MD hám PQJ / Gónergen sózlerdiń stilistikalıq qollanılıwı

6. Waqıt hám ólshemdi bildiretuǵın gónergen sózler.

Jazılıp shapqan bedew atlar bes-altı sarjın jerdi buyım shelli kórgen

joq.

Emennen soǵılǵan enli esiklerdiń de biyikligi úsh gez kelip qalar.

. Seyipnazar sárkárda bul jaǵdayda jungar menen urısamız dep júrip xalıqtı qırıp alarmız,- dep oyladı da áskerdi sıǵnaqtan bir farsań1 uzaqlıqtaǵı say boyına alıp ketti.

Uzınlıǵı seksen gez bolǵan mármár taslı saray, tap seksen shaqırımǵa sozılǵan sansız ójirelerge tolǵan qasqırǵa usap

Mısqal –salmaǵı 4,26 gramma teń bolǵan eski awırlıq ólsheminiń birligi.

Tuwar sózi-eski ádet boyınsha beriletuǵın qalıń mal degendi ańlatqan.2

,

Pesinge shekem Tóremurat Tarxan toǵayın basıp ótse, arǵı jaǵı buldırap aǵıp turǵan Sayhun dalańliǵı.

Solay etip Amursana bul kúni namazlıgerde Siǵnaq qalasına bastırıp kirdi.

Bunda birinshi mısaldaǵı ‗‗gez‘‘ sózi shama menen 0,70 sm ge teń eski uzınlıq ólshewin ańlatadı.1 Al, tanap sózi eski jer ólshegish bolsa shama menen gektardıń altıdan birine teń keletuǵın jer bolıp esaplanadı.

1 . Bir farsań- 9 kilometrge teń

31

Mısqal –salmaǵı 4,26 gramma teń bolǵan eski awırlıq ólsheminiń birligi.

Tuwar sózi-eski ádet boyınsha beriletuǵın qalıń mal degendi ańlatqan.2 Bul haqqında Q Ayımbetov tómendegishe eske túsiredi:

‗‗Uzatılatuǵın qız tárepine kúyew tárepinen tólenetuǵın zatlar ‗‗qalıń mal‘‘ delingen. Onıń tólew/ólshew quramı qırıq tuwar, alpıs tuwar /tovar / bolıp ataladı. Ol ‗‗Qırıq ‗‗Alpıs‘‘ bolıp atalǵan menen 40-60 bolmaydı, onıń qaysı iri maldı neshe tawarǵa esaplaw kerek, onıń eki jaqtıń jas úlken kátqudaları esaplap kelistiredi. Sol tuwardıń ishinde bas at, tet at, bas ógiz, tet ógiz degen iri mal boladı. Onıń ústine qız jaǵınan aytıp kelgen xabarshıǵa mal jeteletip jiberedi. Ol ‗‗qus mıltıq‘‘ dep ataladı. Al sonıń menen qırıq tuwar qalıń mal alǵannan basqa iri maldıń sanı besew boladı. Onnan keyingi mayda mallardıń hár qaysısın neshe tuwarǵa esaplaw kerek, al da eki jaqtıń jas úlken kátqudalarınıń kelisiwi menen sheshiledi. Qalıń

- - - - - -

1.Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi 3t 332-b

2.Sonda 4t 358-bet.

Maldıń –qırq tuwardıń jalpı alǵınan basqan sanı qoy, eshki, ılaq,

qozı menen jigirma bir bolıwı kerek.Sol tuwarlardıń ishinde qashar, baspaq, qoy eshkiler de boladı.

7. Úy-xojalıq zatlarına baylanıslı gónergen sózler.

Eki jaqlawı bekkem etip qatırılǵan emen ergenek, haplıǵıp kelgen adamnıń epkini menen «tars» etip ashılıp ketti de, sırttan juwırıwı menen kelgen sarı sınlı jigit úydiń bergi múyeshine jıynalǵan boǵjamanıń qaptalında teńselip toqtadı da qaldı1.

32

Tas tóbedegi túńlikten túsken sáwle, tap bir dóp-deńgelek bolǵan zindanǵa joqarıdan tógilgen nurday, átashtan átırapındaǵı qurttay ǵana jerdi jaqtılandırıp jibergen.

Ishine toraq tıǵılatuǵın teriden islengen qapshıq sıyaqlı ıdıs-tulıp dep ataladı.

Olarǵa qolamtanlı qozǵastırıp turıw ushın sendey esersoq átóshkirler kerek!

