MD hám PQJ / Ájiniyaz lirikasında publicistikalıq pafos

Xalıqtıń awır awhalınan olardıń kewlindegi qapashılıq, jámiyetlik pikir

shayır qosıǵında tómendegishe óz sáwlesin tapqan. Mısalı,

Kuńglimden ǵamdur álem,

Sózlesem shıǵar dembe dem,

Mańa sózden basqa ágam,

Hesh námárse bergen yoqtı.

(«Yoqtı»)

Bul dáwirde xan zulımınan jábir kórgen ózbek hám qaraqalpaq xalıqları

mudamı awızbirshilikte jasap kelgen. Keskin siyasiy waqıyalarǵa qaramastan tiykarǵı xalıq bir-birine tilekles bolǵan. Olar arasında tıǵız ekonomikalıq hám mádeniy baylanıslar hesh toqtamaǵan. Qálese, qaraqalpaq jasları Xiywa, Góne Urgensh mádreselerine barıp oqıydı.

Ájiniyaz jasaǵan dáwirdiń jáne bir úlken waqıyası, 1858-1859- jılları

Xorezm oazisinde jasaǵan xalıqlardıń turmısındaǵı úlken waqıya Qońırat

kóterilisi júz bergen. Bul waqıya Ájiniyaz dóretiwshiliginiń mazmunına úlken tásir jasaǵan. Óz eliniń patriotı hám bilimli azamatı bolǵan shayır bul waqıyaǵa

biypárwa qaray almaydı hám oǵan belsene qatnasadı. Bunnan soń Xiwa

húkimeti bul kóterilistiń jolbasshılarınıń biri sıpatında shayrıdı Turkmenistanǵa jer awdaradı. Bul qayǵılı qubılıs Ájiniyazdıń ádebiy dóretiwshiliginlde úlken iz qaldırǵan. Bul dáwirde shayır ózi medreseden berli bilgen Maxtumkulınıń kóp

ǵana qosıqların qaraqalpaqshaǵa awdarmalaǵan. Úsh jıldan soń Ájiniyaz

Watanına qaytadı, biraq, jáne de quwdalawlarǵa giriptar boladı. Usıǵan baylanıslı shayır jáne Qazaqstanǵa jóneydi. Mine, usı dáwirlerde 1864-jılı

Ájiniyaz poeziyasında ózgeshe qubılıslar júz beredi.

Ilimpazlardıń belgilep kórsetiwinshe, Qazaqstanda bolǵan jılları Ájiniyaz dóretiwshiliginiń ayrıqsha gúllegen jılları eken. Shette júrip, bir jaǵı Watan saǵınıshı, eliniń dártleri haqqında kóbirek pikirlep,

31

oylanıw, onıń kóp ǵana jámiyetlik pikirge oy salıwshı publicistlik ilhámǵa qurılǵan qosıqlarınıń júzege keliwine sebepshi bolǵan.

«Ellerim bardı», «Barmeken?», «Bardı», «Megzer», «Ayrılsa», «Xoshlasıw» hám t.b. Bular qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatınıń eń bir hasıl dúrdanaları bolǵan filosofiyalıq-publicistlik ruwhtaǵı shıǵarmalar bolıp tabıladı.

Demek, dańqı álemge jayılǵan «Ellerim bardı» qosıǵı da usı dáwirde jazılǵan eken. Bul qosıqtıń keypiyatı maqtanıshlı, mazmunı eliniń qádirin, eń jaqsı qásiyetlerin ulıǵlawdan ibarat. Mısalı:

Ótirikti ras etip aytpaǵan,

Bas ketse de tuwrı joldan qaytpaǵan.

Námáhremdi hasla joldas tutpaǵan,

Atı qaraqalpaq ellerim bardı.

Sóylegende sheker eter sózińdi,

Kórgende biymaǵrur eter ózińdi,

Báhári toydırar eki kózińdi, Láyli,

Zúláyxaday qızları bardı.

Al, jáne usı temadaǵı «Megzer» qosıǵı basqasha, muńlı motivte, quwdalawlarǵa giriptar bolǵan insannıń Watan saǵınıshı haqqındaǵı publicistikalıq bahalaw hám filosofiyalıq juwmaqlarǵa qurılǵan. Mısalı:

Aǵa, begler, kóńlim etim,

Ashılmas dumana meńzer,

Bir basımdaǵı hásiretim,

Girdablı ummana megzer.

