MD hám PQJ / Qaraqalpaqstan radiosında muzıkalıq, kewil ashar

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI

BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

Qaraqalpaq filologiyasıfakulteti Jurnalistika qánigeliginiń pitkeriwshisi Saparova M.

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Ilimiy basshısı:

filologiya ilimleriniń

kandidatı, docent Qojıqbaeva Z. A.

Nókis – 2013

0

Tema: Qaraqalpaqstan radiosında muzıkalıq, kewil ashar dem alıs baǵdarlamasındaǵı esittiriwlerdi tayarlawda jurnalistlik sheberlik

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń qararı:

Pitkeriwshi M. pitkeriw qánigelik jumısına

__________________ bahası qoyılsın. _____ _____________ 2013-jıl

1

MAZMUNÍ:

Kirisiw

I BAP. Radiobaylanısı hám onıń auditoriyası

II bap.

Estetikalıq tárbiya beriwde muzıkalıq baǵadarlamalardıń ornı

III BAP.

Radioda kewil ashar esittiriwlerdiń ózgesheligi

Juwmaqlaw

Paydalanǵan ádebiyatlar

2

Kirisiw

Pitkeriw qánigelik jumısınıń aktuallıǵı

Radiojurnalistika óziniń audiriyasına tuwrıdan-tuwrı kirip bara alıwı menen ayrıqsha. Ásirese, Mámleketimiz Ǵárezsizliginen soń bul taraw

xızmetkerlerine keń imkaniyat esigi ashıldı. Radiojurnalistikanańı audiriyası

úlken. Olardıń talap hám usınısları tiykarında sutka dawamında óz esittiriwlerin tayarlaw arqalı jámiyetlik turmısta óz sáwleleniwine iye bolıwı menen de parıqlanadı. Operativlilik túsinigi bugingi kúni radio baylanısı arqalı

óziniń tastıyǵın tappaqta. Sonlıqtan da ol eń arzan hám operativ ǵalaba habar quralı bolıp esaplanadı. Rus ilimpazı V. V. Voroshilov onıń áhmiyeti haqqında bılayınsha táriyip beredi:

«Radio shınında da ájayıp imkaniyatlarǵa iye. Adamlar basqa isler menen shuǵıllanıp atırıp ta radio tıńlaydı, sonıń menen birge bárshe hádiyseler haqqında hám jańalıqlar, hám kewil ashar dástúrler, hám teatr, hám bazar haqqında anıq maǵlıwmatlarǵa iye boladı»1.

Ilimpaz tárepinen keltirgen bul pikirler biziń qaraqalpaq jurnalistikasında da

óz tastıyıǵın tappaqta.

Ǵalaba xabar quralları ásirese, sonıń ishinde radiojurnalistika da óz tariyxına, dástúrlerine, is tájiriybesine iye, kadrlar tayarlawda bir mektep xızmetin atqarıwımenen ózgeshelenedi. Qaraqalpaqstan radiosımine usınday dástúrlerdi ózinde jámlegen ǵalaba xabar quralınıń bir túri.

Qaraqalpaqstan radio kanalı tariyxına názer awdarsaq, onda tıńlawshınıń kewlindegi gáplerdi taba alatugınday, ruwxıy azıq bele alatuǵınday dástúrler hám baǵdarlamalar tolıp atır. Solardıń arasında eń áhmiyetlisi – muzıkalıq hám kewil ashar esittiriwler bolıyap tabıladı.

Biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń maqseti Qaraqalpaqsatan radio kanalınıń muzıkalıq hám kewil ashar esittiriwleriniń tayarlanıwı ózgesheligin

úyreniw, esittiriwlerdiń tárbiyalıq áhmiyetin izertlewden ibarat. Bul jańa

tema. Onıń aktuallıǵı sonda, qarakalpaq radiojurnalistleri milliy, muzikalıq hám

1 Ворошилов В. В. Журналистика. Учебинк. СПб. 1999. стр-59-60.

