MD hám PQJ / Ájiniyaz lirikasında publicistikalıq pafos

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

5220100 - Jurnalistika (Xızmet túrleri) baǵdarınıń 4-kurs studenti

Babaeva M.

«Ájiniyaz lirikasında publicistikalıq pafos» degen atamadaǵı

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Nókis – 2014-jıl

1

Mámleketlik attestaciya komissiyasınıń

QARARÍ :

5220100 - Jurnalistika (Xızmet túrleri) baǵdarın pitkeriwshi Babaeva Mahbubanıń «Ájiniyaz lirikasında publicistikalıq pafos» degen atamadaǵı pitkeriw qánigelik jumısına ― ‖ bahası qoyılsın

MAK basliǵı :

MAK aǵzaları :

2

MAZMUNÍ

KIRISIW______________________________________

I BAP. «Publicistikalıq pafos túsinigi hám onıń Ájiniyaz shıǵarmalırında sáwleleniwi____________________________________

II BAP. Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ómiri hám onıń dóretiwshiliginde publicistikalıq oy derekleri

_____________________

III BAP. Ájiniyaz miyrasınıń jurnalistlik sheberlikti jetilistiriwdegi áhmiyeti_________________________________________

JUWMAQLAW___________________________________

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR______________________________

QOSÍMSHA MATERIALLAR_____________________________________

3

Kirisiw

Bul dúnyanıń kórki – adam balası! Ájiniyaz

Izertlew temasınıń aktuallıǵı. Aqılı jetik, mánáwiy bay jámiyet aǵzaların,

ásirese jaslardı tárbiyalaw elimiz siyasatınıń bas baǵdarlarınıń biri bolıp sanaladı. Bul máseleniń sheshimi xalıqtıń mánáwiy miyrasın tereń hám hár tárepleme úyreniwde kórinedi. Demek, jańasha pikir júrgizetuǵın, ózligin ańlaǵan áwlad hám ata-babaların, mádeniy miyraslardı jaqsı bilgen ruwhıy kamalǵa jetken áwladtı tárbiyalaw ǵárezsizlik ideyasınıń zárúr wazıypası bolıp esaplanadı.

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.Karimovtıń belgilep ótkenlerindey,

«Ǵárezsizlik milliy mádeniyat hám mánáwiyattı

4

tastıyıqlawǵa, qaraqalpaq xalqınıń klassik shayırlarınıń – Berdaq, Ájiniyazdıń dóretiwshilik miyrasın tolıq tiklewge jol ashtı».1

Biz dóretiwshilik miyrasın úyreniw ushın tańlaǵan obyekt qaraqalpaq klassik shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulı (1824-1878), ádebiy laqabı Ziwar, qaraqalpaq xalqınıń mánáwiy, ádep-ikramlıq qádiriyatların rawajlandırıwǵa, xalıqtıń awızbirshiligin saqlawǵa, insannıń qádirin belgilep kórsetiwde úlken

úles qostı. Elimizde shayır dóretiwshligine ayrıqsha itibar, Ózbekstan Respublikası húkimetiniń Qararı menen shayırdıń yubileyleriniń keń kólemde

ótkerilip atırǵanlıǵı bul miyrastı keń ilimiy izertlep úyreniwge bolǵan baǵdar ekenliginen derek beredi.

Qaraqalpaq xalqınıń ullı shayırı Ájiniyaz miyrası hár tárepleme, hár qıylı, ádebiy, lingvistikalıq, tariyxıy, pedogogikalıq, filosofiyalıq aspektlerde keń úyrenilip kelmekte.