…Arzıwlar kezgúsi sınǵan, Suwlar ásbek bolıp tınǵan, Etim kóńlim bayǵush qonǵan, Bir kóshki-áywana megzer.

32

Ashıq – yarsız, búlbil – gúlsiz, Kiyik – shólsiz, sona – kólsiz, Ziywar aytur, yurtız, elsiz Adam bir diywana megzer.

Usı jerde ilimpaz ustazımız M.Jumamuratovanıń; «Publicistika − insannıń tábiyat hám jámiyet penen jarasıqlı úylesimine kesent keltirip atırǵan aktual máselelerdi sheshiwdi gózleytuǵın, ilim, jurnalistika, ádebiyat elementlerin qamtıǵan dóretiwshilik túri»17 degen pikirlerine tolıq qosılamız.

Mine, tuwılǵan el saǵınıshınan tuwılǵan shayırdıń oy juwmaǵı:

Elinen ayrılǵan diywana bolúr,

Yarınan ayrılǵan biygána bolúr,

Hárreler ushuban párwana bolúr,

Uyası buzılıp, paldan ayrılsa.

Ǵosh yigitniń dáwleti bar bashında, Hám aǵası hám inisi qashında, Hárkim óz elinde, teńi tushında. Yigit qádiri bolmas eldin ayrılsa.

(«Ayrılsa»)

Shayırdıń adam qádiri haqqındaǵı eń ullı dóretpeleri usı dáwirdegi óz basınan keshken waqıyalar tiykarındaǵı publicistilik oy juwmaǵında payda bolǵan. Bul dáwirde shayırdıń tereń filosofiyalıqpublicistikasınıń júzege keliwine tásir jasaǵan pikir sonnan ibarat, «Bul dúnyanıń kórki adam balası», «Ol adamnıń kókke jeter nalası» bolıp

17 «Еркин Қарақалпақстан», 22-апрель 2014,№48(19510).

33

Bul dúnyanıń kórki adam balası, Adamnıń da kókke jeter nalası. Kóńildiń kóp bolar qayǵı japası. Xosh qılıqlı sáwer yardan ayrılsa.

Al, onıń shayırlıq stiliniń jáne je ótkirlesiwine tásir jasaǵan jáne bir nárse,

bul qazaq jurtında shayır aytıs janrınıń sheberine aylanadı. Onıń bul sheberligi qazaqtıń ataqlı shayır qızı Qız-Meńesh penen aytısında jáne de jetilisedi.

Awız ádebiyatınıń basqa dástúriy janrlarına qaraǵanda aytıs qaraqalpaq

hám qazaq xalıqlarında keńirek taralǵan hám aytısta jeńiw úlken abıroy bolǵan. 1878-jılı Tashkentte shıǵatuǵın «Turkstan wálayatı» gazetasında ol haqqında material da járiyalanǵan.

Ájiniyazdıń aytıs janrındaǵı tekstlerine qaraǵanda, bul waqıtta shayır qırıq jasta bolǵan. Ájinyaz shayır menen Qız Meńeshtiń aytısında xalıqtıń etnografiyası menen baylanıstı kóriwimizge boladı. Mısal ushın, Qız Meńeshtiń tómendegi sorawların keltirip ótemiz:

Aytısıp meniń menen tirewiń kim? Jıǵılsań kóp ishinde súyewiń kim? Qalpaqpısań, sartpısań, ózbekpiseń? Ákeń qoyǵan atıń kim? súyewiń kim?

34

Buǵan Ájiniyaz shayır juwap retinde:

Bir alladan joq basqa sınıwım,

Qudayım inam etken buyırıwın,

Ákemniń qoyǵan atı Ájiniyaz, Milletim qaraqalpaq-saq urıwım.

Shayırdıń juwabında ózine arnap qoyılǵan atıń hám milletin jáne de óz urıwın saq dep tanıstırǵanında kóriwge boladı.

Qız Meńesh qaraqalpaq xalqınıń etnografiyası menen tanıs emesligin aytadı hám ol qaraqalpaq xalqınıń jasaw turmısına baylanıslı sorawlardan baslaydı. Mısalı:

Erteń tura azannan el kóshedi, Kóshken kúni adamnıń kónli ósedi, Xojeke, sennen bir sóz sorayın, Qızlarıńız ne jeydi, ne ishedi?

