MD hám PQJ / Ájiniyaz lirikasında publicistikalıq pafos

Biz bul máseleni úyrenge otırıp, qaraqalpaq jurnalistikasınıń, publicistikasınıń deregi klassik shayırlarımızdıń miyraslarında dep belgiledik.

Ájiniyaz shayırdıń qosıqlarında pafos máselesi haqqında izlenip, ―pafos degen ne?‖ dep teoriyalıq ádebiyatlardı úyrenip, soǵan sáykes Ájiniyaz qosıkların oqıp, sol juwmaqqa keldik, Ájiniyaz Qosıbay ulınıń pútkil dóretiwshiligin boylap ilhámlandırıp turǵan kúsh, yaǵnıy, shayırlıq pafos – onıń adamnıń qádirin biliwi, óz elin, Watanın súyiwi eken. Pitkeriw qánigelik jumısınıń pútkil barısı usı juwmaqtıń túsindirmesi boldı.

V.G.Belinskiydiń pafos haqkındaǵı miynetlerindegi mınaday pikirlerdi inábatqa aldıq: ―Kórkem shıǵarma aldanısh sıpatında zerikkennnen jazılmaydı. Ol xudojniktiń awır miynetiniń nátiyjesi. Eger shayır usı miynetke hám qaharmanlıqqa qol urǵan eken, onda onı usıǵan iytermelep turǵan qanday da bir qúdiretli kúsh, jeńip bolmas intá boladı. Bul kúshti – pafos (yaǵnıy, dóretiwshilik yosh, ǵayrat. Qálegen shıǵarma ilhámnıń, pafostıń perzenti. Shayırdıń shıǵarmaları qanshelli kóp bolsa, olardıń hár biriniń óz aldına ilhámı, onıń payda bolıwına iytermelegen jaǵday boladı. «Sonıń menen birge shayırdıń bárshe dóretiwshilik dúnyası, onıń poetikalıq xızmetiniń pútin barlıǵı ulıwma bir ilhámǵa iye bolıp, hár bir shıǵarmanıń yoshı pútinliktiń bir bólegi, izi, tiykarǵı ideyanıń jilwalanǵan túri, onıń kóplegen tárepleriniń biri sıpatında kórinedi»22. Bul teoriyalıq tiykarlarǵa súyenip, shayır dóretpelerin analizlep, biziń juwmaǵımız, Ájiniyaz shayırdıń eń tiykarǵı pafosı, onıń ―Ellerim bardı‖ atlı qosıǵında kórinedi. Sonıń menen birge, pikirimizdi dawam etip aytatuǵın bolsaq, shayır pafosı: ―Bul dúnyanıń kórki – adam balası!‖ degen aforizmge aylanǵan qatarlarında. Shayır dóretiwshiliginiń bárshe mazmunı, onı

22 Қараң: В.Г.Белинский. Избранные статьи. М.,1972, с.111; Жумамуратова М. Сөз маржанын дизгенлер.Нөкис, 1994, 122.

51

tınıshsızlandırıp turǵan nárse, bir sorawǵa juwap. Ne ushın Sol adamnıń kókke jeter nalası?

Pafos, bul kórkem dóretpeniń ulıwma baǵdarlanǵanlıǵı.

Sózliklerde «Pafos (grek. pathos – qıylanıw) – adamnıń kúshli háwesleniw yaki qıylanıwdaǵı jeke háreketi alıp keletuǵın dártti bildiriwshi antik túsinik, yaǵnıy, dárttiń dártte ashılıwı dep te túsindirilgen.

