MD hám PQJ / Ájiniyaz lirikasında publicistikalıq pafos

Mısalı, ilipaz Reyimov Rustem Ájiniyaz shayırdıń ulıwma filosofiyalıq, socialetikalıq dúnyaqaraslıq tiykarların izertledi.19

Al pedogog ilimpaz ArzıFazılov Ájiniyaz shayırdıń pedogogikalıq xızmetlerin ayta kelip, házirgi waqıtta da pedogog qániygelerdi tayarlaw isinde

Ájiniyazdıń ustazlıq islerin úlgi sıpatında meńgeriwdi usınıs etedi. Ol mınaday pikirlerdi bildiredi:

«Bunıń ushın muǵallimler qaraqalpaq xalqınıń folklorlıq materiallarınan, shayır hám jazıwshılarımızdıń shıǵarmalarınan sheberlik penen paydalanadı. Máselen, oqıtıwshı óz studentlerinde dóretiwshilik ortalıqtı payda etiw ushın Ajiniyaz Qosıbay ulınıń shıǵarmalarınan paydalanıwı múmkin.

Sebebi qaraqalpaq xalqınıń ullı shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulı (1824-1878)

óz zamanında muǵallimshilik kásip penen shuǵıllanǵan ziyalılardıń ishindegi eń kórneklisi, Qaraqalpaqstan, Qazaqstan jerlerinde xalıq balaları ushın mektep ashıp, jas áwladqa tálim hám tárbiya beriw isleri menen shuǵıllanǵan, jetik tájriybege iye, húrmetli ustaz. Ol óziniń muǵallimshilik xızmetiniń barısında jaslarǵa bilim beriwdiń, olardı tez sawatlandırıwdıń, balalar arasında dóretiwshilik ortalıqtı qáliplestiriw jollarıń, usılların sheberlik penen ózlestirgen alım. Ájiniyaz Qosıbay ulı óziniń oqıtıwshılıq xızmetiniń barısında oqıtıwdıń eń qolaylı jolların tınbay izlestiredi, tabadı, oqıtıw procesinde sınaqtan ótkeredi hám sınaw jumısların dawam etedi. Bunday ibratlı isler barısında barqulla

ózinen aldıńǵı tájiriybelerdi, Sherǵazı xan medresesinde alınǵan teoriyalık bilimlerdi salıstırıp kóredi. Ol oqıtıw islerinde balalardıń jas hám jeke

ózgesheliklerin esapqa alıwdıń, balalardı klass-sabaq sistemasında oqıtıwdıń, oqıtıw

19 Рейимов Р. Социально-этические взгляды Ажинияза . Автореф. и

дис.cheloveknauka.com›sotsialno-eticheskie…azhiniyaz

41

islerinde kórgizbelilikti paydalanıwdıń, ásirese belgili bir sorawǵa alternativalı bir neshe juwaplardıń bolıwın názerde tutadı».20

Biz óz gezegimizde sonı aytar edik, jurnalistlik qániyge tayarlawda da

Ájiniyaz dóretpeleriniń áhmiyeti ayrıqsha. Jurnalist, eń dáslep, sóz sheberligin tereń meńgeriwi tiyis. Ájiniyazdıń qosıqlarınıń bul máselede járdemi sheksiz.

Shayır shıǵarmalarındaǵı kúndelikli turmıs qubılıslarına baha beriw, belgili bir oydı bildiriw ushın faktler jáminen paydalanıw, faktlerge súyenip belgili bir juwmaq jasaw arqalı jámiyetlik pikirdi qáliplestiriw sheberligi, qosıqlarındaǵı publicistikalıq pafos hár bir jurnalisttiń úyreniwi tiyis tárepleri bolıp tabıladı.

Jurnalisttiń hár qashan waqıya orayında bolıp, L.Tolstoydıń aytqanınday,

«sóylemey tura almaw» sıyaqlı belgisi Ájiniyaz babamızdıń dóretiwshiliginiń tiykarǵı baǵdarı bolıp tabıladı. Bunday mısallardı shayırdıń kópshilik qosıqlarınan tabıw múmkin. Mısalı:

Sózle ha, búlbil zibanım,

Eki kelúr zaman yoqtı, qádirin túsinip

Keter bir kún shiyrin janım,

Bu sázimde gúman yoqtı.

...Kóńlimdá ǵam, dárdi álám, Sózlásám shıqar dámbádám, Máńa sózdiń bashqa igám, Heshnámársá berán yoqtı.

