
MD hám PQJ / Gónergen sózlerdiń stilistikalıq qollanılıwı
.pdf
‘‘Jaw’‘ dushpan mánisinde kópshilik túrkiy tillerde ushrasadı. DLT te yag vrag /DLT 3t. 31. b/ Misali: Jaw basım boladı. /K Mámbetov. ‗‗Posqan el‘‘,186 b/
Júzbasi –júz nókerdiń basshısı Túrkmen tilinde-yuzbashi, ózbek tilindeyuz bashı, qazaq tilinde-júzbası. T Qayıpbergenov.‘‘Qaraqalpaq dástanı‘, 3 tom
400 b/
Júris sózi tiykarınan sawashqa atlanıw mánisin bildiredi. Bul sóz ózbek tilindeyurish, túrkmen tilinde –yorish formasında qollanıladı.
Tutqın urısta qolǵa túsken adam. Qazaq tilinde –tutqın, ózbek tilinde – tutqun, túrkmen tilinde tussag. DLT te –tutgun /1 t 411 b/ Tutqinlar eki sutkadan berli duz tatqan joq. /‘‘Ámiwdaryá‘, 9 1985 32 b /
Tınshı shpion: Qazaq tilinde –tınshı. DTS da TINSI –shpion/DTS 568 b/ Bul da túrkiy tillerge ortaq sóz.
‘‘Shorı’ atamasıda túrkiy tillerde keń qollanılatuǵın sóz. Bul sóz qaraqalpaq tilinde-shorı, ózbek tilinde-shuri, uyǵır tilinde-shorı, shuvash tilinde-shora formasında ushırasadı. (ЭСЧЯ 32 b)
Shoqpar. Bul sóz eski qural atamasın bildirip kópshilik túrkiy tillerde qollanıladı. Qaraqalpaq, qazaq tillerinde shoqpar//shoqpar, qırǵız tilinde shoqvar, ózbek tilinde -shukmar, tatar tilinde-shukmar, qumıq tilinde-shoqmar formasında ushırasadı. /ЭСЧЯ 32b/
Qaraqalpaq tilinde qorqpaytuǵın er júrek, márt mánilerin beretuǵin batır sózi qollanıladı. Bul sóz qaraqalpaq, qazaq tillerinde batır, qirǵız tilindebaatir, mongol tilinde-baatir, formasında ushırasadı. ‗‗Batır‘‘ túrkiy hám mongol tillerine ortaq sóz.
Bul sózdiń kelip shiǵısı haqqında hár qıylı boljawlar bar. E.B.Bekmuxammetov ‗‗batır‘‘ –shiǵısı jaǵınan parsı sózi –báhadur, er qaharman mánilerin bildiredi, - dep jazadı. Al Э. B. Sevortyannıń pikiri boyınsha bagatur, ba: tir, batur, batır atamasın uliwma altay tilleri ushın ortaq dep esaplaw tuwrı boladı. Biziń pikirimizshe, ‗‗batır‘‘ ataması –
41

shiǵısı altay tili bolǵan túrkiy hám mongol tiline ortaq sóz. Al ‗‗bahadır‘‘ ataması ‗‗batır‘‘ sóziniń parsı tilinen kirgen sinonimi bolıwı múmkin.
Duwliǵa-//tubilǵa. Bul sóz dástanlarda, tarıyxıy romanlarda bastı qarǵaw ushın kiyiletuǵin qorǵanıw quralı mánisin bildiredi .
Dármansizlanıp qalǵan dóngelek duwliǵalı jigit ájeliniń jaqınlap qalǵanın sezdi de qolında dástek bolıp qalǵan nayza saplı órli –qırlı siltey basladı / K Mámbetov. ‗‗Posqan el‘‘, 361b/ Ózbek tillinde ‗‗dubulǵa – áskerler kiyetuǵin temir qalpaqtı bildiriwshi termin ‗‗ Duwliǵa //túbilǵa – túrkiy hám mongo l tillerine ortaq sóz.