―Kewlimniń sezip bilgenin jazdım‖ degendey, Ájiniyaz shayırdı da óz dáwiriniń siyasıy teńsizligi táshiwishlendirgen. Dáwirdiń kún tártibindegi mashqalaların tereń túsinip, qarama-qarsılıqlı aqıbetlerin óz dártindey sezinip, olardı kórkem, publicistikalıq dóretpelerde, ilimiy miynetlerde járiyalaw uqıbı adamzatqa tán. Talantlı insanlar, sezimtallıǵı sebepli ańlaǵan haqıyqatın aytpay tura almaytuǵın halatqa jetisedi, ózine júklengen hújdanlıq missiyasın orınlawdaǵı ilhám jaǵdayına sezinedi. Bir shıǵarmada usı sıpatlardıń hár biriniń (kórkem, publicistlik, ilimiy) óz aldına, yaki olardıń qay bir túrleriniń sintezlik birigiwiniń júzege shıǵıwı múmkin bolıp, bul hár bir dóretiwshiniń ózinshelik pafoslıq baǵdarına baylanıslı júz beredi. Óz zamanınıń alǵa qoyǵan siyasıyjámiyetlik mashqalaların sheshiwdi gózlegen lirikaǵa publicistikalıq pafos enetugınlıǵı tábiyǵıy hal.

Shayırdıń ómirine baylanıslı waqıyalar, onıń dóretiwshiligine tásir etpey qalıwı múmkin emes. Bul hádiyse shayırdı kóp ǵana filososfiyalıq hám sociallıq temalarda shıǵarmalar dóretiwine sebepshi boladı.

Jámiyetlik-siyasıy turmıs máselelerin sáwlelendiretuǵın bárshe shıǵarmalar – publicistlik dóretpeler bolıp tabıladı. Shayır lirik qaharman bolǵan

ózi haqqında jazsa da, ol xalıqtıń atınan sóyleydi.

Sonıń menen birge shayır óziniń bilgen, túsingen haqıyqatın aytıp, ómir problemasın qoyıw menen birge, bul unamsız qubılıslardıń

52

sebebin tawıp, haqıyqatlıqtıń júzin ashadı, unamsız illetlerdi jámiyetlik pikir talqısına usınadı.

Demek, shayır, ―bul dúnyanıń kórki – adam balası‖nıń ómirde jaqsı jasap

ótiwi ushın jaqsı dáwran izleydi.

Shayırdıń jámiyetlik turmısqa narazılıq bildiriwi emes, al, onıń keleshek haqqındıǵı oyları ayrıqsha orın iyeleydi.

Jumısta ―lirika‖ túsinigi boyınsha da keń pikirledik. Lirika jóninde kóp

ǵana ádebiyatshılar, shayırlar anıqlamalar berip atır, olardıń ádebiyattı rawajlandırıwda tiygizip atırǵan úlesi júdá úlken.

Al, shayırdıń «Bul dunyanıń kórki – adam balası» dep aytqanı, tuwra aytılǵan gáp. Biraq, bul bir gáp jaratılısta eń kórk berip turǵan insan ekenligi haqqındaǵı filosofiyalıq oydı bildiredi. Bul filosofiyalıq oy «ol adamnıń kókke jeter nalası» degen pikir menen jalǵasadı. Jaratılısta adamzattıń bul dúnyada jasawı da úlken mashqalalı ekenligin bildiredi. Shayırdıń jámiyet turmısına,

ómirge degen bahası:

Birinshi bap boyınsha teoriyalıq juwmaǵımız sonnan ibarat boldı,

ádebiyattanıw iliminde ―kórkem publicistika‖, ―jámiyetlik poeziya‖, ―jámiyetlik-publicistlik poeziya‖, ―lirik-publicistlik poeziya‖, ―siyasıypublicistlik lirika‖ terminlerin kóp ushıratamız.

Dóretiwshiliktiń poeziya túrine, kóbirek, názik sezimtallıq, oylardı obrazlarǵa bólep beriw qásiyeti tán. Filosofiyalıq lirikaǵı ómir qubılısların jaratılıs nızamlıqları kóz qarasınan ashıp beriw tán. Al, grajdanlıq lirikaǵa, avtordıń turmıstıń fakt, waqıya qubıslıslarına múnásibet bildiriwi, bul fakttiń unamlı yaki unamsız nátiyjelerin ashıp beriwi, hátteki, faktlerge tiykarlanıp keleshekti boljaw da tán. Sonlıqtan da, poeziyada publicistikalıq pafos degende, kóbirek, grajdanlıq lirika kózde tutıladı.

