MD hám PQJ / Ájiniyaz lirikasında publicistikalıq pafos

Shóllerde yúgúrgán ahıw-jáyrandı

Sayad alǵan shenli dáwran bolmadı.

Sonıń menen birge shayır óziniń bilgen, túsingen haqıyqatın aytıp, ómir problemasın qoyıw menen birge, bul unamsız qubılıslardıń sebebin tawıp, haqıyqatlıqtıń júzin ashadı, unamsız illetlerdi jámiyetlik pikir talqısına usınadı. Mısalı:

Malı kóp sansız baylarǵa,

Aparmay mereke-toylarǵa,

Keynine salıwǵa qoylarga,

Qulaǵı kesik qul kerek.

…Sógis keltirip ataǵa, Isin jiberip qataǵa, Awıldaǵı kátqudaǵa, Sanı joq para pul kerek.

Xalıq soraǵan atalıqqa,

Isin júritip qatallıqqa,

Kúsh berip ónbes salıqqa,

Xalıqtı postırǵan shul kerek.

Qumartıp tegin aqshaǵa,

Adamdı kómip paqshaǵa,

Xalıqtı soraǵan patshaǵa,

Kúnde-kúnde urıs kerek.

Demek, shayır, ―bul dúnyanıń kórki – adam balası‖nıń ómirde jaqsı jasap

ótiwi ushın jaqsı dáwran izleydi.

Shayırdıń jámiyetlik turmısqa narazılıq bildiriwi emes, al, onıń keleshek haqqındıǵı oyları ayrıqsha orın iyeleydi:

21

Bahadır ǵoshshaq jigitke,

Xalıqqa málim batır mártke,

Bárdash berer qayǵı dártke,

Janajan ǵardashı kerek.

Jigit shıqsa uzaq jolǵa, Jaw-jaraǵın alıp qolǵa, Sermep qılısh ońlı-solǵa, Jol baslar sárdarı kerek.

Sorlı puxara xalıqqa,

Qol sozıp bárhá jarıqqa,

Kónbey birneshe salıqqa,

Jaynap-jasnar zaman kerek.

Lirika, lirikalıq poeziya ( grech. λσρικός — «lira sestinde orınlanǵan, sezimtal, lirlıq») – avtordıń subektiv jeke sezimi yaki keypiyatın jaratadı.

Ojegov sózligine qaraǵanda13, lirizm bastan keshiwdegi, keypiyattaǵı sezimlerdi, emocional baslamadaǵı jumsaqlıq hám náziklikti bildiredi.

Efremovtıń bildiriwinde, lirika sezimniń emocionallıǵın, poetikalıq tolqınlanıwın, túsipmazlıǵın bildiriwshi. L. P. Krısinnıń anıqlamasına kóre, lirikalıq poeziya – bul shayırdıń sezim hám keshirmelerin sáwlelendiriwshi poeziya. Lirikaǵa qosıq, romans, arnaw, elegiya kiredi.

Filologiya ilimleri doktorı Nájim Dáwqaraev Ájiniyaz shayırdı

«lirikalıq qosıqlardıń sheberi»14 dep ataydı.

Hár bir shayırdıń dóretiwshilik jolınıń bir ózgesheligi ádebiy janrlardıń qaysısına kóbirek itibar bergenliginde kórinedi. Ájiniyaz

13Толковый словарь Ожегова/ Словари… slovari.299.ru.

14«Очерки истории дореволюционной каракалпакской литературы». Ташкент, 1959,

с.164.

22

qaraqalpaq ádebiyatında lirikalıq hám epikalıq shıǵarmalar dóretti. Lirikalıq shıǵarmaları epikalıq shıǵarmalarına qaraǵanda kólemine qaraǵanda kóbirek.

Lirika jóninde kóp ǵana ádebiyatshılar, shayırlar anıqlamalar berip atır, olardıń ádebiyattı rawajlandırıwda tiygizip atırǵan úlesi júdá úlken. Bul jónindegi pikirlerdi juwmaqlastırıp, lirika poeziyanıń kishi formadaǵı shıǵarması, onda adamǵa tásir etken haqıyqatlıq qanday sezimlerdi oyattı, qanday tásir jasadı, al, sol sezimlerden, tásirlerden, shayır ne aytpaqshı, sonı obrazlı etip súwretlew túsinilip júr. Mısalı:

Qıya baqıp menin janımdı alıp,

Yúz mın jilwa menen shıǵar gózzallar,

Yúregime ada bolmas ot yaqıp,

Meniń janım otqa yaqar gózzallar.