3

kewil ashar esittiriwler tayarlawdıbirden baslagan emes. Onıń ushın kóp izleniw hám jańasha dástúrlerdi eńgiziw kerek boldı. Sonlıqtan bul ózgerislerdi

úyreniw waqtı kelip jetti dep oylaymız. Biz pitkeriw qánigelik jumısımızda Qaraqalpaqstan radio kanalında muzıkalıq hám kewil ashar esittiriwlerdiń tematikası, problematikasın izertlewdi niyet ettik.

Problemanıń izertleniw dárejesi

Radiojurnalistika ushın eń baslı tiykarǵı nárse esittiriwlerdıń mazmunında faktlerdiń anıq hám kóp bolıwıhám onıń jaǵımlı hawazda jetkerip beriliwi bolıp esaplanadı. Bul jaǵdayda publitsististikalıq materiallardıń mazmunın, sapasın, mashqalaların, baǵdarın hám búgingi kún ushın áhmiyetin anıqlaydı. Radio jurnalistikada efir materiallarınıń mazmunına túri, forması hám janrı kiredi. Bulardıń eń áhmiyetlisi – túri hám forması, al janrları ekinshi orında turadı.

Biraq, bul jerde sapasın da esapqa alıwmız kerek. Materiallardıń janrı, álbette, onıń mazmunın, toplaǵan materiallardıń áhmiyeti sıpatına, sonıń menen birge bul faktlerdi avtordıń ornıornına qoyıw sheberliginen de ǵárezli.

Hár qanday radiojurnalist dóretiwshiligi úlken process. Onda redaktor, rejisser hám operatordıń birgeliktegi dóretiwshilik xızmetiniń jemisi bar. Onda janlı ómir, turmıs mashqalaları, búgingi kún jańalıǵı hám álbette, dáwir jılnamasıjámlengen. Informaciyaǵa bolǵan talap hár qanday jámiyette onıń rawajlanıwınıń tiykarı bolıp esaplanadı. Radiojurnalistikanıń áhmiyeti sonnan ibarat, adamnıń jámiyette tutqan ornın, ideyalıq áhmiyetin belgileytuǵın táreplerdiń biri. Sebebi rakdiojurnalist sotsiallıq turmıstı sáwlelendiriw arqalı waqıyalardı bildirip, talqılaw hám adam sanına qayta tásir etiw kúshine iye.

Ǵalaba xabar quralları jámiyetlik informaciyalardı toplaw, qayta islew hám tarqatıw funkciyaların atqaradı hám insaniyat jámiyetshiliginde onıń qáliplesiwde úlken orın tutadı.

Qaraqalpaq jurnalistikasında, sonıń ishinde radiojurnalistikasında jańalıqlar tolıp atır. Ásirese, bazar qatnasıqlarınıń eń tiykarǵı talabıbásekeniń

4

radiojurnalistikada kelip shıǵıwı arqalı radioauditoriyanı jeńip alıwday juwapkerli islerdiń baslanıwına tiykar salındı, desek asıra aytqan bolmaymız.

Qaraqalpaqstan Respublikasında Mámleketlik radiokanal menen katar mamleketlik emes Nókis-FM óz esittiriwlerin basladı. Jurnalistler qaysı kanalda meyli mámleketlik, meyli mámleketlik emes kanalda islemesin, alǵa qoyılatuǵın talap birew – jámiyetshilikte pikir oyatıw.

«Baspa sóz hám ǵalaba xabar qurallarınıń xızmetkerlerine» jollaǵan qutlıqlawında Ózbekstan RespublikasıPrezidenti I. A. Karimov bılay degen edi.

«Men óz xızmetim dawamında jurnalistlerdiń jumısın jaqınnan bilip, baqlap kiyatırǵan bir insan sıpatında bul salanıń qanday názik hám juwapkerli ekenin, eger usılay aytıw múmkin bolsa, haqıyqıy jurnalisttiń miyneti de qanday awır jáne mashaqatlıekenin kóz aldıma jaqsıkeltiremen. Hámmeniń de qolınan kele bermeytuǵının, bunıń ushın talant, tınımsız miynet, qunt hám izleniw

zárúrligin inabatqa alatuǵın bolsaq, mámleketimiz baspasózi búgingi kúnde jáhán málimleme keńesliginde óz ornın tabıwǵa umtılıp atırǵanı, jurnalistlerimiz shet elli kásiplesleri menen sáwbet hám pikir tartıslarda hesh kimnen kem bolmastan, óziniń professionallıq sheberligin kórsetip atırǵanı hámmemizge quwanısh baǵıshlaydı1».