Jumıstıń 2-babı ― Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ómiri hám onıń dóretiwshiliginde publicistikalıq oy derekleri‖ dep ataǵan edik. Ullı

adamlardıń ómir tariyxın úyrengenimizde, eń aldın burın

53

onıń tuwılıp ósken jerin, tárbiyalanǵan jámiyetlik ortalıǵın bilmey turıp, ol haqqında tariyxıy haqıyqatlıqlardı ashıw qıyın. Bul tábiyǵıy nızamlılıq. Sebebi, adamnıń shańaraǵı, tárbiyalanıp jetilisken jámiyetlik ortalıǵı onıń kamalına keliwge sebepshi bolǵan tiykarǵı ómir mektepleri bolıp esaplanadı.

Sonlıqtan da, biz bul bapta Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ómirbayanı, dóretiwshili jónindegi maǵlıwmatlar, shayır jasaǵan dáwirdiń fakt, waqıya qubılısları tiykarında jazılǵan qosıqların tallap, publicistikalık pafos dereklerin izledik.

Álbette, qálegen shıǵarmada dóretiwshiniń ómirden alǵan tásirleri, turmıs tariyxı óz tásirin tiygizedi. Ájiniyazdıń názik lirikasınıń tiykarı – jasılıq jiger, sulıwlıq, qız-jawanlardıń gózzallıǵına súysiniwshilik. Al, onıń jámiyetlik lirikasına, yaǵnıy poeziyasında publicistlik pafostıń júzege keliwine tásir jasaǵan mashqalalalar, turmıs ádalatsızlıqları, tariyxıy waqıyalar kóp bolǵan.

Shayırdıń qosıqlarınıń tiykarǵı tematikası xalıqtıń awır awhalı boldı. Sebebi, bul dáwirlerde xalıqtıń siyasiy jámiyetlik jaǵdayları jaqsı emes edi. 1827-jılǵı Qaraqalpaqlardaǵı xalıq azatlıq gúresleri qan menen basılıp, Aydos biydiń bası alınıp, kóterilisti basqarǵan kóp qaraqalpaq biyleri qamalıp, óltirilip, Xiywa xanlıǵı siyasatı menen xalıqta qattı awır keskin jaǵdaylar ómir súrip turǵan dáwirleri edi. Shayır qosıqlarında mashqalanıń sebebin izleydi. Xalıqtıń baxtına kesent etip turǵan jábir-japa, urıs aqıbetleri ekenligin xalıqqa qosıǵı menen jetkizedi, ádalatsız jámiyet qubılıslarına baha beredi. Xalıqtıń awır awhalınan olardıń kewlindegi qapashılıq, jámiyetlik pikir shayır qosıǵında tómendegishe óz sáwlesin tapqan.

Biziń jáne bir juwmaǵımız sonnan ibarat boldı, Qazaqstanda bolǵan jılları

Ájiniyaz dóretiwshiliginiń ayrıqsha gúllegen jılları eken. Shette júrip, bir jaǵı

Watan saǵınıshı, eliniń dártleri haqqında kóbirek pikirlep, oylanıw, onıń kóp

ǵana jámiyetlik pikirge oy salıwshı

54

publicistlik ilhámǵa qurılǵan qosıqlarınıń júzege keliwine sebepshi bolǵan.

«Ellerim bardı», «Barmeken?», «Bardı», «Megzer», «Ayrılsa»,

«Xoshlasıw» hám t.b. Bular qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń eń bir hasıl dúrdanaları bolǵan filosofiyalıq-publicistlik ruwhtaǵı shıǵarmalar bolıp tabıladı.