Sonıń menen birge, bul bay dóretiwshiliktiń ele de ashılmaǵan sırları kóp. Olardıń biri shayır dóretiwshiliginiń publicistikalıq sıpatınıń úyrenilmey atırǵanlıǵı. Al, hár qanday dóretiwshiliktiń tiykarǵı qásiyetleriniń biri − avtordıń azamatlıq poziciyası, jámiyet faktlerine, qubılıslarına, tariyxıy waqıyalarǵa múnásibet bildirip, bahalawında kórinedi. Shayırdıń ilhámına tásir jasaytuǵın, onı oylandıratuǵın, pikir hám oyların egep, aytpasına qoymaytuǵın problemalardıń ózi kúndelikli faktlerdiń tásirinde júz beredi. Bul shayır yaki jazıwshı dóretiwshiliginde publicistikalıq pafostıń júzege keliwi bolıp tabıladı.

Házirgi zamannıń globallasıwı sharayatında, biz jasap atırǵan informaciya ásiriniń aytarlıqtay mashqalalarınıń biri – kámil

1 Каримов И. Новое мышление - требование времени. Выступление на внеочередной сессии Жокаргы Кенес Республики Каракалпакстан. //Вести Каракалпакстана, 19 июля

1997.

5

insandı jetilistiriw hám eldiń milliy ózin tanıwı hám dúnya xalıqları menen awızbirshilikte, tilekleslikte jasap, alǵa rawajlanıwdan ibarat. Bul ideyalar klassik shayırlarımızdıń, atap aytqanda, Ájiniyaz Qosıbay ulı dóretpeleriniń tiykarǵı mazmunı bolǵan.

Publicistika, kúndelikli turmıs faktlerine súyenedi. Klassik shayırlarımızdıń shıǵarmalarına qarasaq, olardıń qosıqlarında ózleri jasaǵan zamanında kúndelikli júz berip atırǵan fakt, waqıya, qubılıslarǵa múnásibet bildiriw ayrıqsha orındı iyeleytuǵının kóremiz.

Ájiniyaz Qosıbay ulı − ayrıqsha talantlı, óz zamanınıń oqımıslı, ziyalı, aldınǵı saptaǵı azamatlarınıń biri, tek óziniń tuwılǵan jerinde ǵana emes, al,

Ózbekstan, Qazaqstan ellerinde de úlken shayır sıpatında tanılǵan.

Ájiniyaz lirika ustası bolıw menen birge, óz dáwiriniń ziyalı, patriot, gumanist azamatı sıpatında dáwiriniń waqıyalarına múnásibet bildirip, pikir aytıp, jámiyetlik sanaǵa tásir jasaǵan. Onıń shıǵarmalarında tariyxıy faktler, filosofiyalıq oylar, publicistikalıq pikirlewler kóp ekenligi anıqlandı. Xalıqtı jigerlendirip, adam fenomeniniń jámiyettegi ornına itibar qaratıp, ózlikti ańlaw sezimlerin en jaydırǵan. Bul shayırdıń poeziyasında publicistikalıq oydıń, publicistikalıq pafostıń joqarı bolǵanın bildiredi. Sonlıqtan, klassik shayırlar miyrasın, atap aytqanda, Ájiniyaz dóretiwshiligin publicistikalıq aspekte úyreniwdiń áhmiyeti ayrıqsha.

Problemanıń izertleniw dárejesi.

Álbette, biziń ilimimizde Ájiniyaz shayır dóretiwshiligine qızıǵıwshılıqtıń tiykarı biraz tereńde hám keń mániste. Bunnan eki ásir burın, 1878-jılı

Tashkente «Turkiston viloyatnning gazeti»nde Ájiniyazdıń qazaq shayırası Qız Meńesh penen aytısı járiyalanǵan.

6

1925-jılı Tashkentte ataqlı qaraqalpaq aǵartıwshısı Seyfulǵabit Madjitov tárepinen «Egedeler ushın álipbe»de Ájiniyazdıń «Bozatau» shıǵarması jariyalanǵan.1

Ájiniyaz miyrasın sistemalı izertlew ótken ásirdiń 40-jıllarınan baslanǵan.

Ádebiyatshı ilimpazlar tárepinen Ájiniyaz dóretpelerin ústinde tekstologiyalıq

úyreniw, shıǵarmaların kitap etip baspadan shıǵarıw isleri qolǵa alındı.