Bul qatarlardı kalay túsinemiz? Bunda sonday bir zalım súwretlene me? Olay emes! Turmısta bir janıńa ráhát baǵıshlaytuǵın adamnın obrazı kórinedi. Minezi jaǵınan da, kelbeti jaǵınan da sulıw adamalar. Shayır usı adamnı «sulıw edi» dep nege aytıp qoymaǵan? Al, ol obraz arqalı túsindiredi, sonlıqtan da

«janın alıw», «júregine ot jaǵıw» sıyaqlı detallar arqalı adamnıń sulıwlıǵın túsindirip otır. Demek, lirikalıq shıǵarmalarda hár qanday ideya, waqıya súwretleniwi múmkin, biraq olar tuwrıdan-tuwrı emes, shayırdıń oyı, qıyalı arkalı súwretlenedi. Súwretlengen hádiyse kitap oqıwshıda belgili anıq ideyanı payda etedi.

Al, shayırdıń «Bul dunyanıń kórki – adam balası» dep aytqanı, tuwra aytılǵan gáp. Biraq, bul bir gáp jaratılısta eń kórik berip turǵan insan ekenligi haqqındaǵı filosofiyalıq oydı bildiredi. Bul filosofiyalıq oy «ol adamnıń kókke jeter nalası» degen pikir menen jalǵasadı. Jaratılısta adamzattıń bul dúnyada jasawı da úlken mashqalalı ekenligin bildiredi. Shayırdıń jámiyet turmısına,

ómirge degen bahası:

23

Ashıq – yarsız, búlbil – gúlsiz,

Kiyik – shólsiz, sona – kólsiz,

Ziywar aytur, yurtız, elsiz

Adam bir diywana meńzer.

Informaciyalıq janrdıń eń tiykarǵı shárti – fakttiń publicist ómir qubılıslarınıń jámiyetlik-siyasıy maǵanasın ashıp berip, juwmaqlar shıǵaradı. Jurnalistika teoriyasınan bizge belgili, publicistika janrları: informaciyalıq, analitikalıq, kórkem publicistikalıq janlar toparlarına bólinedi.

Informaciyalıq janrlardıń aldına qoyǵan tiykarǵı maqseti, atamasınan kórinip kórinip turǵanınday, xalıqqa faktler tiykarında bolıp ótip atırǵan jaǵday, qubılıs, hádiyse haqqında operativ túrde maǵlıwmat beriw.

Demek, informaciyalıq janrlardıń shárti fakttiń, iláji bolsa, tap házir júz berip atırǵan jańalıq ekenligi hám qısqalıq. Informaciyalıq janrlar toparı – ―qashan?‖, ―qay jerde?‖, ―ne boldı?‖, ―kimler qatnastı?‖ degen sorawlarǵa gana juwap beredi. Informaciyalıq materiallarda sezimge tásir etiwshi emocional boyawlardan, metafora, teńew, yumor, satira elementlerinen paydalanılmaydı.

Informaciyalıq janrlarda tásirsheńlik –fakttiń mazmunına baylanıslı boladı. Jaqsı fakt quwandıradı, unamsız qubılıslar haqqındaǵı faktler qapalandıradı.

Analitikalıq janrlardıń ózgesheligi – faktke túsinik beriw, ol haqqında pikir júritiw, juwmaq shıǵarıw qásiyetleri tán. Publicistikalıq dóretpelerdiń aldına qoyǵan tiykarǵı hám baslı wazıypası, birinshiden xalıqtıń social-siyasıy, ekonomikalıq, mádeniy turmısı haqqındaǵı faktlerdi xalıqqa jetkerip beriwden ibarat. Ekinshiden, maǵlıwmatlarǵa hám haqıyqıy hújjetlerge súyenip, bul maǵlıwmatlarǵa múnásibet bildiredi, olardı bahalaydı, kóz qarasın bildiredi. Solay etip, jámiyetlik sananı pikirlewge baǵdarlaydı, adamlardıń itibarın tartadı,

24

qızıǵıwshılıqların janlandıradı, dúnyaqarsına keńeytiwge tásir jasaydı, mashkalalardıń sheshimin birge izlewge úndeydi.