Demek, dańqı álemge jayılǵan «Ellerim bardı» qosıǵı da usı dáwirde jazılǵan eken.

Al, onıń shayırlıq stiliniń jáne de ótkirlesiwine tásir jasaǵan jáne bir nárse, bul qazaq jurtında shayır aytıs janrınıń sheberine aylanadı. Onıń bul sheberligi qazaqtıń ataqlı shayır qızı Qız-Meńesh penen aytısında jáne de jetilisedi.

2-bap boyınsha juwmaq, shınında da, ullı klassik shayır xalıq dárti menen jasap, «dúnyada eń dártli kisi» bolǵan, «tıqır-tıqır tili» xalıq baxıtına tilekleslikten sharshamaǵan. Sonlıqtan da, xalıq shayırdı máńgi qásterleydi. Onıń óz zamanındaǵı ómir qubılıslarına baha berip, kúnniń áhmiyetli faktleri haqqındaǵı jámiyetlik pikirge tásir jasaǵan dóretpeleri publicistikalıq oy sıpatında jurnalistlik sheberlikti arttırıw derekleriniń bir bolıp qala beredi.

«Ájiniyazdıń miyrasınıń jurnalistlik sheberlikti jetilistiriwdegi

áhmiyeti» degen úshinshi baptı óz aldına tema sıpatında úyreniwimizge tásir jasaǵan nárse sol boldı, jumıstı jazıw dawamında anıqlawımsha, bul ullı shayırdıń ádebiy miyrası qaraqalpaq xalqınıń pútkil ruwhıy turmısına úlken tásir jasaǵan. Bul dóretpeler ádebiyat, tariyx, pedogogika, filosofiya, kórkem óner tarawlarına aytarlıqtay bay materiallar beredi. Sonıń menen birge hár qıylı tarawda qániyge tayarlaw isinde de aytarlıqtay roli bar. Mısalı, jurnalistlik qániyge tayarlawda Ájiniyaz dóretpeleriniń áhmiyeti ayrıqsha. Bul dóretpeler − kórkem sheberliktiń úlken úlgisi ekenligin aytpaǵannıń ózinde, dáwir mashqalalarına pikir bildiriw, ómirdiń fakt hám qubılısların tallap,

55

mashqalalardıń sheshimin izlew uqıbı – bolashaq jurnalistler ushın úlken dóretiwshilik ustaxanası ekenligin sezdik.

Jurnalist, eń dáslep, sóz sheberligin tereń meńgeriwi tiyis.

Ájiniyazdıń qosıqlarınıń bul máselede járdemi sheksiz.

Shayır shıǵarmalarındaǵı kúndelikli turmıs qubılıslarına baha beriw, belgili bir oydı bildiriw ushın faktler jáminen paydalanıw, faktlerge súyenip belgili bir juwmaq jasaw arqalı jámiyetlik pikirdi qáliplestiriw sheberligi, qosıqlarındaǵı publicistikalıq pafos hár bir jurnalisttiń úyreniwi tiyis tárepleri bolıp tabıladı.

Jurnalisttiń hár qashan waqıya orayında bolıp, L.Tolstoydıń aytqanınday,

«sóylemey tura almaw» sıyaqlı belgisi Ájiniyaz babamızdıń dóretiwshiliginiń tiykarǵı baǵdarı bolıp tabıladı. Bunday mısallardı shayırdıń kópshilik qosıqlarınan tabıw múmkin.

Jurnalistikanıń tiykarǵı principi haqıyqatshıllıqtı túsindiriwde Ájiniyazdıń mına qatarları úlgi boladı.