(“Yoqtı”)

Waqtım ótti sárdar degen,

20Пазылов А. Пединститут студентлери арасында дөретиўшилик орталықты қәлиплестириў ислеринде Әжинияз Қосыбай улы шығармаларынан пайдаланыў. Бас бет. Pazilov.uz

42

Sawash bolsa qardar degen,

Bul gápimniń parqın bilgen,

Udayına aytıw kerek.

(“Kerek”)

Men búyerde júrgen ishi zárdeli, El jurttı kórmegen aǵır dárdeli,

Kewlimniń xoshı joq men hám bir dártli,

Aytsam ishte tolǵan hádiysim bardı.

(«Ellerim bardı»)

Jurnalistikanıń tiykarǵı principi haqıyqatshıllıqtı túsindiriwde

Ájiniyazdıń mına qatarları úlgi boladı:

Ótirikti ıras etip aytpaǵan, Tuwrı joldan bas ketse de qaytpaǵan, Námáhrámdi hasla joldas tutpaǵan, Atı qaraqalpaq ellerim bardı.

...Nesip aydap siziń ellerge kelgen, Kim jaqsı, kim jamap parqını bilgen, Hár ne barın sizge bayan áylegen, Qalpaqtıń Kámiyne Ziywarı bardı

―Jurnalistika tarawında sabaqlıqlar, qollanbalar jazıp, studentlerdi qánigelikke baǵdarlawǵa kiriser ekenbiz, biz demokratiyalıq oy tiykarında jańasha bilimlendiriw jolların izlewimiz dárkar. Adamzattıń toplaǵan bilimleriniń dúr-jáwharların, sonday-aq, jaqsı teoriyalıq sheshimlerge iye jurnalistika tarawındaǵı bar miynetlerge súyenip, jergilikli qálem ustalarınıń kórkem sheberliktiń mashqalalı jolları haqqındaǵı sezingenlerin esapqa alıp, solay etip, ulıwmainsanlıq tiykardaǵı milliy jurnalistika ilimimizdi jarata alıwımız tiyis‖21 dep kórsetedi f.i.k., docent

21 Жумамуратова М. Халық шайырлары шығармаларында шеберлик мәселеси.

43

M.Jumamuratova ―Xalıq shayırları shıǵarmalarında sheberlik máselesi‖ dep atalǵan maqalasında. Ilimpazdıń ujıbatlı pikirleri jol siltewinshe, jurnalist miyneti óndirislik-dóretiwshilik túste. Demek, jurnalist dóretiwshilik baslaması jaǵınan jazıwshı, shayır (yaki súwretshi) sıyaqlı izleniwsheń.

Sonlıqtan, xalıq shayırlarınıń, ulıwma qálem ustalarınıń dóretpelerindegi kórkem sheberlik haqqındaǵı pikirleri bolajaq jurnalistler ushın úlken mektep boları sózsiz. Bizde tájriybeli, sheber jurnalistler kóp bolsa da, olar ózleriniń dóretiwshilik tájriybeleri menen onsha ortaqlaspaǵan. Qońsılas xalıqlardıń jurnalistika máseleleri haqqındaǵı tastıyıqlawları da tek jurnalistlerden shıqqan emes. Solay da, biz olardıń sabaqlıqlarınan keń paydalanıp kelgenimiz sebebinen oqıtıw barısında óz pikirlerimizdi ózge xalıq qálem ustalarınıń pikirleri menen bántlewge kóbirek berilemiz. Máselen, biz baspa sózde turmıs haqıyqatlıǵınıń sáwleleniwi shákirtligin ayta kelip, mısal ushın rus jazıwshısı A.S.Serafimovichtiń sózlerin qaraqalpaqshalastırıp, «konkret nárseler ǵana janlı, al konkret nárseler tek turmıstan alınadı, bul birden-bir derek» deymiz, - dep óz pikirlerin bildiredi ilimpaz, − Bul sózlerimniń russha variant sıyaqlı tásir kúshin bermegenin sezemen. Endi jazıwshınıń turmıstan alıp, ayqın faktlerge tiykarlanıp jazıwı kerekligi haqqındaǵı aytılǵan pikirler qaraqalpaq shayırlarınıń dóretpelerinde ushıraspay ma eken, olar dóretiwshiliktiń salmaqlı jolları haqqında qalayınsha tolǵandı eken? – dep oylana baslaymız. Olardan paydalanıw álbette, tásirlirek bolar edi. Biz jurnalistikanıń haqıyqatshılıq principin uǵınbaqshı bolǵanımızda, rus jazıwshısı L.N.Tolstoydıń «Úndemey tura almayman!» degen lebizin eske alamız. Húrmetli missiyası turmıstı sáwlelendirip, xalıqqa sózin tıńlatıwdan ibarat bolǵan qálem ustalarınıń

«Еркин Қарақалпақстан» газетасы, 25-январь, 1994-жыл.