Bul sóz eń eski qıpshaq hám Xorezm esteliklerinde, M. Qashǵariydiń ‗‗Devonu luǵat-chet túrk ‗‗shıǵarmasında ushraspaydı. Soǵan qaraǵanda bul sóz keyinirek qáliplesken bolsa kerek. Ádebiy tilge bul sóz bir qálipte kelip kirgen joq dep ‗‗2-jazadı. Qazaq dialektinde bolsa áskeriy sóz xızmetin atqarǵan. Túrkmen dialektinde, qırǵız, qazaq, qaraqalpaq, ózbek tillerinde jıyın, xalıq, jurtshılıqdegendi ańlatadı. Qırım tatarları tilinde ‗‗alamań‘ sózi,-‘‘jırtqısh qus‘‘ degendi bildiredi. Azerbayjan dialektinde ashkóz, meshkey, degendi ańlatqan.
E.V Sevortyan ‗‗alamań‘-sózin hárekettiń atı dep qarap: bul sózdiń etimologiyasın, ‗‗alá‘ ‗‗mań‘ sózleri menen baylanıstıradı. Yaǵnıy ala/tonaw, talaw mánisindegi/sózine- ‗‗mań‘/isháreketti alıp júriwshi/affiksiniń birigiwi arqalı jasalǵan dep kórsetedi. Ala-sóziniń tubiri-al/alıw-orat/, oǵan hárekettiń tezleniwiniń kórsetkishi-a- qosılǵan dep dáliyllenedi.
‗‗Qazaq tiliniń qısqasha etimologiyanıń sózligindegi:‘‘ ‗‗alamań‘-sózi- al/ala otryad hám ‗‗mań‘/is háreketti alıw barıwshı, adam sózlerinen bolǵan degen pikir menen kelisiwge boladı. Qaraqalpaq tilinde de ‗‗alamań‘ sózi xalıq, jıyın, adamlar mánisinde qollanılıp kelgen K Mámbetov romanlarında da bul mánistiń saqlanǵanlıǵın kóriwge boladı.
Romanlarda kóp ushırasatuǵın-oq jaydıń oq salıp tartatuǵın jibi degendi ańlatatuǵın, ‗‗Gris’‘ sózi de túrkiy xalıqlar ushın ortaq sóz bolıp,
42

bul sóz qazaq tilinde-kiris, ózbek tilinde-kirshi, qırǵız tilinde-kirich túrinde ózlesedi.
O.Bekbawlovtıń Qaharmanlıq epostıń arab-parsı leksikası hám onıń tarıyxıy lingivistikalıq xarakteristikası‘-atlı miynetinde-gris sózin parsı tilinen kirgen dep qaraydı.1
Al Qazaq ilimpazları R. Sızdıqova, A. Qaydarov, G. Musaev: ‗‗Qazaq tilindegi kirte-kóne zamandardan beri kele jatqan bayırǵı túrki sózderiniń birı-dep qarap kiris sózin oqjaydıń, oq salıp uslaytuǵın ortańǵı tusı, oq uyası-dep túsindiredi.2
R. Sızdıqova bul sózdiń qazaq tilinde ‗‗adırná‘ degen variantınıń bar ekenin aytıp, onı kiriw sózinen emes, al ‗‗kóriw‘‘ tubirinen jasalǵan bolıwı kerek. ‗‗ Ker‘‘-tubiri tartıw, sozıw maǵanasında túrkiy-tillirinde burınnan bar sóz. Al ‗‗is‘‘/qazaqsha/qosımtası atlıq jasawshı qosımta dep kórsetedi. Sonda ‗‗kiris‘‘ sózi ‗‗kerilgen nárse, ‗‗tartpá‘ degendi bildiredi. Kiris sózindegi ‗‗yá‘ sesiniń qısıq ‗‗ı ge almasıwı túrkiy tilleri ushın jat qubılıs emes dep dálilleydi.3
Sonday-aq ‗‗Devonú‘ luǵat –it túrk‘‘ kıtabında: ‗‗kuruǵ yıǵach eymik, kurlizm kirish túprilik‘‘/qurǵaq aǵash shtilmes, tartılǵan kiris túyilmes / degen naqıldı gezlestiremiz.4
Bulardıń barlıǵı ‗‗gris’’ /kiris/‘‘ sózleriniń ulıwma túrkiy tiller ushın ortaq ekenin kórsetedi.
