikramlılıqqa tárbiyalawdı jáne fizikalıq jaqtan rawajlandırıwdı jaqsılaw támiyinlensin» -dep kórsetilgen

3

Ulıwma bilim beretuǵın hám kásip mektepleri reformasında qoyılǵan talaplar qaraqalpaq tilin oqıtıwǵa da tiyisli. Óytkeni qaraqalpaq tili oqıtıwshıları insanıylıqqa, ádep-ikramlılıqqa tárbiyalaydı.

Mektep reforması tiykarında qaraqalpaq tilin oqıtıwdıń mazmunın jetilistiriwdiń ahmiyetli bólegi jańa materiyaldı túsindiriwdi durıs shólkemlestiriw, onı oqıwshılardıń sanalı túrde ózlestirip aliwına erisiw bolıp esaplanadı.

Ol ushın jańa materiyaldı bayanlawda mısallardı tańlap temanı ıqsham, baǵdarlama boyınsha túsindiriwi kerek. Materiyaldı bayanlawda baǵdarlama hám sabaqlıtaǵı materiyallar menen sheklenip qalmastan, qosımsha ilimiy metodikalıq hám pedagogikalıq ádebiyatlar menen qollanbalardı paydalanıp ilim jetiskenligi menen jańa pedagogikalıq texnologiya aytılıwı shárt.

Sabaqta bayanlanıwǵa tiyisli teoriyalıq materiyallarǵa baylanıslı tańlap alınǵan mısallar oqıwshılardıń bilim dárejesi menen jas ózgesheligine sáykes keliwi, onıń ádebiy til normalarına juwap beriwi, ol oqıwshılardıń dóretiwshilik uqıplılıǵın arttırıw zárúr.

Qaraqalpaq tilin oqıtıwda tildiń barlıq tarawları izbe-izlikte úyrenilip barıladı. Bul baǵdarda beriletuǵın bilim teoriyalıq maǵlıwmatlar, til ilimindegi jetiskenliklerge tiykarlanıp beriledi.

Qaraqalpaq tili kursınıń tarawları óz aldına qaralǵan menen olardı oqıtıwda bul tarawdıń ózgeshelikleri, olardıń bir-birine qatnası esapqa alınadı.

Til bólimleriniń baylanısı bir-birinen ajıratılmaydı. Máselen: leksika, fonetika, morfologiya bólimleri sintaksis bólimin oqıtıwda eske túsiriledi, onıń grammatikalıq formaları aytıladı.

4

Sintaksis bólimi úsh klassta úyretiliw oqıw baǵdarlamada kórsetilgen. Máselen: 7-klassta jay gáp aǵzaları; baslawısh hám bayanlawıshlar, gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları oqıtılatuǵın bolsa, 8-klassta sóz dizbekleri, bir hám eki bas aǵzalıları oqıtıladı, al 9-klassta qospa gáp teması

úyreniledi.

Jay gáptiń sintaksisin úyreniwde oqıwshılar gáp aǵzaları, olardıń túrlerin, jay gáplerdiń baylanısıw usılların, gáp aǵzalarınıń orın tartibin hám mánilik belgilerin

úyrense, jay gápti oqıtıw qospa gáptiń sintaksisin oqıtıwǵa qaraǵanda bir qansha qıyın hám qospalı ekenligin tolıq túsinedi.

Sebebi, jay gápti oqıtıwda oqıwshılardıń durıs, sanalı túsiniwi ushın hár qıylı metodikalıq usıllardan paydalanıladı.

Qaraqalpaq tilin jeterli dárejede iyelew oqıwshınıń mekteplerde oqıtılatuǵın basqa da oqıw pániniń qıyınshılıqsız úyreniwge úlken járdem etedi.

Qaraqalpaq tilin oqıtıwdan oqıwshılardıń logikalıq oylawı, til baylıǵı rawajlanadı, óz tilin biliwge qizıǵıwshılıǵı artıp, tásirli oqıw kónlikpesi qáliplesedi, olardıń ofografiyalıq hám punktuaciyalıq sawatlıǵı joqarı dárejede boladı.

Ana tili páni oqıwshılardı durıs sówlewge, oǵan sanalı túrde qatnas jasawǵa, til mádeniyatın iyelewge, óz watanın súyiwge úyretedi, doslıq adamgershilik ruwxinda tarbiyalawda úlken ahmiyetke iye.

Gáptiń bas aǵzaların oqıtıw 7-klasstan baslanatuǵın bolǵanlıqtan, bul temaǵa deyin oqıwshılar gáp hám onıń belgileri, sózlerdiń óz-ara baylanısıw usılları, gáptiń mánisine qaray túrleri jáne gáptiń bas aǵzaları haqqında ápiwayı túrde maǵlıwmat alǵan.