1949-jılı belgili alım, qarqalpaqtıń birnshi alımı, ádebiyatshı N.Davkaraev tárepinen Ájiniyaz shıǵarmalarınıń tańlamalı shıǵarmaları toplamı baspadan shıqtı.

Usınday toplamlar qaraqalpaq, ózbek, rus tillerinde de shıǵarıldı.2

Shayırdıń ayırım qosıqları «Antologiya karakalpakskoy poezii» («Qaraqalpaq poeziyası antologiyası»), «Stepnıe strunı» («Sahra tarları») atamasındaǵı toplamlarǵa jiberildi. 3

Ájiniyaz dóretiwshiligine arnalǵan birinshi tiykarlı analizler Nájim Dawqaraevtıń monografiyasında4, sonday-aq, I. Saǵıytov, Marat Nurmuxammedov h.t.b. shayır miyrasın izertlegen maqalalarında sáwleleniwin taptı.5

Ájiniyaz shayırdıń ómiri hám dóretiwshildigine baylanıslı jańa materiallar Q.Ayımbetov, Q.Bayniyazov, X.Xamidov hám t.b. ilimpazlardıń miynetlerinen tabıldı.

Ájiniyaz miyrasınıń tariyxıy - filosofiyalıq, pedogogikalıq, etikalıqestetikalıq, ádebiy aspektlerine arnalǵan ilimiy miynetler P.P.Ivanov,

2 Әжинияз. Таңламалы шығармалары, Нөкис, 1949; Әжинияз. Таңламалы шығармалары. Нөкис, 1960; Әжинияз(Зиуар). Таңламалы шығармалары. Нөкис, 1965; Әжинияз. Шығармалары. Нөкис, 1975; Әжинияз (Зийуар). Таңламалы шығармалары. Нөкис, 1983; Әжинияз Ажиниѐз Кусибай ули. Тошыкент, 1962; Ажинияз. Избранные стихотворения. Нукус, I975.

3«Антология каракалпакской поэзни». Т., 1968, с.193-204; «Степные струпы». М.,

1973.

4Давкараев Н. Очерки по истории дореволюcионной каракалпакской литературы.

Т., 1959.

7

N.A.Baskakov, S.K.Kamalovtıń, sonday-aq, K.Xudaybergenov, U.Aleuov, K.Mambetov, B.Kalimbetov, A.Murtazaev, A.Paxratdinov, K.Járimbetov, B.Genjemuratovtıń ilimiy miynetlerinde úyrenildi.

Biziń jumısımızdıń jańalıǵı sonnan ibarat, Ájiniyaz Qosıbay ulınıń tvorchestvosınıń publicistikalıq sıpatı úyrenilmekte. Biz Ájiniyazdıń, tariyxshı, filosof, sázende, ádebiyatshı, tilshi, pedogog ekenligin bildik. Endi shayır shıǵarmalırına súyenip, onıń kúshli publicist ekenligin de anıqlamaqshımız.

Usınnan kelip shıǵıp, jumıstıń maqseti – Ájiniyaz shıǵarmalarında publicistikalıq sıpattı ashıp beriwden ibarat. Onıń ushın jumısta:

-«publicistika», «pafos», «publicistikalıq pafos», «lirika» túsniklerine anıqlama beriw;

-Ájiniyaz shıǵarmalarındaǵı publicistikalıq pafostı anıqlaw wazıypası qoyıldı.

Solay etip, Ájiniyaz dóretiwshiliginiń jáne bir sıpatın hám shayırdıń talantınıń jáne bir qırın mısallar tiykarında anıqlaymız.

Jumıstıń metodologiyalıq hám teoriyalıq tiykarı sıpatında Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.A.Karimovtıń mánáwiyat, ádebiyat haqkındaǵı kórsetpelerine, bayanatlarına, sonday-aq, Qaraqalpaqstan Joqarǵı Keńes basshılıǵınıń mádeniy miyrastı qásterlew haqqındaǵı, xalqımızǵa belgili insanlardıń yubileylerin ótkeriw hám olardıń miyrasların úgit-násiyatlaw ilajları materiallarına súyendik.