Olar awılǵa basıp kirdi de shom jaǵıp, otawlardı órtiy basladı. Shiy menen keregeler lawlap janıp, kiyizler pısqıp el ishi quyqanıń iysine tolıp ketti.

Kókireklerine uwdır-juwdır háykel óńir monshaqlar taǵıp alǵan qızkelinshekler toparı azanǵı shayın iship bolǵannan keyin otawlar aldında qurılǵan qızıl-jasıl órmeklerge ornalasıp alıp aǵash qılıshların sartıldatıp kimi alasha,

kimi aq basqur toqıydı.

Paxtanıń shigitin shıǵırshıqtan ótkizip, urshıq penen iyirip, qozaqta bóz toqıydı.

Ayırım úylerdiń aldına tutılǵan qamıs qoslardıń ishinde qaban gúrkiregendey tas digirmanlar iske túsedi.

Olardıń biyik jerlerge suw shıǵaratuǵın shıǵırları, un tartatuǵın qarazları, may shıǵaratuǵın jawazları bar.

Aq orda-barlıq úskeneler menen bezelip islengen, tigilgen qara úy-shatpa- qamıstan islengen ılashıq, qos, ılashıq jan-jaǵı qorshalıp bastırılǵan shertek, qosdegendi bildiredi.

Urshıq- súyekten, aǵashtan, tastan islengen, yarım shar formasında sabı uzınsha bolıp kelgen jún yamasa paxta

1. Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı N 1988 233-bet.

33

Mesik- suyıq ishimlik quyıw ushın, kóbinese jaǵa shıqqanda suw, qımız, ayran quyıp paydalanatuǵın eshki terisinen islengen ıdıs bolıp xojalıqta keń paydalanǵan.

Ishine toraq tıǵılatuǵın teriden islengen qapshıq sıyaqlı ıdıs- tulıp dep ataladı.

Romandaǵı ‗‗tulıp‘‘ sózi ishimlik quyılǵan ıdıstı bildirip tur.

Ata-babalarımızdıń tiykarǵı kóligi arba bolıp esaplanǵan. Házirgi waqıtta ‗‗arbá‘ sózi qollanılsa da burınǵıday keń kólemdegi áhmiyetke iye emes.

‗‗Párenı sózi basqa jaqtan alınǵan, shet elden ákelindi degendi bildirgen. Ol sóz etilip atırǵan romanlarda pıshaq sózi menen dizbeklesip qollanılǵan.

ARXAIZMLER

K. Mámbetov shıǵarmalarındaǵı gónergen sózlerdiń ekinshi bir toparın arxaizmler quraydı. Arxaizmler tildiń tarıyxıy rawajlanıw dáwiriniń barısında anaw ya mınaw túsiniktiń atamasınıń ekinshi bir atama menen awmasıwı natiyjesinde qollanıw jedeliginen ayrılıp sózlerden ibarat. Mısalı: hámir-buyrıq, dásti-qol h.t.b.

K. Mámbetov romanlarında tarıyxıy sózler sıyaqlı arxaizmlerde kóplep qollanıladı.

Bul mısaldaǵı, hámir qılıw sózi arxaizm bolıp esaplanadı. Búgingi kúnde bul sózlerdiń ornına-buyrıq sózi keń paydalanıladı. Sonday-aq ‗‗jarlıq‘‘ sózi de-xannıń jazba túrdegi buyrıǵı degendi ańlatqan. Házirgi waqıtta bul sózdiń ornına da buyrıq, párman sózleri keń qollanıladı.

34

Tarıyxıy romanlarda kóp ushırasatuǵın nóker, ásker sózleride búgingi kúnde óziniń sáykes atamalarına iye bolıp arxaizmler qatarınan orın aldı.

Bul mısaldaǵı nóker sózi arxaizm bolıp tabıladı, al ásker sóziniń ornına kóp jıllar dawamında, soldat sózi qollanılıp kelgen bolsa, házirgi waqıtta ásker sózi qaytadan jedel sózlikke ónip atır.

Bul mısaldaǵı láshker, qol sózleri armiya, kóp áskerler toparı degen mánisin qollanılıp tur.