Juwap retinde tómendegishe keltiredi: Jegeni maylı palaw, ishkeni shay, Shay iship palaw jese kewili jay, Qolında shınnı kese, shını sháynek, Ishedi qantlı shaydı, qara suwday.

Basında jipek túrme, shayı jegde, Qızları biziń eldiń mine sonday. Qızları biziń eldiń ana quwday, Qazaqqa bıltır keldim,bıyıl keldim, Men ele kórgenim joq qızdı onday.

Shayır óz xalqınıń qızların jaqsı táriyplep beredi. Onda awqatlanıwınan baslap, kiyimlerin de aytıp ótedi. Hár dayım qantlı shaydı qara suw ornında ishedi dep al, kiyimlerin bolsa basında jipektep

35

tigilgen túrme hám shayı degen qımbat bahalı materialdan jegde kiyedi hám quwday dep tanıstıradı.

Biz jumıstıń birinshi babında ―Ájiniyazdıń ómir bayanına qarasaq,

Ájiniyaz shayır Qazaqstanda bolıp, Molla Qojban degen baydıń úyinde qazaq balaların oqıtqan‖ degen edik. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, shayır Qazaqstannan

óz eline kelgennen soń Ájiniyaz

«Bozataw», «Qamıs bóget», «Jetim ózek» awıllarında jarlı balaların oqıtıp sawatlandırıw menen shuǵıllanǵan.18

Oylanıp karasań, keleshek áwladtı tárbiyalaw isi hámme dáwirdiń de tiykarǵı mashqalalarınıń biri bolǵan. Baspasóz betlerin oqıp qarasań, oqıtıwshılar, ilimpazlar, basqa da kásip iyeleri bala tárbiyasına, olardı sawatlandırıwǵa baylanıslı kóp publicistikalıq materiallar járiyalaydı.

Ájiniyaz Qosıbay ulı óziniń oqıtıwshılıq xızmetinde balaǵa dene jazasın qollanıp oqıtıwdı unamsız qubılıs dep bahalap, bul illetti mashqala etip kótergen. Sonıń ushın da ol óziniń «Baxıt» atlı qosıǵında «Imam degen iymansız, Jılasam urdı kerip» - dep balaǵa dene jazasın qollanǵan ustazların áshkaralaydı. Bar bilimin jetkerip bilmegen ustazǵa karata: «Másele aytpaǵan ulama, suwı joq, arnaǵa megzer»- deydi.

Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ómiri hám jámiyetlik ortalıǵı haqqındaǵı izerlewlerge qaraǵanda onıń bay dóretiwshilik pafosınıń tiykarǵı derekleri haqqında qosımsha bir qansha juwmaqlardı keltirip ótsek orınlı boladı.

Ájiniyazdıń ata-anası balasınıń hár tárepleme bilim alıwı ushın bar sháriyatlardı oǵan jaratadı. Onıń neshe jaslarınan qosıq jazǵanı tuwralı maǵlıwmatlar házirshe joq.

18 Ә.Пахратдинов, К.Алламбергенов, Ш.Аяпов.

Әжинияз шайырдың өмири ҳәм жәмийетлик әдебий, мәдений орталығы

Fikr.Uz - Қарашлар, Шахслар ва Жамият Ajiniyoz nomidagi NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

36

Biraq, elden shayır ómirine baylanıslı maǵlıwmatlardı jıynaǵan jılları, máselen 1930-jıllarda kishkene jaslarınan aq qosıq jazǵan. Ol ádebiyattı júdá jaqsı kórgen. Ásirese, ol muzıkaǵa kóp qızıǵatuǵın bolǵan. Otırıspalarda qosıq aytqan, qıssaxanlar qıssa oqıǵan jerlerden shıqpaytuǵın bolǵan. Ol jerdegi aytılǵan qosıqlardı tez yadlap alatuǵın qábiyletlikte Ájiniyazda kúshli bolǵan.

Solay etip, ol kishkentayınan xalıq mádeniyatınıń qudretliliklerine júdá qızıqqan hám háwes etken.