44

hár biriniń de ádiwli tiregi − haqıyqatshıllıq. Qálegen shıǵarma, eger ol iláhiy ilham nátiyjesi bolatuǵın bolsa, turmıs dóretken quwanıshlı yaki kewilsiz keypiyat miywesi. Qaraqalpaq xalıq shayırları da bul haqıyqatlıqtı tereń sezingen.

Sonlıqtan, mısalı Kúnxoja:

Shayır aytar shaǵlanıp,

Shaǵlamasa, daǵlaǵanın,- dep bildiredi.

Al, Ájiniyaz, «Ótirikti ras etip aytpaǵan, Bas ketse de tuwrı joldan

qaytpaǵan» eliniń perzentlerine bılay násiyatlaydı:

Dosa duǵrı kárák, dushmana hiyla,

Adamdın yashırma, duǵrısın sóylá,

Duǵrı ywrgil igri ywrmágil yola,

Yalanshı ráswanıń payanı bolmas.

Jurnalistika kanallarınıń wazıypası – jańalıq, xabar taratıw. Jaqsınıń jaqsısın úlgi etiw, kemshilikti aytıp, dúzetiw jollarına nusqaw. Solay etip, xalıqtı iygilikli niyetlerge baǵdarlap otırıwdan ibarat. Demek, jurnalistikanıń áhmiyetli

Ǵam-qayǵu qápeste kóńiliń ashmaǵa, Sonda dárkar shiyrin sózdiń lázzeti.

Al, yosh, ilhám haqqında bolsa,

Qıyal etsem meniń kewilim, Ertewli atqa megzer, - dep qoyadı.

Jurnalistika teoriyasında oqıwshılıq auditoriya, jámiyetlik pikir, dóretiwshi hám tıńlawshı arasındaǵı baylanıs degen túsinikler bar. Sonday-aq, materialdıń itimallıǵı (potencial informaciya) hám naqlıǵı (real informaciya) degen elementler belleskende naqlıǵı basımıraq kelgeni maqul. Yaǵnıy, jurnalist

óziniń jetkerip berip atırǵan materialınıń hámmesi tolıǵı menen oqıwshı tárepinen qabıl etiledi dep isenedi. Oqıwshı (yaki tıńlawshı) onnan tek ózine kerek dep tapqan jerin ǵana qabıl aladı (tábiyǵıy túrde). Shıǵarma qanshelli sheber jazılsa, onıń tolıǵıraq qabıl etiliw, xalıqqa sózdi jetkeriw itimallıǵı da artadı. Joqarıdaǵı mısallardan kórinedi, xalıq shayırları oqıwshıǵa sózdi jetkeriw ańsat sawda emes ekenligin tereń sezingen. Al, endi tıńlawshı auditoriya da

ılayıqlı bolıwı kerek. Jurnalistikanıń tásirsheńligi, materialǵa juwap degen máseleler de bar.

Sonlıqtan da, xalıq dártin sóylegen Ájiniyaz ózin tıńlaytuǵın qulaq bolmay qalǵanda;

Sánemler qolında tillá saz edim,

Háwijge keltirer janan bolmadı.

Yaki,

Sóz sóylesem sózge túshmes gódekler.

Edireǵlep yúrgen áleyler,

Ne bilsin sózniń qádirinen, - dep nalınadı.

Jurnalist universal bilim iyesi bolıwı kerek deymiz. Ol óziniń shıǵarması ushın ómirdi, tariyxtı jaqsı biletuǵın, izleniwsheń bolıwı tiyis. Izleniwshiliktiń jaqsı nátiyjeleri kóp oqıwda, xalıq danalıǵın toplawda.

46

Bolajaq jurnalistlerdi izleniwshilikke baǵdarlawda Ájiniyazdıń tómendegi qatarları járdemshi boladı: «Jaqsınıń bir sózi máuinát tajı».