5

Gáptiń bas aǵzaların keńirek úyretiw maqsetinde ǵapler tańlap alınıp olar ilimiy metodikalıq jaqtan tallanadı, túsinik beriledi.

Oqıwshılar joqarıda atap ótilgen temalardı úyrengennen soń, gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaların bilip alıwı shárt. Sebebi, qálegen jazba jumıslardı orınlaw barısında oqıwshılar gáp aǵzalardıń qatnasında gáp dúziwge yaki pikir bayanlawǵa qıynaladı.

Gáptiń bas aǵzalarınıń tıykarǵı belgileri, sintaksizdegi orni izbe-izlikte

úyreniledi.

Bul pitkeriw qánigelik jumıstıń tańlap alınıwı hám jazılıw maqseti oqıwshılarǵa gáptiń bas aǵzaları menen sózlerdiń baylanısıw usılların, sóz dizbekleri menen ekinshi dárejeli aǵzalardıń gápte qollanıwların, olardıń ádebiy shıǵarmalar menen awız-eki sóylewde beriliw jolların hár tárepleme úyretiwden ibarat.

Sonıń menen birge tildiń sóz baylıqların durıs hám orınlı paydalanıw hár bir jazba jumıstı (diktant, bayan, shıǵarmanı ) orfografıyalıq hám punktuatsıyalıq jaqtan sawatlı jaza alıw kónlikpesin iyelewge járdem etiw bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilindegi gáptiń bas aǵzaların úyretiwdiń tıykarǵı wazıypası - oqıwshılarǵa gáp aǵzaları, olardıń birinshi hám ekinshi dárejeli aǵzalar bolıp bóliniwleri mánilik túrleri, dúzilisi boyınsha ilimiyteorıyalıq bilim, grammatikalıq materiyallardı biliw kónlikpesin beriwden ibarat.

Álbette jay gáp sintaksisi onıń tarawları bolǵan gáp, onıń mánilik túrleri, sóz dizbekleri, gáptiń bas aǵzaları haqqında túsinikke, bilimge iye bolıwı kerek.

Óytkeni bul bilimler joqarı klasslarda úyreniletuǵın materiyallardı jaqsı

ózlestiriwge sebepshi boladı.

6

Bul qánigelik jumısti jazıw ushın gáptiń bas aǵzların oqıwshıǵa hár tárepleme

úyretiwde tómendegidey wazıypalar belgilendi:

1.Gáptiń bas aǵzaların oqıtıwda oqıwshınıń jas ózgesheligi, bilim dárejesi esapqa alındı.

2.Bul tema boyınsha ótilgen materiyaldi oqıwshınıń ózlestiriwi, kúndelikli jumısta qollana alıwına itibar berildi

Usı materiyaldi burın ótilgen material menen Salıstırıp, onı jaqsı biliw belgilendi.

3.Gáptiń bas aǵzaların oqıtıwda oqıwshılar ushın qolaylı usıllar tańlap alındı.

4.Gáptiń bas aǵzaları qatnasında hár qıyli jazba jumıslardı ótkeriwdiń ahmiyeti kórsetildi.

Gáptiń bas aǵzalarınıń ańlatılıwı hám olardı oqıtıwǵa baylanıslı ilimpazmetodistler, tájriybeli pedagoglar ózleriniń bahalı pikirlerin baspa sóz arqalı bildirgen. Orıs tilinde hám turkey tilleriniń geyparalarında gáptiń bas aǵzalarınıń túrleri, olardıń jasalıwları hám bildiriwleri boyınsha birqansha pikirler usınıslar bildirgen. Úyrenilgen metodikalıq ádebiyatlarda gáptiń bas aǵzaların oqıtıwgá baylanıslı piker eń dáslep orıs tilin oqıtıw boyınsha aytılǵan.

Gaptiń bas aǵzaların oqıtıwǵa baylanıslı aytılǵan pikirledi A.V.Tekucevtıń “Orıs tilin oqıtıw metodikası” atlı miynetinen oqıwǵa boladı (15,10). Ol orıs tilindegi baslawısh penen bayanlawıshtı salıstırıw usılların oqıtıwdıń paydalı táreplerin atap onıń kórsetiwinshe bas aǵzalar gápte teńdey qollanılıp bir-birin tolıqtıradı, pikirdi ayqınlastıradı, sol ushın ekewi teńdey úyreniledi. Al, “Ózbek tilin oqıtıw” degen kitapta (9,26) gáptiń bas aǵzaların oqıtıwda soraw juwap,

7

analiz-sintez usılları kórsetilse, sonday-aq S.Nazarov (12,29) bas aǵzalardı oqıtıwda Salıstırıw usılın atap ótedi. Qazaq tilindegi gáptiń bas aǵzaların oqıtıw máselesi erteden sóz bolǵan (11,31). Sebebi, dáslepki ilimiy metodikalıq kitaplarda bas aǵzalardı oqıtıw tuwralı júda bahalı pikirler berilgen. Bulardan basqa “Qazaq tilin oqıtıw metodikası” (10,16) degen kitapta gáptiń bas aǵzaların oqıtıwgá arnawlı orın berilip, olardın hár biriniń oqıtıw usılları sóz boladı.