Jurtbasshımız bildirgen pikirlerinde úlken haqıyqatlıq bar. Búgin oǵada jedel-pátler menen ózgerip baratırǵan globallasıw zamanında dúnyada, sondayaq elimizde júz berip atırǵan waqıya hám qubılıslardıń ulıwma adamzatlıq iygilikli ideyalardı hám milliy qádiriyatlardı xalqımız sanasına sińdiriw, rawajlanıw jolına tosqınlıq etiwshi kúshlerge qarsı gúresiw baǵdarındaǵı juwapkerli jumıslarda ǵalaba xabar qurallarıayırıqsha orın tutadı.

Elimizde basqıshpa-basqısh júrgizilip atırǵan reformalardıń nátiyjelerin hám olardıń turmıslıq zárúrligin xalıqtıń keń qatlamına túsindiriw, insan turmısına onıń abadanlıǵın arttırıwǵa kórsetetuǵın tásirin sáwlelendiriw, usı

1 И. Каримов. Баспасөз ҳáм ғалаба хабар қураллары хызметкерлерине. «Еркин Қарақалпалпақстан», 2012жыл 27-июнь.

5

tiykarda jámiyet aǵzalarında keleshekke isenim oyatıwda jurnalistlerdiń xızmeti joqarı.

Biziń elimizde jaratılgan jańasha sháriyat arqalı radiojurnalistler óz talantın hám uqıbın korsetiwge erisip kelmekte. Ásirese, muzıkalıq hám kewil ashar esittiriwlerdiń payda bolıwı sózimizdiń dálili. Radiojurnalistika teoriyası hám onıń probleması haqqında rus hám ózbek ilimpazları qatar

monografiyalıq izertlew jumısların orınladı1, olarǵa tiykarlanıp biz de qaraqalpaq jurnalistleriniń dóretiwshiligin izertlegende teoriyalıq tiykar sıpatında paydalandıq.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń maqseti hám wazıypası

Qaraqalpaqstan radiosı óziniń uzaq tarixıy jolında óz tıńlawshılarınıń kewline kirip barıw jolın taba aldı. Eń baslısı saz-sáwbetli dástúrlerdiń kóbeyiwi,

tıńlawshı talaplarına tiykarlanıp esittiriwler tayarlawı – jańalıqqa bolǵan dáslepkai qádemler. Ásirese, ádebiy hám muzıkalıq esittiriwlerdiń kóbeyiwi menen onıń auditoriyasınıń sanıda úlkeydi. Jasıjaǵınan úlkenge de, kishige de esittiriwler tayarlay alıw dárejesine jetti. Usılay radio tıńlawshılardıń eń jaqın sırlasına aylandı.

Radiojurnalistlerdiń esittiriw tayarlaw baǵdarlın úyreniw arqalı Qaraqalpaqstan radiosındaǵı muzıkalıq hám kewil ashar esittiriwlerdi

úyreniwdi maqset ettik. Jumısımızdıń wazıypasıetip tómendegilerdi kirgizdik:

- Radioesittiriwler arasında muzıkalıq hám kewil ashar esittiriwlerdiń ornın anıqlaw;

-Esittiriwleridi tayarlaw ózgesheligin úyreniw;

-Muzıkalıq hám kewil ashar esittiriwlerdiń tárbiyalıq áhmiyetin

úyreniw.

1 Барабаш Д. С. Радиожурналистика . М. , 2000, Исмайлова А. Радиожурналистика асослари. Т. 2000. Смирнов В. В. Жанровая система радиожурналистики. М. 2006. Ярошенко В. Н. Информационные жанры радиожурналистики. 2000.