Túrkiy tillerinde ortaq bolǵan ‗‗gúń‘‘ sózi erkinen ayırılǵan adamlar degen mánisinde qollanıladı.
Bul sóz ózbek tilinde–gung: túrkmen tilinde –gúń: túrinde ushırasadı. Eski túrik sózliginde kuń, qul-hayal xızmetker mánisinde berilgen. 5
1 Бекбаўлов О. .Қаҳарманлық эпостың араб-парсы лексикасы ҳәм оның тарийхый-лингвистикалық
характеристикасы, Нөкис, 1979
2Сыздықова Р. Cөздер сөйлейди, Алматы, 1980.78-б
3Сонда, 79-б
4Махмуд Қашғарий,
5Древнетюркских словар, 1969
43

Jay/sarı jay, oq jay/-atamaları da túrkiy xalıqlar tilinde teńdey qollanıladı. ‗‘Jaw’’–dushpan mánisinde kópshilik túrkiy tillerinde ushırasadı. Ózbek
tilinde qazaq-qaraqalpaq tilinde –jaw h.t.b. Jaraq sózi-urıs quramlarınan ulıwma ataması. D.Kioson: jaraq sózi shınlıqqa sáykes keletuǵın etimologiyaǵa iye emes. Kópshilik ilimpazlar ‗‗jaraq‘‘ sózin ‗‗jará‘
/iske asıw, jaraw/ sózleri menen baylanıstıradı1- dep jazadı.
‗‘Jıǵá’-sózi de túrkiy –tillerine ortaq sóz bolıp esaplanadı. Túrkmen, azerbayjan dialoktlarinde –jıǵa, azerbayjan tilinde –jıǵa,
ózbek tilinde –jıǵa: qaraqalpaq tilinde –Jıǵa: túrinde qollanıladı. Jıǵaburınǵı waqıtları xan hám beklerdiń bas kiyimlerine hákimshilik belgisi retinde qıstırılıp qoyılatuǵın belgi degendi ańlatqan. Azerbayjan, ózbek, dialektlerinde taj degendi bildirgen.Qaraqalpaq tilinde ‗‗jıǵá‘-sulıw quslardıń párinen bas kiyimge ildirilip qoyılatuǵın belgi degendi ańlatqan.
A.Z. Budagov ‗‗jıǵá‘ sózin parsı tilinen kirgen dep qarasa G.Derher onıń fonetikalıq hám grafikalıq belgilerine qarap onıń túrkiy yamasa parsı tilinen kirgenligine gumanlanıwshılıq tuwdıradı. Ol bul boyınsha házirge deyin anıq emes úshinshi bir derektiń bar ekenin atap kórsetedi. G.Rashsterd.
Bul sózdiń áyyemgi xind tilindegi ‗‗shash dástesı tawıs kókshesi ‗‗sbkva sózleri menen baylanıstıradı‘ W.Bekbawlov bul sózdi arap-parsı tilinen ózlestirilgen dep jazadı.
Túrkiy tillerinde kóp ushırasatuǵın, oǵada erte dáwirlerde payda bolıp jaqın kúnlerge shekem qollanılǵan shabuǵa arnalǵan quramdı ańllatatuǵın: ‗‗qılısh’‘ ataması da ulıwma túrkiy tillerine ortaq sóz.
Bul sóz ózbek tilindeqilich: túrkmen tilinde-ǵılıch, - qazaq tilinde – qılısh: bashqır tilinde-qılıs ‗‗: haqas tilinde-qılıs, azerbayjan tilinde – ǵılıyuch túrinde ushırasadı.2
1Севортян, Е В, Левицкая Л,С, Этимологический словар тюркских языков, М, 1989, 147-б
2Севортян, Е В, Левицкая Л,С, Этимологический словар тюркских языков, М, 1989, , 39-б
44

Romanda ulıwma túrkiy tillerine ortaq bolǵan gónergen sózler toparı jiyi qollılǵan kóriwge boladı. Bul sózler ótmish bir –birine uqsas bolǵan túrkiy xalıqlarınıń ázelden bir-birine jaqınlıǵınan derek beredi.