Kórkem-publicistikalıq janrlarǵa ocherk, súwretlew, esse, feleton, pamflet, kishi satiralıq janrlar kiredi. Bul janrlar kórkem ádebiyattıń kórkemlew usılların, jurnalistikanıń hújjetke tiykarlanatuǵınlıǵınıń birigip ketiwinen jasaladı. Kórkem turmıs wakıyaların, faktlerin kórkemlew quralları járdeminde obrazlarda súwretleydi. Bunda kórkem pikirlew birinshi orında turadı.

Biziń bul bap boyınsha teoriyalıq juwmaǵımız sonnan ibarat, kórkem publicistika, jámiyetlik poeziya, jámiyetlik-publicistlik poeziya, lirika, lirikpublicistlik poeziya, siyasıy-publicistlik lirika‖ terminleri ádebiyattanıw iliminde ushırasadı.

Dóretiwshiliktiń poeziya túrine, kóbirek, názik sezimtallıq, oylardı obrazlarǵa bólep beriw qásiyeti tán. Filosofiyalıq lirikaǵı ómir qubılısların jaratılıs nızamlıqları kóz qarasınan ashıp beriw tán. Al, grajdanlıq lirikaǵa, avtordıń turmıstıń fakt, waqıya qubıslıslarına múnásibet bildiriwi, bul fakttiń unamlı yaki unamsız nátiyjelerin ashıp beriwi, hátteki, faktlerge tiykarlanıp keleshekti boljaw da tán. Sonlıqtan da, poeziyada publicistikalıq pafos degende, kóbirek, grajdanlıq lirika kózde tutıladı.

25

II BAP. Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ómiri

hám onıń dóretiwshiliginde publicistikalıq

oy derekleri

Ullı adamlardıń ómir tariyxın úyrengenimizde, eń aldın burın onıń tuwılıp

ósken jerin, tárbiyalanǵan jámiyetlik ortalıǵın bilmey turıp, ol haqqında tariyxıy haqıyqatlıqlardı ashıw qıyın. Bul tábiyǵıy nızamlılıq. Sebebi, adamnıń shańaraǵı, tárbiyalanıp jetilisken jámiyetlik ortalıǵı onıń kamalına keliwge sebepshi bolǵan tiykarǵı ómir mektepleri bolıp esaplanadı.

Karaqalpaqstıń kópshilik shayırlarınıń tuwılǵan jerleri Aral átirapı, Qońırat begligi soramında xalıqtıń eń kóp jaylasqan jerleri bolıp, bul mákanlarda qaraqalpaqlar, qazaqlar, arallı ózbekler birge kóshekóshe bolıp sıǵasıp otırǵan. Jeriniń tábiyatı jaǵınan júdá bir sulıw aydın-aydın shalqar kóller, tınıq aǵıp atırǵan ózek dáryashalar kóp bolıp, qalıń toǵaylıqlar menen qaplanǵan. Xalıqtıń tıǵız jaylasqan jeri bolǵanlıqtan júdá kóp toy-merekeler bolıp turatuǵın, qosıqshılar, sırnayshılar, balamanshılar, sazendeler, baqsı, jırawları, qıssaxanları kóp, ásirese, shayırlarǵa tolı eller bolǵan. Hár bir awılda mektep, meshitleri bar, zamanında eń sawatlı adamlar jaylasqan mákanlarınan bolǵan. Ájiniyaz usınday qúdretli mákanlarda tuwılıp, ósip jetilisken hám tárbiyalanǵan.

Ájiniyaz Qosıbay ulı (ádebiy laqabı Ziyuar) 1824-jılı 12-aprel kúni Aral teńiziniń qubla jaǵısında Ámiwdáryanıń saǵasında tuwılǵan. Házirge shekem

Ájiniyaz shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligi boyınsha qansha dárejede ilimiy izertlewler bolǵanlıǵı menen onıń ósip jetilisken ómir mektepleri haqqında tolıq bir maǵlıwmat bolmay, al

26

neshshe túrli bir-birewine usamaytuǵın boljawlardı, maǵlıwmatlardı ushıratamız. Máselen, shayırdıń tuwılǵan awılı haqqında ayrım maǵlıwmatlarda

«Qamıs bóget»15 awılında tuwıldı» dep kórsetse, ayırımlarında «Jetim ózek» degen jerde qıyat ashamaylı awılında tuwılǵan16 dep kórsetiledi.