6

Biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń maqseti radiojurnalistikadaǵı saz hám hawaz birliginiń tıńlawshıǵa jetip barıwdaǵı sheberligin úyreniwden ibarat.

Jumıstıń metodikalıq hám teoriyalıq bazası

Tańlanǵan temanı úyreniwde Ózbekstan Prezidenti I. A. Karimovtıń miynetlerin1 basshılıqqa aldıq. . Radiojurnalistika publitsistikanıń bir tarawı bolǵanlıqtan, publitsistika boyınsha izertlengen ilimiy izertlew jumıslarına tiykarlandıq hám pikir júrgiziwde jurnalistika teoriyası boyınsha ilimpazlardıń miynetlerine súyendik. 2 Biz olardıń ilimiy juwmaqların, pikir hám usınısların esapqa aldıq.

Ásirese qaraqalpaq radiojurnalistikası tariyxı tuwralı miynetler3 biziń pitkeriw qánigelik jumısımızǵa tiykar boladı. Qaraqalpaqstan radiojurnalistikası tariyxında jurnalistlerdiń xızmeti, ornı tuwralı arnawlı ilimiy jumıslar jazılmadı. Biziń jumısımız usıbaǵdardaǵıdáslepki qádem bolarına úmit etemiz.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń obyekti hám predmeti

Biziń pitkeriw qánigelik jumısımızdıń obyekti etip Qaraqalpaqstan radiokanalı alındı. Al predmeti etip 2012-2013-jılǵı esittiriwlerdi tańlap aldıq ham olardıń tematikalıq baǵdarın úyrenemiz. Radio kanal esittiriwleriniń specifikalıq ózgesheligin, tárbiyalıq áhmiyetin úyreniwdi hám izertlewdi de maqset ettik.

Jumıstıń ilimiy hám ámeliy áhmiyeti

1Каримов И. А. Ўзбекистон буюк келажак сари Т. «Ўзбекистон» 1998. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқоролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. Т. , «Ўзбекистон», 2002. Юксак маънавият енгилмас куч. Т. , Маънавият. 2008.

2Горохов М. Основы журналистского мастерства. М. , 1992. Ворошилов В. В. Журналистика. СПБ. 1999.

Эрназаров К, Маматова Я, Нестеренко В. М. Труд журналиста: профессионализм, творчества. Т. , 2001. Муминов Ф. Журналистика-ижтимоий институт сифатида. Т. , 1998.

3 Бекбаўлиев Д. Мен редакциядан. Н. , «Қарақалпақстан». 1992. Жумамуратова М. Журналистика ҳáм áдебият. Н. , «Қарақалпақстан», 1996. Мадреймов Т. Мадреймов Қ. Ҳáр заттың тарийхы бар. Н. , «Билим» 1994. Палўанов Б. Публицистика тийкарлары. Н. , ҚМУ. 2005. Машарипова Т. Жанлы сөз. Ташкент, «EXSTRUM PRESS», 2010. Қожықбаева З. Баспасөз: Макет, Дизайн. Нөкис «Қарақалпақстан» 2011.

7

Bul pitkeriw qánigelik jumısı qaraqalpaq jurnalistikası iliminde milliy radiojurnalistikanıń baslı ózgesheligi kórsetiwde tárbiyalıq áhmiyetke iye. Házirgi audiovizual jurnalistikada radionıń tásirsheńligine erisiw ushın jurnalistlerden úlken sheberlikti talap etiledi. Tańlaǵan temanıń hám aktual hám tárbiyalıq xarakterde bolıwı ushın tereń bilim hám tınımsız miynet kerek. Radiojurnalistika – pútin bir organizm. Onda birneshe kásip iyeleriniń dóretiwshilik xızmeti bar.