Jurnalistika tarawında sabaqlıqlar, qollanbalar jazıp, studentlerdi qánigelikke baǵdarlawǵa kiriser ekenbiz, biz demokratiyalıq oy tiykarında jańasha bilimlendiriw jolların izlewimiz dárkar. Adamzattıń toplaǵan bilimleriniń dúr-jáwharların, sonday-aq, jaqsı teoriyalıq sheshimlerge iye jurnalistika tarawındaǵı bar miynetlerge súyenip, jergilikli qálem ustalarınıń kórkem sheberliktiń mashqalalı jolları haqqındaǵı sezingenlerin esapqa alıp, solay etip, ulıwmainsanlıq tiykardaǵı milliy jurnalistika ilimimizdi jarata alıwımız tiyis. Jurnalist miyneti óndirislikdóretiwshilik túste. Demek, jurnalist dóretiwshilik baslaması jaǵınan jazıwshı, shayır (yaki súwretshi) sıyaqlı izleniwsheń. Sonlıqtan, xalıq shayırlarınıń, ulıwma qálem ustalarınıń dóretpelerindegi kórkem sheberlik haqqındaǵı pikirleri bolajaq jurnalistler ushın

úlken mektep boları sózsiz.

Jurnalistika kanallarınıń wazıypası – jańalıq, xabar taratıw. Jaqsınıń jaqsısın úlgi etiw, kemshilikti aytıp, dúzetiw jollarına nusqaw.

56

Solay etip, xalıqtı iygilikli niyetlerge baǵdarlap otırıwdan ibarat. Demek, jurnalistikanıń áhmiyetli principleriniń biri-xalıqshıllıq bolıp, usı principtiń tastıyıǵın biz xalıq shayırlarınıń qosıqlarında ushıratamız.

Ájiniyaz shayır «móminni quwantıp, kewilin shad etip, Qayda dushman bolsa, onı mat etip» júriw ushın shayır bolǵan. Sebebi, oǵan táǵdirdiń bergen bar sıyı – xalıqtıń dártin ańlaw hám sheber til. Sonlıqtan da ol:

Kóńlimdi ǵamdur álem, Sózlásám shıqar dámbá-dám. Mańa sózdiń bashqa egam.

Hesh námárse beren yoqtı,- deydi.

Xalıq shayırları kórkem sózdiń ilhám miywesi ekenligine, sheberlik máselelerine itibarlı qaraǵan.

Shıǵarma qanshelli sheber jazılsa, onıń tolıǵıraq qabıl etiliw, xalıqqa sózdi jetkeriw itimallıǵı da artadı. Joqarıdaǵı mısallardan kórinedi, xalıq shayırları oqıwshıǵa sózdi jetkeriw ańsat sawda emes ekenligin tereń sezingen.

Jurnalist universal bilim iyesi bolıwı kerek deymiz. Ol óziniń shıǵarması ushın ómirdi, tariyxtı jaqsı biletuǵın, izleniwsheń bolıwı tiyis. Izleniwshiliktiń jaqsı nátiyjeleri kóp oqıwda, xalıq danalıǵın toplawda.

Bolajaq jurnalistlerdi izleniwshilikke baǵdarlawda Ájiniyazdıń tómendegi qatarları járdemshi boladı: «Jaqsınıń bir sózi máuinát tajı». Xalıq shayırları

ózleriniń bul danalıq pikirlerin keleshekte bolajaq jurnalistler ushın úlken sabaq bolar dep oylaǵan da joq shıǵar, bálki. Bul pikirler tábiyǵvylıǵı menen, olardıń sezingen haqıyqatlıǵı bolǵanı menen turmıstıń barlıq tarawı, ilimniń barlıq salası ushın da qunlı.