Ájiniyaz ziyalı, ruwhanıy shańaraqta dúnyaǵa keledi. Ákesi Qosıbay sawatlı axun adam bolǵan. Sonıń menen birge, shayırshılıǵı basım, kórkem sózge ıqlası bálent, yadıger, xalıq tariyxın jaqsı bilgen, sheshen hám taqıwa kisi bolǵan, onı hátteki tiri «Shejire» depte ataǵan. Ol qıssaxan da edi.

Ájiniyazdıń ájaǵası Baltabek, ortanshı aǵası Aqjigit márt, batır jigitler bolgan. Anası Náziyra sózge sheshen, dilwar, sulıw hayalı bolǵan eken.

Shayırdıń dayısı Elmurat axun sol dáwirlerdegi Qońırat begligindegi

úlken, elge belgili, sawatlı axun adamlardan biri bolǵan.

Jaslıǵınan baslap Ájiniyaz oqıwǵa, bilimleniwge qızıqqan. Ol dáslep Xodjamurad-imam medresesinde, soń, dayısı Elmuradtan da kóp bilimlengen. Bolashaq shayır kitaplardı kóshirip jazıw, shuǵıllanıp, abıroy arttırǵan. 16 jasında Álisher Nawayınıń ayrım shıǵarmaların kóshirip shıqqan.

Ájiniyazdıń bul dáwirlerdegi óz atasınan hám Elmurat axun meshitinde oqıp júrip alǵan tásirleri, oylanıwları nátiyjesin ol birinshiden, túrkiy xalıqlar ishinde óz xalqınıń, qaraqalpaqlardıń da áyyemgi xalıqlardan ekenligin, onıń bay tariyxqa, dástúrlerge, tájriybelerge iye xalıqlardan ekenligine kózi jetti. Ol xalqınıń bay

15 Биография Ажинияза.

ZiyoNET - Деятели

foreign.ziyonet.uz›…people/azhiniyaz-kosybay-uly/

16 Пахратдинов Ә,, Алламбергенов К., Аяпов Ш.

Әжинияз шайырдың өмири ҳәм жәмийетлик әдебий, мәдений орталығы

Fikr.Uz - Қарашлар, Шахслар ва Жамият Ajiniyoz nomidagi NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

27

mádeniyat, bay folklor, ásirese, ertekke bay xalıq ekenligine súysindi. Xalqınıń úlgili salt-dástúrleri, ájayıp lirikalıq shıǵarmaları Ájiniyazdı jas waqıtlarınanaq

ózine tarttı.

Ájiniyaz ómiriniń usı ájayıp dáwirlerinde de kóp shıǵarmalar jazıw menen mashqul boldı. Máselen: «Yol bolsın», «Gózzallar», «Bir pariy», «Bozatawlı názalim», «Sadaqa», «Dilbarım» hám t.b. kóp lirikalardı jazdı. Bul shıǵarmalar sol dáwirlerdiń ózinde-aq xalıqta Ájiniyazdaǵı talantına, onıń keleshekte qudiretli shayır bolıp jetisetuǵınlıǵına isenim oyattı.

Sol jılları Ájiniyazdıń kóp lirikalıq shıǵarmaları awıldaǵı qızjigitlerdiń otırıspalarında jańlap, hátte awıldaǵı baqsı, jırawlardıń repertuarlarınan da orın aldı. Ájiniyaz jas waqıtlarınan ilimge, muzıkaǵa qızıqtı. Awdarma isleri menen de shuǵıllandı. Ol meshite jıynalǵan bar qol jazba baylıqlardı adamlardıń erkin oqıwı ushın awdarmalap beretuǵın bolǵan.

Ájiniyazdıń ilimge, kóbirek tariyxqa, ádebiyatqa, filosofiyaǵa, matematikaǵa, fizikaǵa, muzıkaǵa, ásirese, awdarma islerine qızıǵıwshılıǵın kórgen, onıń hár tárepinen tasıǵan talantın sezgen Elmurat axun ákesi Qosıbay axun menen máslahatlasıp onı sol dáwirlerdegi dúnyaǵa belgili úlken-úlken qalalardaǵı medireselerge oqıwǵa jiberip tárbiyalaw máselelerin sóylesedi.

Ájiniyazdıń ákesi balası ushın bul máselelerge qarsılıq etpeydi.

Ájiniyaz óz oqıwın Xiywada dawam etken. Xorezmniń bul sháhárinde ol dáslep, turkmen klassik-shayırı Maxtumqulı oqıp ketken Sherǵazı medresesinde tálim alǵan. Onnan soń Qutlımurat-inaq medresesinde oqıǵan. Bul medreseniń esiginde: «Bul jerde 1840-1845- jıllarda shayır Ájiniyaz Qosıbay ulı oqıgan» degen jazıw bar..