Túrkiy hám manǵol tillerine ortaq sózler.
Házirgi qaraqalpaq tilinde túrkiy hám manǵol tilleriniń ekewinde de teńdey ushırasatuǵın sózlerdi ushıratıw mumkin. Bul sózlerdiń kelip shıǵısı qaysı tilge tiyisli ekeni haqqında belgili bir sheshim joq. Túrkiy hám monǵol tilleri arasında bunday xalıqlar haqqında N.A. Baskakov ‗‗olardıń sózlik quramınıń qáliplesiw processi bir bolǵan-dep kórsetedi1.
K. Mámbetovtıń tarıyxıy romanlarında ushırasatuǵın shıńdawıl, bekawıl, jasawıl usaǵan áskeriy terminler bar. Bul sózlerdi jasawda qatnasıp turǵan –qul, - auıl affikslerin burınnan kiyatırǵan túrkiy tiliniń affiksi sıpatında qarasa2 /giybir-ii- r/ al ekinshi bir ilimpazlar mongol tilinen ózlestirilgen dep qaraydı.
‗‗Eń tań qalarlıǵı eski túrik hám áyyemgi túrk jazba esteliklerinde de bul affiks arqali jasalǵan sózler ushiraspaydı al eski ózbek tilinde bul affiks arqalı áskeriy terminler áskeriy xızmetlerdiń atlari jasalǵań‘-3 dep jazadı Dadabaev
Qaraqalpaq tilinde shındawıl, jasawıl, sıyaqlı sózlerdi arab-parsı sózleri dep qaraydı.4
A.M.Sherbak ‗‗qará‘ hám ‗‗yasá‘ feyillerin eń áyyemgi ulıwma túrkiy – mongol elementleri –dep qaraydı, hám –l /ver affikslerin mongol tilinen kirgen dep belgileydi.5 .Qazaq ilimpazları da wil / wil/ erewil / affiksleri menen jasalǵan sózlerdi mongol tili menen baylanıstıradı.6
1Баскаков Н А, Состав лексики каракалпакского языка и структура слова исследование по сравнителной грамматике тюркских языков, Лексика, М, 1962, 71-б
2Владимирцов Б,Я, Турецкие элементы в монголском языке, вып, II-III. 1911.
3Дадабаев Х, Насыров Д, Хусанов Ж, Проблемы лексики старо узбекского языка, Ташкент, 1990, 75-б
4 .Bekbawlov O. Mámbetnazarov Q.. Qaharmanlıq dástanlardaǵı ózlestirme sózlerdiń tusinigi: ‗‗Nókis 1992
94-bet.‘‘
5 .Sherbak A.M. grammatika russkogo yazıka M. 1962 .
6 R. Sızdıqova sózder sóylewdi 1980 59-bet.
45

Qolına jarlıq xat berdi. (18 bet)
Jarlıq –buyrıq, ruqsatnama mánisinde qollanılatuǵın sóz. Mongol tilinde bul atama ‗‗zarlıq ‗‗ túrinde ushırasadı.
Bundaǵı ‗‗nóker‘‘sózi túrkiy hám mongol tillerinde teńdey ushırasıp, qosshı ásker mánislerin bildiretuǵın sóz bolıp tabıladı. Bul atamanıń kelip shıǵısı haqqında ‗‗Eski túrkiy tilleri sózliginde Nukar –mongol tilindegi ‗‗nóker‘‘ sózi tiykarında payda bolǵan ‗‗ –dep kórsetilgen
Al, qazaq ilimpazları E.B.Bekmuxametov ‗‗nóker‘‘,‘‘ nóger‘‘ eskiden kiyatırǵan parsı sóz, xan, aq suyek, bay tuqımlarınıń sońında erip júretuǵın qoshametkerdi bildiredi -1deydi.