Publicistikanı túsiniwde jurnalistika boyınsha ilimiy-teoriyalıq kitaplarǵa? universitetimizde bilim bergen ustazlarımızdıń lekciyalarına? miynetlerine tayandıq.

Al, izertlew obyektimiz bolǵan Ájiniyaz dóretiwshiligin túsiniw ushın shayır tvorchestvosına baylanıslı materiallardı hám shayırdıń óz qosıqların

úyrendik.

8

Jumıstıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti Jumıstıń teoriyalıq hám

ámeliy áhmiyeti sonnan ibarat, jumısta Ájiniyaz dóretiwshiligi haqqında kóp materiallardı úyreniw arqalı, publicistika boyınsha teoriyaǵa súyengen halda

Ájiniyaz shıǵarmaları analizlendi, ondaǵı publicistikalıq pafos ashıp berildi, juwmaqlar shıǵarıldı. Sonlıqtan da, bul miynet

«poeziyada publicistikalıq sıpat» problemasınıń sheshimine qosılǵan úles bolıp, jurnalistika hám ádebiyat tarawları ushın da teoriyalıq áxmiyetke iye.

Jumıstıń ámeliy áhmiyeti, pitkeriw qánigelik jumısı materiallarınan bolashaq ádebiyatshılardı, jurnalistlerdi oqıtıw lekciyalarında, ámeliy sabaqlarında paydalanıwı múmkin.

Jumıstıń aprobaciyası. Jumıs Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń jurnalistika kafedrasında orınlandı. Baspasózge material tayarlandı.

Jumıstıń quramı: Kirisiw, paydalanılǵgan ádebiyatlar, Juwmaklaw, qosımsha materillardan tısqarı úsh baptan ibarat.

9

I BAP. Lirikada publicistikalıq pafos

tu’sinigi Ájiniyaz shıǵarmaları mısalında

Qaraqalpaq xalıq shayırı Ájiniyaz Qosıbayulı dóretpelerinde publicistikalıq pafos máselesin

úyreniwimiz ushın, «publicistika», «pafos», «onıń poeziyadaǵı kórinisi qanday boladı?» degen sorawlarǵa juwap izledik. Bul birikken túsinikti qáliplestirip turǵan «pafos», «lirika»,

«publicistika» terminleriniń mánisin anıklap alıwǵa háreket ettik. Ojegovtıń sózligine jáne múrájat etsek: «Publicistika – zamannıń,

jámiyettiń kúndelikli turmıstıń aktual jámiyetlik-siyasıy máseleleri boyınsha ádebiyat»6.

Úlken Enciplopediyalıq sózlikke qaraǵanda, «Publicistika – (lat. publicus - jámiyetlik) – kúndelikli jámiyet turmısınıń aktual máselelerine arnalǵan shıǵarma túri. Jámiyetlik pikir plyuralizmin, atap aytqanda, ómirdiń ótkir problemaları átirapında qáliplesetuǵın jámiyetlik pikirdi bildiriwshi usıl sıpatında áhmiyetli siyasıy hám ideologiyalıq roli bar»7.

Publicistika sóz túrinde (jazba hám awızsha), grafikalıq súwretlew (plakat, karikatura), foto hám kinematografiyalıq (hújjetli kino, televidenie), teatrlıq-dramalıq, sóz-muzıkalıq formalarda da boladı. Publicistika jiyi kórkem hám ilimiy shıǵarmalarda qollanıladı.8

Qaraqalpaq jurnalistikasınıń, publicistikasınıń deregi klassik shayırlarımızdıń miyraslarında kórinedi. Túrkiy xalıqlar, atap aytqanda, qaraqalpaq, ózbek, qazaq xalıqlarında shayırlar xalıqtıń kókeyindegi

6Большая Советская Энциклопедия М., "Советская энциклопедия", 1969-1978.

7Сонда.

8Сонда.

10