Qutlımurat-inaq medresesinde diniy ilimlerge qosımsha shıǵıs klassik shayırları Nawayı, Xafız, Saadi, Fizulilardıń qosıqların úyrengen. Bunday sóz ustalarınıń dóretpelerine qızıǵıwshılıqtıń tásiri,

28

Ájiniyazdıń erkinlikti súyiwshi lirikasında ayqın seziledi. Qutlımuratinaq medresesindegi oqıwın tamamlap Ájiniyaz tuwılǵan awılına keledi hám kóp uzamay Qazaqstanǵa ketedi. Qazaqstanda bir jıl bolǵannan soń, ashamaylı urıwınan Xámre degen qızǵa úylenedi, úsh ul hám bir qızlı boladı. Házirgi waqıtta shayırdıń áwladları Qońırat, Qanlıkól, Shomanay rayonlarında, Nókis qalasında bar eken.

Álbette, qálegen shıǵarmada dóretiwshiniń ómirden alǵan tásirleri, turmıs tariyxı óz tásirin tiygizedi. Ájiniyazdıń názik lirikasınıń tiykarı – jasılıq jiger, sulıwlıq, qız-jawanlardıń gózzallıǵına súysiniwshilik. Al, onıń jámiyetlik lirikasına, yaǵnıy poeziyasında publicistlik pafostıń júzege keliwine tásir jasaǵan mashqalalalar, turmıs ádalatsızlıqları, tariyxıy waqıyalar kóp bolǵan.

Shayırdıń qosıqlarınıń tiykarǵı tematikası xalıqtıń awır awhalı boldı. Sebebi, bul dáwirlerde xalıqtıń siyasiy jámiyetlik jaǵdayları jaqsı emes edi. 1827-jılǵı Qaraqalpaqlardaǵı xalıq azatlıq gúresleri qan menen basılıp, Aydos biydiń bası alınıp, kóterilisti basqarǵan kóp qaraqalpaq biyleri qamalıp, óltirilip, Xiywa xanlıǵı siyasatı menen xalıqta qattı awır keskin jaǵdaylar ómir súrip turǵan dáwirleri edi. Salıq kólemi hár jılǵıdan artıp bardı. Sebebi, ásirese usı dáwirde xalıqtıń jasaw jaǵdayları awırlasıp, Ájiniyazdıń ákesi ulama axun adam bolǵan menen olar da awıldaǵı kúnin ózi zordan kórip otırǵan xojalıqlardan bir edi. Bul haqkında Ájiniyazdıń ózi de óz shıǵarmalarında bir neshshe mártebe jazadı. Mısalı:

Taw basınan aqsa aqısh,

Tómenini sel qıladı.

Yoqshılıqtan aqqan kóz yash,

Rumalımdı hól qıladı.

Bu ná qayǵı, bu ne duman.

Bolalmadım dártten aman,

29

Ishpey sharap, shegip áfǵan,

Aqlı-huwshım lal boladı.

…«Yoqshılıqtan hárdem sheker zahmeti»

Ol óziniń bul pikirlerin basqa da qosıqlarında dawam etip, mashqalanıń sebebin izleydi. Xiywa xanınıń xalıqtıń basına záwlim salǵan siyasatın keskin qaralaydı, batıl pikirler aytadı:

Qasqaldaqqa bir aǵarı may pitse,

Ǵarqıldasıp qonar kólin tanımas, Patshanıń dáwleti qaytayın dese, Kózine may pitip, elin tanımas.

Xalıqtıń baxtına kesent etip turǵan jábir-japa, urıs aqıbetleri ekenligin xalıqqa qosıǵı menen jetkizedi. Mısalı,

Qumartıp tegin aqshaǵa,

Adamdı kómip paqshaǵa,

Xalıqtı soraǵan patshaǵa,

Kúnde-kúnde urıs kerek.

Sorlı puxara xalıqqa,

Qol sozıp bárhá jarıqqa,

Kónbey birneshe salıqqa,

Jaynap-jasnar zaman kerek.

…Shad bolıp dáwran súriwge, Payanlı dúnya kóriwge. Qatar-qurbı menen júriwge,

Ájiniyazǵa zaman kerek.

Mine, bunday qosıq qatarları shayırdıń ádalatsız jámiyet qubılıslarına bergen bahası bolıp tabıladı.

30