Qaraqalpaq tilindegi áskeriy leksika boyınsha jumıs alıp barǵan filologiya ilimleriniń kandidatıU.Dáwletovanıń ‗‗Qaraqalpaq tilinde áskeriy leksikası‘ degen miynetinde.2
Mongol tilleri boyınsha qánige B.Ya.Vladimirtsovtıń pikiri keltiriledi. Onıń pikirinshe ‗‗házirgi waqqıttaǵı parsı tilindegi ‗‗nawkar ‗‗ mongollardan ózlestirilgen sóz. Ol parsı tilinen monǵollardan ózlestirilgen sóz.Ol parsı tiline mongollardıń 13ásirde Orta Aziya hám Persiyaǵa islengen áskeriy atlanısları dáwirinde kirgen. N.Baskakov ‗‗Mongol tilinde, nóker, qaraqalpaq tilinde nóker, ulıwma túrkiy hám mongol ‗‗ tillerine ortaq-3dep qaraydı.
Kópshillik túrkiy hám mongol tillerine tán bolǵan sadaq terisini-oq jaydıń oǵın salatuǵın qaltasha mánisinde qaharmanlıq dástanlarda jiyi qollanıladı.mıs:
Bul sóz túrkmen tilinde-sagdak, eski ózbek tilinde- sadaǵ\sagdak\sadak;qazaq-tilinde-sadaq, mongol tilinde saadak dep ataladı. X.Dadabaev bul sózdi mongol tillerinen ózlestirilgen dep esaplaydı.4
1 E.B.Bekmuxamedov Qazaq tilindegi arap-parsı sózderi Almatı 1977 45
2 Davletova U. Voennaya leksika v karakalpakskom yazıka
A. k.d.N. 94
31.Baskakov N. ASostav leksika karakalpakskogo yazıka i strk. Slova M.1962 70-b
4. K.Dadabaev I.Nasirov, N. Xusanov Problemı leksikiy starı uzbekskogo yazıka 1990 s 62
46

Á. Qaydarov bul sózdiń tıykarı túrkiy –mongol tillerine ortaq saa tubiri dep esaplap, onıń e/yaa/ taa/ ey/jay / say, chay/jaq /saq /,jana/saǵa/ daǵı degen qubılmalı fonetikalıq variantları bar ekenin kórsetedi.1
Sonıń ushında bul oljanı teńnen bóle almastan ekewi keyisip qaldı.
Bundaǵı ‗‗oljá‘ sózi túrkiy hám mongol tillerine ortaq sóz bolıp esaplanadı. Bul sóz-‘‘tabıs‘‘, ‗‗iye bolıw‘‘ ‗‗jetiskenlik‘‘, ‗‗utqań‘ dereklerinde kórsetiliwinshe: olja/olox/tabıw, jetisiw/ feyilinen payda bolǵan.2
Arab tilinen awısqan gónergen sózler.
K Mámbetovtıń tariyxıy romanındaǵı gónergen sózlerdiń úshinshi toparın shıǵısı boyınsha arab sózleri quraydı. Bul haqqında tilshi ilimpaz J.Shamshetov: ‗‗Qaraqalpaq tiline arab sózleriniń ózlesiwi sırtqı sebeplerden baylanıslı bolǵan. Túrkiy hám arab xalıqları arasında júzege kelgen siyasiy ekonomikalıq mádeniy baylanıslar sırtqı dereklerdiń tiykarı bolıp esaplanadı. Arablar ózleriniń basıp alıwlarınan keyin siyasiy ústemligin ornattı. Orta Aziyaǵa arab xalıqlarınıń kóplep keliwiniń nátiyjesinde eki xalıqtıń arasında ekonomikalıq hám mádeniy baylanıslarda rawajlanadı. Usı jaǵdaylarǵa baylanıslı arab sózleriniń kópshiligi túrkiy tiline ózlestı3-dep jazadı. K Mámbetovtıń tariyxıy romanındaǵı gónergen sózlerdiń ishindegi arab tilinen kirgen sózlerdiń kópshilik toparın islam dinine baylanıslı kelip kirgen atamalar quraydı.Bunday sózler qatarına músápir, shayıq,táspi,qáwsar,ahıret,axun, aǵzam,isxat,táspi,azan hám taǵı basqa sozler.