Jumısımızdıń ilimiy áxmiyeti sonda, muzıkalık hám kewil ashar esittiriwler búgingi informaciyalar tolıp atırǵan dáwirde eń zárúrli ónim bolıp qaldı. Usınday talapshań tıńlawshı kewline hám informaciyanı hám

muzıkanıjaylastırıwdıń jollarıqandayı Qanday etkende tıńlawshı kewlindegisin tógip ayta aladıı Bunıń ushın Qaraqalpaqstan radiokanalı esittiriwleriniń tematikasıhám baǵdarıqandayı Bul hám bunnan basqa da sorawlarǵa juwaptı tabıw biziń pitkeriw kánigelik jumısımızdıń ámeliy áhmiyeti bolıp tabıladı. Izertlew jumısıbolajaq jurnalistler ushın janlısabaq boladıdep esaplaymız.

Jumıstıń nátiyjelerinen:

-radiojurnalistika ámeliyatı páni boyınsha qosımsha maǵlıwmatlar sıpatında;

-Joqarıoqıw orında jurnalistika qánigeliginde tálim alıp atırǵan studentler ushın seminar hám ámeliy sabaqlarda tarkatpa material sıpatında tayarlawda;

-radiojurnalistka tariyxı páninen ámeliy hám seminar sabaqların ótiwde paydalanıw múmkin;

-qaraqalpaq radiojurnalistikasında muzıkalıq hám kewil ashar esittiriwlerdiń áhmiyeti boyınsha hám onıń rawajlanıwın úyrengende seminar sabaqlarda, metodikalıq tiykar sıpatında;

-Joqarı oqıw orınlarında pitkeriw qánigelik jumısların jazıwda metodikalıq qollanba etip paydalanıw múmkin.

Pitkeriw qánigelik jumısınıń strukturası

8

Pitkeriw qánigelik jumısı aktual temada qurılǵan bolıp, maqseti hám wazıypaları onıń qurılısın payda etedi. Ol kirisiw bóliminen, úsh baptan, juwmaqlawdan hám paydalanǵan ádebiyatlar diziminen turadı.

Kirisiw bóliminde temanıń aktuallıǵı, ilimiy jańalıǵı, ámeliy áhmiyeti, teoriyalıq bazası, problemanıń izertleniw dárejesi, belgilengen obyekt, predmet hám wazıypalarǵa toqtap ótildi.

Jumıstıń I babı «Radio baylanısı hám onıń auditoriyası» dep ataladı. Onda radionıń basqa ǵalaba xabar qurallarınan ózgesheligi ashıladı.

Radio bilim hám tárbiyanı, ruwxıy hám estetikalıq tásirsheńlikti ózinde jámleydi. Bul ózgesheligi pitkeriw qánigelik jumısınıń ekinshi babında izeytleymiz hám bul baptı«Estetikalıq tárbiya beriwde ádebiy hám muzıkalıq baǵadarlamalardıń ornı» dep atadıq. Úshinshi bap «Radioda kewil ashar esittiriwlerdiń ózgesheligi» dep ataladı hám onda kewil ashar esittiriwleriniń tematikasın úyrenemiz.

Juwmaqlaw bóliminde izertlew nátiyjeleri, Qaraqalpaqstan radiokanalı esittiriwlerdiń baslı ózgesheligi, tematikası, probleması aytıladı. Juwmaqlar jasaladı, pikir hám usınıslar bildiriledi.

I BAP. Radio baylanısı hám onıń auditoriyası

Ǵalaba xabar qurallarısistemasında radioesittiriw jekke halda emes, al basqa

ǵalaba xabar quralları arqalı menen birgelikte háreket etedi. Búgingi ǵalaba xabar qurallarınıń wazıypa hám funkciyaları oǵada kóp táreplemelikke iye. Olar bir waqıttıń ózinde operativ informaciya jetkeriw hám násiyatshı xızmetin de atqaradı, xalıqtı siyasiy, huqıqıy, demokratiyalıq, erkin jámiyetke baǵdarlawda kórkem estetikalıq tárbiya quralıwazıypasın da orınlaydı.

Radio qaǵazsız hám shegarasız informaciya jetkeriwshi qural sıpatında uzaq jıllar dawamında qáliplesti. Radionıń basqa ǵalaba xabar quralları sıyaqlı

óziniń specifikalıq ózgeshelikleri bar.

Birinshiden, radio operativ ǵalaba xabar quralı. Xabardı tıńlawshı sol waqıtta qabıl etedi.

9