Ájiniyazdıń óz ata-anasınıń tilegi boyınsha Elmurat axunnıń tárbiyasına

ótiwi onıń ómirine dúnya ilim, páni hám mádeniyatının ájayıp tilsimli qúdretliliklerine qaray qádem basıwına úlken mumkinshilikler jarattı. Ol jerdegi kitapxanadaǵı jıynalǵan kitap baylıqları jas Ájiniyazdıń ilim hám ádebiyatqa bolǵan qızıǵıwshılıǵın oyattı. Ol meshitten bos waqıtlarda meshittiń kitapxanasındaǵı kitaplardı oqıw menen bánt boldı.

Jáne bir aytatuǵın jeri, Ájiniyazdıń bul jerde kórkem ádebiyatqa bolǵan

úlken qızıǵıwshılıǵına sáykes keletuǵın meshitte dástúriy waqıyalar kóp bolǵan. Máselen, ol jerde talabalar jataxqanasına jas hám kekse shayırlar tez-tez jıynalısıp, olar óz qosıqların oqıtatuǵın edi. Ádebiyat, kórkem-óner máselelerine sol dáwirlerde elge kóp taralǵan qaysı xalıqtıń shayırlardıń shıǵarmaların yamasa qosıqların bolsa qaraqalpaq tiline awdarıp, eldegi sol zamandaǵı shayırlarǵa olarǵa qosıq jazıwǵa úlgi etip kórsetiw kerek degen máselelerde

úlken gápler, tartıslar bolıp turǵan. Kóbinese, ol jerde tájiriybeli úlken shıǵarmalar Rudakiy, Ferdawsiy, Sadiy, Nizamiy, Lutfiy, Omar Hayyam hám Nawayı shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdarıw kerek dep, olardıń qosıqlarınan jıynalǵan shayırlarǵa úlgi ushın mısallar kórsetip, shıǵarmalar oqıp bergen, janlı mısallar menen kórsetken. Bul Ájiniyazdıń ómirine úlken tásir jasaydı. Elmurat axun meshitindegi bul jaǵdaylar sol dáwirdegi el ústinde júrgen ámeldarlarǵa jaqpaydı da eken.

37

Solay etip, Ájiniyazdıń Elmurat axunnıń qolına ótiwi onıń islam ilim-pán, mádeniyattıń qudretliliklerinen tısqarı túrkiy xalıqlar ilim, pán hám mádeniyattıń bul tarawda ózlerine ılayıq rawajlanıw dástúrleri bar ekenligine kózi jetedi. Onıń kóz aldında basqasha jańa dúnya ashıladı.

Ásirese, ol ilim, ádebiyat, mádeniyattıń hámme eller, hámme xalıqlar ushın teńdey xızmet atqaratıǵınlıǵına isenimi paydı boladı. Usılardıń ishinde,

ásirese ádebiyat, mádeniyat xalıqtıń ruwxıy baylıǵı, ruwxıy ómiri ekenligine isenimi artadı. Sol ushın Ájiniyaz ilim menen oǵan qosımsha shayırshılıqtı jetilistiriwdi ózine tiykarǵı maqset etip alǵandı maqul kórdi.

Jáne de bul jollar óz eline, xalqına xızmet etiwdiń birden bir jolı dep túsindi. Shayırdıń jas waqıtlardaǵı ózine saylap alǵan maqsetli wazıypalarınıń biri boldı.

Sol ushında Ájiniyaz jas waqıtlarınan aq ózinde ilimdi hám shayırshılıqtı jetilistiriw qıyın ekenliginde kórdi. Ol bul wazıypalarǵa jetisiw ushın ilimi, pán hám mádeniyatın iyelew menen birge shayırshılıqta Ferdawsiy, Nizamiy, Xısraw, Dehlebiy, Saadiy, Lutfiy, Jámiy Omar Hayyam, Nawayı, Fizuliy, Maqtumqulı miyrasların qunt penen úyreniwdi ózine maqset etip qoydı. Sebebi, turkiy xalıqlar mádeniyatı tariyxıy bul ullı sóz sheberleriniń mektepleriniń dástúrlerinde tárbiyalanbay turıp ózinshe jol tawıp rawajlanıwı múmkin emes ekenligine ol tolıq túsindi.