Biraq allatala óziniń isenimli elshilerniń hámmesin xan hám ámirlerdiń gúnalarin teksertip kalimaǵa keltiriwshi qazi kalan, mupti-imamlar etip tayarlaǵan. Basharti solay eken, siz de qazi yaki mupti bolmaǵińiz zárúr. Eger shayiqlar ámir bolip, xan tógiwge aralasip ketse, onda biz kimge isenemiz, taqsir.
1 3.Qaydarov. Dospexa i voorujenie voino-batıra v karakalpakskom epose i ix etno-lingvisticheskoe obıesnenie. Iz v-ya AN XawSSR 73 b
2 E.V.Sevortyan ESTYa 1974 g 446 b
3.Ж Шамшетов Қарақалпақ тилиндеги шығыс тиллеринен кирген сөзлер тарийхынан Нөкис 1984
47

Seyit shayix bul sózge juwap beralmastan toqtap qaldi. Bul missallardaǵi ámir, gúna, kalima, mupti, imam sózleri arab tilinen kirgen sózler bolip
diniy túsiniklerdiń atamaların ańlatadi. Búgingi kúnde tilimizde onsha kóp qollanilmaytuǵin aqıret sózi de arab tilinen kirgen sóz bolip o dunya degendi bildiredi, yaǵnıy ‗‗aqıretke jónew‘‘ qaytıs bolıw degendi ańlatadı.
Qırıq shilter, eren sózleride arab tilinen ózlestirilgen.
Bul mısaldaǵı qırıq shilter eren sózleri pir mánisinde batırlardıń sıyınıwshılıq, qollawshı piri sıpatında júdá kóp gezlesedi. Háziret sózi de arab tilinen kirgen sóz bolıp adamnıń atına ‗‗mırza, xanım, baybishe‘‘ degen mánilerde qosılıp aytılatuǵın bolǵan.
Arab tilinen awısqan ‗‗máhsher‘‘ sózi ‗‗o dunyada adamlardıń jıynalatuǵın jeri degendi ańlatqań‘.
‘‘Qınap’’ sózi arab tilinen kirgen sóz bolıp qılıshtıń qabı degendi bildiredi. Qaraqalpaq tilinde qınap sóziniń eki túrli mániste jumsalatuǵını kórinedi.
Birinshisi tıyıqtı, qılıshtı salatuǵın qap degendi ańlatsa, 1 ekinshisi qızlardıń júzin kórsetpew ushın jamılatuǵın perde 2 degendi ańlatadı.
Bul mısaldaǵı ‗‗qınabı perde‘‘ sózi qızlardıń júzin jasırıw ushın arnalǵan perde degendi ańlatıp tur. Bul haqqında P. Savvaitov: ‗‗Ruslardaǵı litavr atamasınıń arab tiline tuwısqanlıǵı bar, arablardaǵı ál-tabıl barabannıń bir túri dep kórsetedi. ‗‗1. M. Qashǵariy‘‘ awda lashın ushın shalınatuǵın dovilnoǵora, men bul sózdi arabshadan alınǵan dep esaplaymań‘ı- dep jazadı.
Wázir sózi xannıń, patshanıń aqılgóyi járdemshisi degendi ańlatqan. Arab tilindegi ‗‗vózir‘‘ forması, ‗‗v‘‘, ‗‗ú‘ sesleriniń orın almasıwı nátiyjesinde wázir túrinde aytıladı. Buyrıq mánisin beriwshi hámir sózi de arab tilinen ózlestirilgen. Házirgi waqıtta hámir sóziniń gónerip buyrıq sóziniń kóp qollanılatuǵının kóriwge boladı.