Xalıq shayırlarınıń biliwinshe, dóretiwshilik miywesi shıǵarmalar, eger soǵan ılayıq bolsa, shegara tańlamaydı. Ájiniyazdıń aytıwınsha:

Jayılmasa sózi xalıqqa,

Shayır góne tamǵa megzer.

Ájiniyaz dóretiwshiligin úyreniwdiń jáne bir áhmiyeti – onıń dóretpelerinde tariyxıy waqıyalar menen birge xalqımızdıń geografiyalıq mákanına, tábiyǵıy baylıqlarına, milliy xarakterine, milliy mentalitetine tán bolǵan ózgesheliklerdi kóriw múmkin.

Qaraqalpaq milletine, mentalitetine tán ózgesheligi sonnan ibarat, on tórt urıwınıń barlıǵı. Usı qosıq qatarında úlken altıkeneges, mańǵıt, qıpshaq, qońırat, qıtay, múyten urıwdı atap ótken.

Urıwım – Qońıtattur, milletim qalpaq,

Keneges, mańǵıtı, qıtayı, qıpshaq,

Tuwısqan deydiler qalpaǵı qazaq

On tórtke bólingen urıwım bardı. Bir eli Xorezm, bir eli Tuwran, Yrgenish Qońırat sháhri Samarqand Kárwanları bardur Buxar Ashtarxan, Ne bir sulıw sulıw sháhárim bardı.

…Biziń eldi on tórt urıw diyerler, Qızjawanı qızıl-yashıl kiyerler, Haytta, toyda at arbaǵa minerler, Nebir gózzal sulıw qızları bardı.

Milliy oyını esaplanǵan kókbar, ılaq oyınların oynaw arqalı qaraqalpaq jigitleriniń keskir, shaqqan, epshilligi kórinedi. Qızlarınıń iybesi, nazı, sulıwlıǵı, milliy kiyimleri menen geshteklerde dásme-dás

47

aytısıwı arqalı ózine tán basqa milletlerden ayırmashılıǵı aykın kózge túsedi. Mısalı,

Siziń jaqtan kórkem anıń dalası,

Qabat-qabat salınǵandur qalası,

Kókbarıw – ılaqqa keńdur arası,

Kókbar, ılaq oynar yigiti bardı.

Jáne,

Ush ay shabaǵı bar, úsh ay sawını,

Ysh ay qabaǵı bar, úsh ay qawını,

Yaǵniy bunda qaraqalpaq xalqınıń turmıs jaǵdayı, miynetkeshligi, shárwashılıq, diyqanshılıq hám balıqshılıq kásibi menen otırıqshı shuǵıllanatuǵınlıǵı atap ótilgen. Sonıń menen bir qatarda qaraqalpaq xalqınıń ilim pánge qushtarlıǵı, sawatlılıǵı da shayır tárepinen tásirli qatarlarda berilgen. Tábiyattıń bizge inam etken sútilmek, sobılıq, at shoqay, jambılsha, qawını sıyaqlı tilińdi úyiretuǵın miywesı bar ekenligin ayrıqsha maqtanıshlı túrde atap

ótedi.

Xalıq shayırları ózleriniń bul danalıq pikirlerin keleshekte bolajaq jurnalistler ushın úlken sabaq bolar dep oylaǵan da joq shıǵar, bálki. Bul pikirler tábiyǵvylıǵı menen, olardıń sezingen haqıyqatlıǵı bolǵanı menen turmıstıń barlıq tarawı, ilimniń barlıq salası ushın da qunlı. Jurnalistlerdi tayarlawdóretiwshi adamdı, talanttı tárbiyalap jetilistiriwden ibarat. Yaǵnıy, sezimtallıqqa universal bilimlikke, kórkem sóz sırların meńgeriw hám ámelde qollana biliwge úyretiwden ibarat. Bolajaq jurnalistlerimiz «Sahra búlbilleri» atanǵan qosıqqa ıqlaslı el perzentleri. Izleniwshilik haqqındaǵı jurnalistika elementlerin belgilegende, olardı sheberlikke úyretkenimizde, xalıq shayırlarınıń insanıylıq ideyalardı tirek etken tereń milliy, sonlıqtan júrekke qonımlı qosıq qatarlarınan paydalanǵanımız maqul boladı.

48

Juwmaqlaw

awızbirshilikte, tilekleslikte jasap, alǵa rawajlanıwdan ibarat.