Úshinshi bap boyınsha juwmaq, sonnan ibarat jurnalistlerdi tayarlaw − dóretiwshi adamdı, talanttı tárbiyalap jetilistiriwden ibarat. Yaǵnıy, sezimtallıqqa universal bilimlikke, kórkem sóz sırların meńgeriw hám

57

ámelde qollana biliwge úyretiwden ibarat. Bolajaq jurnalistlerimiz «Sahra búlbilleri» atanǵan qosıqqa ıqlaslı el perzentleri. Izleniwshilik haqqındaǵı jurnalistika elementlerin belgilegende, olardı sheberlikke úyretkenimizde, xalıq shayırlarınıń insanıylıq ideyalardı tirek etken tereń milliy, sonlıqtan júrekke qonımlı qosıq qatarlarınan paydalanǵanımız maqul boladı.

Ulıwma, juwmaqlap aytqanda, biz sol pikirge keldik, biz Ájiniyazdıń, tariyxshı, filosof, sázende, ádebiyatshı, tilshi, pedogog ekenligin bildik. Sonıń menen birge shayır shıǵarmalarına súyenip, onıń kúshli publicist ekenligin de atap aytqımız keledi. Ájiniyaz dóretiwshiliginde publicistikalıq sıpat máselesi keleshekte ele de keńirek, magistrlik, doktorlıq jumıslarda úyreniwdi talap etedi.

58

Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi

1.Karimov I.A. Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında: qáwipsizlikke qáwip, rawajlanıw shártleri hám kepillikleri. Nókis, 1997.

2.Karimov I. Jańasha pikirlew − dáwir talabı Qaraqalpaqstan Respublikası

Jokargı Kenesiniń gezeksiz sessiyasında jasaǵan bayanatı. «Vesti Karakalpakstana» gazetası, 19 iyul, 1997.

3. Postanovlenie Kabineta Ministrov Respubliki Uzbekstan «O provedenii 175letiya so dnya rojdeniya Ajnnnyaza Kosıbay ulı» ot 13 avgusta 1999 g. «Vesti Karakalnakstana» gazetası, 21 avgusta 1999.

***

4.Belinskiy. Izbrannıe stati. M.,1972.

5.Davkaraev N. Ocherki po istorii dorevolyucionnoy karakalpakskoy literaturı. T., 1959.

6.Davkaraev N. Ocherki po istorii dorevolyucionnoy karakalpakskoy litera-urı. - T.: Fan, 1959.

7.Genjemuratov B. Ájiniyaz lirikasınıń poetikası. Nókis,

rawajlanıw tariyxı. Nókis, 2005.

9.Jumamuratova M. Sóz marjanın dizgenler. Nókis, 1994.

10.Jumamuratova M. Xalıq shayırları shıǵarmalarında sheberlik máselesi.

«Erkin Qaraqalpaqstan» gazetası, 25-yanvar, 1994-jıl.

11.Kalimbetov B. Ajiniѐz lirikasi. Toshkent, 1991.

12.Masharipova T. Informaciya ásiri hám publicistika. Intervyu.

13.«Erkin Qaraqalpaqstan», 22-aprel 2014,№48(19510).

59

qáliplestiriw islerinde Ájiniyaz Qosıbay ulı shıǵarmalarınan paydalanıw. Bas bet. Pazilov.uz

17. Xudaybergepov K. Razvitie obshestvenno-politicheskoy i filosofskoy mısli p Karakalpak »(stane. - Nukus: Karakal-pakstan, 1990. - S. 82; Mambetov K. Ejiniyaz, - Nokis: Bilim, 1994. 12-6.

***

18.«Antologiya karakalpakskoy poezni». Tashkent, 1968, s.193-204;

19.«Stepnıe strupı». M., 1973.

20.Ájiniyaz.Tanglamalı shgarmaları. Nókns,1949. Ájiniyaz. Tanglamalı

shıǵarmaları. Nókis, 1960.

21.Ájiniyaz (Ziywar). Tańlamalı shıǵarmaları. Nókis,1965.

22.Ájiniyaz. Shıǵarmaları. Nókis, 1975.

23.Ajiniѐz Kusibay ulı. T.,1962.

24.Ajiniyaz. Izbrannıe stixotvoreniya. Nukus, I975.

60