Sońǵı jıllarda shıqqan metodikalıq qollanbalarda (1,28) gáptiń bas aǵzaların oqıtiw máseleleri tolıq hár tárepleme bayanlanadı. Asirese sońǵı jılları jazılǵan oqıw qollanbada bas aǵzalardıń birgelkili bolıp keliwleri hám olardıń gáptegi orın tártipleri boyınsha unamlı pikirler keltirgen. Demek gáptiń bas aǵzaların oqıtıwǵa baylanıslı kóp ǵana ilimiy metodikalıq qollanbalarda (2,60) unamlı hám mazmunlı pikirler menen usınıslar berilgen. Kó ǵana gáp aǵzalardan dúzilgen gáplerde hár bi raǵzanıń atqaratuǵın xızmeti menen ornı bar. Berilgen gápten bir aǵza túsirilip aytılsa gáptiń mánisi tolıq bolıp shıqpay qaladı. Sonıń ushın hár bir bir aǵza pikirdi anıq hám mazmunlı bayanlawda tiykar bolıp esaplanadı.

Oqıwshılar gáptiń bas aǵzalari, xızmeti, olardıń ózine grammatikalıq belgileri haqqında teoriyalıq bilim alıwı tiyis. Ol ushın sózlerdiń baylanısında gáp aǵzalarınıń hár bir sózine sorawlar qoyıladı, olardıń mánileri menen grammatikalıq belgileri aytıladı. Bunday jaǵdayda oqıwshılar hár bir sózdiń ornı menen xızmetin hám mánisin biledi. Usınday ápiwayı jumıs hám gápler arqalı oqıwshılar ózinshe gáp dúzip, onı tallay altuǵın boladı.

8

Oqıwshılar gáptiń bas aǵzaları, olardıń xızmetleri tuwralı túsinik alǵannan keyin, gáptiń jay hám qospa túrin bilip aladı, soń gáptiń mánisi menen ximetine qaray bóliniwin anıqlaydı.

Usı tiykarda gáp aǵzaları xızmetine qaray bas aǵzalar hám ekinshi dárejeli aǵzalar bolıp bólinedi. Birinshi hám ekinshi dárejeli aǵzalardıń bir-birinen

ózgesheligi gápler arqalı túsindiriledi. Bas aǵzalar gáp, ishinde oyımızdıń tiykarı bolıp ózliginen gáp jasay alıw múmkinshiligine e boladı.

Gáp bas aǵzalari ózlestirilmey jay hám qospa gáp túrleri haqqında pikir júritiw qıyın. Sonlıqtan gáptiń bas aǵzaların úyreniw oqıwshılardıń til baylıǵın rawajlandırıw menen oy worisin keńeytiwdiń sintaksisti úyreniwdiń tiykarı. Sebebi jay gáp sintaksisinde gáptiń bas aǵzaları qospa gáptiń shegarasın ayırıw da bir neshe túrlerge bóliniwleri usı aǵzalarǵa tikkeley baylanıslı.

Oqiwshılar baslawısh klassta gáptiń bas aǵzaları haqqında ápiwayi túsinikke iye boladı, joqarı klasslarda bul boyınsha tereńirek túsindiriwge tuwra keledi. Gáptiń bas ágzaların túsindiriw, bilimlerin bekkemlew ushın bir neshe jumıslar orınlanadı. Máselen, oqıwshilarǵa gáptiń bas ágzalardan dúzilgen mısallardı taptırıp, onı tallaw, onı oqıw h.t.b.

Sonıń menen birge berilgen mısallardaǵı hár bir gápte neshe gáp aǵzası bar ekenin anıqlaw hár bi raǵzadan turatuǵının sóz-gáplerdiń jay gáplerden

ózgesheligin ayırıw kerek, jáne de gáptiń bas aǵzaları boyınsha soraw juwap

ótkerip, oqıwshılardıń alǵan bilimlerin anıqlawǵa boladı. Jumıstıń bunday túrlerin

ótkeriw gáptiń bas aǵzların sanalı ózlestiriwdi hám tolıq túrde bilip alıwdı tamiyinleydi.

9