48

- - - -
1. Bekbawliev. O. Qaharmanlıq epostıń arab pası leksikası hám onıń tariyxıy lińgvistikalıq xarakteristikası. N.79 130-bet. 2. Bekbawliev O. Mámbetnazarov Q. Qahramanlıq dástanlarda ózlestirme sózlerdiń túsinigi.
N. 1992 50-bet.
Parsı tilinen ózlestirilgen sózler
K Mámbetovtıń tariyxıy romanlarınıń leksikasında parsı tilinen ózlestirilgen sózler toparın da kóplep ushratıwǵa boladı.
Mámleketti basqarıwshı adamdı ańlatıwshı patsha sózi parsı tilinen ózlestirilgen. Parsı tilindegi patshah sózindegi dawıssız h sesi túsirilipte, túsirilmey de qollanıla beredi.
Hákimshilik islerine baylanıslı qollanılatuǵın diywan, datqa jay sózleri de parsı tilinen kirgen.
Bundaǵı datqa jay-arız soraytuǵın bólme degendi ańlatsa diywan xannıń esap júrgiziwshi adam degen mánislerde qollanıladı.
‗‗Dándań‘ sózi de parsı tilinen kirgen bolıp ‗‗tis‘‘ degendi ańlatadı. Qaraqalpaq tilindegi dándan sózi eki mániste: 1/ tis ekinshi tildiń
suyegi degen mánislerdi jumsalǵanlıǵın kóremiz.
Áskerlerdiń hám batırlardıń tiykarǵı urıs qurallarınıń biri bolǵan nayza kópshilik túrkiy tillerinde ushrasadı.Qos qollap tutılǵan qaragay sapli qos nayza birden aldıńǵa qaratıldı da,kókirekke tosılgan,altın laiatılip uzaqtan jarqırap kóringen qalqanlardiń basına jańǵr etip tiydi.
‗‗Nayzá‘ sózi biziń tilimizge parsı tilinen kirgen. E. Bekmuxammedov: parsı tilinde‘‘ nayza-ushın da ótkir temiri bar uzın saplı eski zaman quralı-1
1 Bekmuxammedov E. Qazaq tilindegi arab-parsı sózleri Almatı 1977 80-bet. 12. 2.Shamshetov J. Qaraqalpaq tilindegi shıǵıs tillerinen kirgen sózler
tariyxınan Nókis 1984 6-bet.
49

dep anıqlama beredi. ‗‗Dar‘‘, ‗‗zindań‘ sózleri de parsı tilinen ózlestirilgen sózler qatarına kiredi.
Dar túbine alıp barsa, álbette úsh aǵashı menen tórtew boladı ekenme-aw.
Zindan ayıpker adamlardı jazalaw ushın jerden tereń etip qazılǵan orın. E. Bekmuxammedov parsı tilindegi zindan jerden tereń etip qazılǵan abaqtı-dep jazadı1.
Orıs hám orıs tili arqalı ebropa tillerinen kirgen sózler
K Mámbetovtıń tariyxıy romanındaǵı gónergen sózlerdiń
arasında az da bolsa orıs hám orıs tili arqalı ebropa tillerinen kirgen sózler ushırasadı.Mısalı boeboda,knyaz,titul,strelec ham t.b.2
Biz joqarıda K Mámbetovtıń tariyxıy romanındaǵı sózlerdiń gónergen shıǵısı dereklerinen toqtap óttik. Romandaǵı sózlerdiń quramı gónergen boyınsha hár qıylılıǵı anıqlanadı.
Soiay etip K Mámbetovtıń tariyxıy romanlarınıń leksikasında gónergen sózlerdiń de shıǵısı boyınsha hár túrligi kózge taslanadı.
Sonlıqtan romandaǵı gónergen sózlerdiń shıǵıs dereklerin bir neshe toparǵa bólip úyendik. Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler,Túrkiy hám manǵol tillerine ortaq sózlerArab tilinen awısqan gónergen sózler.
Parsı tillerinen kirgen sózer toparlarina bólip qarastirdiq.
Orıs hám orıs tili arqalı ebropa tillerinen kirgen sózler
1 Sonda 81-bet.
50