Biz dóretiwshilik miyrasın úyreniw ushın tańlaǵan obyekt qaraqalpaq klassik shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulı xalqımızdıń mánáwiy, ádepikramlıq qádiriyatların rawajlandırıwǵa, xalıqtıń awızbirshiligin saqlawǵa, insannıń

qádirin belgilep kórsetiwde úlken úles qostı. Onıń miyrası hár tárepleme, hár qıylı, ádebiy, lingvistikalıq, tariyxıy, pedogogikalıq, filosofiyalıq aspektlerde keń úyrenilip kelmekte.

Sonıń menen birge, bul bay dóretiwshiliktiń ele de ashılmaǵan sırları kóp. Olardıń biri shayır dóretiwshiliginiń publicistikalıq sıpatınıń úyrenilmey atırǵanlıǵı. Al, hár qanday dóretiwshiliktiń tiykarǵı qásiyetleriniń biri − avtordıń azamatlıq poziciyası, jámiyet faktlerine, qubılıslarına, tariyxıy waqıyalarǵa múnásibet bildirip bahalawında kórinedi. Shayırdıń ilhámına tásir jasaytuǵın, onı oylandıratuǵın, pikirlerin egep, aytpasına qoymaytuǵın problemalar kúndelikli faktlerdiń tásirinde júz beredi. Bul shayır yaki jazıwshı dóretiwshiliginde publicistikalıq pafostıń júzege keliwine tiykar boladı.

Ájiniyaz lirika ustası bolıw menen birge, óz dáwiriniń ziyalı, patriot, gumanist azamatı sıpatında dáwiriniń waqıyalarına múnásibet bildirip, pikir aytıp, jámiyetlik sanaǵa tásir jasaǵan. Onıń shıǵarmalarında tariyxıy faktler, filosofiyalıq oylar, publicistikalıq pikirlewler kóp ekenligi anıqlandı. Xalıqtı jigerlendirip, adamnıń

49

jámiyettegi ornına itibar qaratıp, ózlikti ańlaw sezimlerin en jaydırǵan.

Bul, shayır poeziyasında publicistikalıq oydıń, publicistikalıq pafostıń joqarı bolǵanın bildiredi. Sonlıqtan, klassik shayırlar miyrasın, atap aytqanda,

Ájiniyaz dóretiwshiligin publicistikalıq aspekte úyreniwdiń áhmiyeti ayrıqsha. Jumıstıń kirisiw bóliminde, mine usılar, yaǵnıy, jumıs temasınıń

aktuallıǵı, jumıstıń jańalıǵı, teoriyalıq-ámeliy áhmiyeti h.t.b.tiykarlanıp, jumıs mazmunı dúzildi.

Pitkeriw qánigelik jumısımızdıń mazmunı «Kirisiw», Tiykarǵı bólim, I- bap. «Publicistikalıq pafos túsinigi hám onıń Ájiniyaz shıǵarmalarında sáwleleniwi», II-bap Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ómiri hám onıń dóretiwshiliginde publicistikalıq oy derekleri», III-bap

«Ájiniyazdıń miyrasınıń jurnalistlik sheberlikti jetilistiriwdegi áhmiyeti» atamasındaǵı baplardan, sonday-aq, juwmaqlaw, paydalanılǵan ádebiyatlar, qosımsha materiallardan ibarat edi. Bul mazmundaǵı jumıstı tereń tallap

úyreniwimiz nátiyjesinde pikir hám juwmaqlarǵa iye boldıq.

Jumıstıń birinshi babında «Qaraqalpaq xalıq shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulı dóretpelerinde publicistikalıq pafos» máselesin úyreniwimiz ushın, eń dáslep,

«publicistika», «pafos», «onıń poeziyadaǵı kórinisi qanday boladı?» degen sorawlarǵa juwap izlegen edik. Sózliklerge múrájat etip, sonı anıqladıq, publicistika – (lat. publicus - jámiyetlik) – kúndelikli jámiyet turmısınıń aktual máselelerine arnalǵan shıǵarma túri. Jámiyetlik pikir plyuralizmin, atap aytqanda, ómirdiń ótkir problemaları átirapında qáliplesetuǵın jámiyetlik pikirdi bildiriwshi usıl sıpatında áhmiyetli siyasıy hám ideologiyalıq roli bar. Publicistika sóz túrinde (jazba hám awızsha), grafikalıq súwrelew (plakat, karikatura), foto hám kinomatografiyalıq (hújjetli kino, televidenie), teatrlıqdramalıq, sózmuzıkalıq formalarda da boladı eken.

50