Elmurat axun Ájiniyazǵa Baǵdat, Qırat sháxárlerindegi úlken ataqlı medireselerge, bolmasa Stanbuldaǵı medresede, eń kem degende Buxaradaǵı, Xiywadıǵı medireselerde oqıp, olardı pitirip tárbiyalanıp shıǵıwdı násiyat etedi. Bul másele tek bir Ájiniyazdıń ózi ushın emes, xalıqtıń, millettiń keleshegi, onıń baxıtı-saadatı ushın kerek ekenligin kórsetedi. Ustazdıń bul usınıs jas

Ájiniyazǵada, ákesi Qosıbay axunǵa da unaydı. Ájiniyaz ustazınıń násiyatı boyınsha ol bul ullı ilim

38

oraylarında barıp oqıwdı árman etedi. Átteń, Ájiniyazdıń sociallıq ahwalları onıń úlken ullı medireselerge barıp oqıwǵa múmkinshilik bermeytuǵın edi.

Dúnyada Ziwardek dártli kisi yoq,

Biydártlerdiń bunıń bilán isi yoq,

Yalǵanshıda zárre kuńil qoshı yoq,

Mázi taqır-taqır tili bolmasa, -degen edi Ájiniyaz babamız. Shınında da, shayırdıń «tıqır-tıqır tili» tınnım tappaǵan. Ózi dúnyadan

ótken 1878-jılǵa shekem tınımsız qosıq jazǵan.

Juwmaqlap aytqanda, shınında da, ullı klassik shayır xalıq dárti menen jasap, «dúnyada eń dártli kisi» bolǵan, «tıqır-tıqır tili» xalıq baxıtına tilekleslikten sharshamaǵan. Sonlıqtan da, xalıq shayırdı máńgi qásterleydi. Onıń óz zamanındaǵı ómir qubılıslarına baha berip, kúnniń áhmiyetli faktleri haqqındaǵı jámiyetlik pikirge tásir jasaǵan dóretpeleri publicistikalıq oy sıpatında jurnalistlik sheberlikti arttırıw derekleriniń bir bolıp qala beredi.

39

III BAP. Ájiniyaz miyrasınıń

jurnalistlik sheberlikti jetilistiriwdegi

áhmiyeti

Qaraqalpaqtıń ótkendegi júregin dárt jaylaǵan shayırlarına qulaq salsańız, olardan ármanlı páryad esitesiz. Bular xalıq ushın haqıyqat aqtarıp kóterilgen páryadlar edi. Jiyen jıraw, Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq dárbadar bolǵan, tozǵıp ketken, basınan qanshadan – qansha páleketlerdi, qanlı apatlardı keshirgen xalıqtıń qayǵızarın qosıqqa salıp jırladı.

Qaraqalpaqtıń birigip xalıq bolıwında, qorqınıshlı tariyxıy sınaqlardan aman shıǵıwında, óz birligin saqlap kalıwında, tereń, milliy belgileriniń qáliplesiwinde hám qarar tabıwında usı xalıq ishinen XXYIIIXIX ásirlerde jetisip shıqqan shayırlardıń tutqan ornı oǵada úlken boldı. Ótkendegi qaraqalpaq shayırları ózleriniń xalıqqa, ásirese qarapayım miynetkesh xalıqqa jaqınlıqları, shın mánidegi xalıqshıllıǵı menen ajıralıp turadı. Olar ápiwayı hám oǵada tásirsheń shıǵarmalarında xalıqtıń qádir-qımbatın biyikke kóteretuǵın, beglik inabatın oyatatuǵın, gúressheńlikke hám jasawǵa talpındıratuǵın ideyalardı kúshli ruwhlanıw menen jırladı.

«Ájiniyaz dóretiwshiliginde publicistikalıq pafos» atamasındaǵı pitkeriw qánigelik jumısın jazıw dawamında, sonday pikirge keldik, bul ullı shayırdıń ádebiy miyrası qaraqalpaq xalqınıń pútkil ruwhıy turmısına úlken tásir jasaǵan. Bul dóretpeler ádebiyat, tariyx, pedogogika, filosofiya, kórkem óner tarawlarına aytarlıqtay bay materiallar beredi. Sonıń menen birge hár qıylı tarawda qániyge tayarlaw isinde de aytarlıqtay roli bar.

40