Sonday-aq dástanda ushırasatuǵın qara top sózi oq atatuǵın quraldıń atın bildiredi. Mısalı:

Házirgi waqıtta jıyın, topar: oylawǵa arnalǵan, shúberekten, rezinadan islengen, jerge túskende sekiretuǵın domalaq zat-degendi ańlatadı. Demek, ‗‗top‘‘ sóziniń dáslepki mánisi gónergen jańa mánilerdi payda etken. Top sózi semantikalıq arxaizm bolıp esaplanadı. ‗‗Tuw‘‘ sózi romanlar da jiyi ushrasadı.

Qızıl tuw, jasıl tuw, altın tuw usaǵan hár qıylı reńde gezlesetuǵın bul bayraq hár bir topardıń ózinshelik belgisin bildirgen. ‗‗Tuw-sóziniń ornına búgingi kúnde ‗‗bayraq‘‘ sózi ónimli paydalanıladı.

‗‗Wáj‘‘ sóziniń ornına: nárse, zat, buyım sózleri jiyi ushrasadı.

‗‗Talay peshaná‘ sózleri de arxaizmlerden ibarat. Bul romanlardıń tilinde anıq kórinedi. Mısalı:

Bundamı talay, peshana sózleri jazmısh, taǵdir, ıǵbal, baxıt sózleriniń sinonimleri sıpatında kózge taslanadı. Házirgi waqıtta ‗‗talay, peshaná‘ sózleriniń ornına ‗‗ taǵdir‘‘, mańlayı sózi menen qollanıladı. Romanlar tili arxaizmge júdá bay. Sózimizdiń dálili retinde bir neshe mısallar keltireyik:

Bul sóz dizbekleri túrinde kelgen: bende, qılıw, bat urıw: giyne etiw: jar urdırıw sıyaqlı sózler házirgi waqıtta derlik qollanılmaydı. Olardıń

35

usı maǵanalarda ańlatıwshı sáykes jańa sózlerdi payda bolǵanlıqtan olardıń qollanıw órisi sheklenedi. Házirgi waqıtta bende qılıw sóziniń ornına tutqın etiw, tutıw, uslaw, bad urıw-ózinen basqanı adam esabına almaw, menmensiniw: giyne etiw-ashıwlanıw: jar urdırıw-daǵazalaw sıyaqlı sóziniń sinonimlik sıńarlarına iye.

Romanlardaǵı gónergen sózlerdi talqılap qaraǵanımızda olardıń búgingi kúndegi qollanılıw órisi birdey, emesligin kóremiz. Olardıń ishinde tarıyxıy sózler toparı dáwir koloritin beriw maqsetinde jazıwshı shayırlardıń shıǵarmalarında ǵana qollanılıp kiyatırǵanın kóremiz. Bunday tek ǵana jazıwshı shayırlardıń shıǵarmalarında qollanılatuǵın tarıyxıy sózlerge K. Mámbetovtıń tarıyxıy romanınıń sózlik qurılısınan tómendegidey mısallardı keltiriwge boladı.

Mısalı, aq kirewke, aqlay, báybishe, bek bekawıl, bekzada, bóktergi, dabıl, darayı, dar, datqa jay, dálment, dárbent, dárwishi, diywan, eltiri, gebeje, geze, gúń, halaqa, xan, xanzada, xoja, ılashıq, ıńǵırshaq, jasawıl, kániz, kámar, kárwan, kiris, qabaq, qalqan, qashqa, qanjar, qara, qartıq, qálender, qálpe, qılısh, qınap, qorrandoz. Qul, qurash, qusbegi, latmanat, máhrem, máhmer, máskepshi, mesik, meterbegi, mısqal, naqra, nayza, nóker, patsha, sadaq, sandan, sarjıǵa, sawıt, sárkáp, sárwan, semser, soppas, telegen arba, toqal, tul, tuqtın, tuw, tuwar, urshıq, wázir, zindán, sharq, shashbaw, shekpen, sherim, shındawıl, shorı sıyaqlı sózlerdiń jámiyettiń rawajlanıwı menen tilimizde óziniń qollanıw órisinen ayrılıp, tek ǵana kórkem ádebiyatlarda, tarıyxıy shıǵarmalarda jiyi jumsalatuǵınlıǵın kóriwge boladı.

Biz nóker, ásker, láshker atamalarınıń ornına nemec tilinen rus tili arqalı biziń sózlik quramımızǵa kirip kelgen soldat sózin paydalanatuǵın edik. Ǵárezsizlik sharapatınan ózligimizdi qayta tanıp atırǵan búgingi kúnde soldat sóziniń ornına ‗‗ásker‘‘ sózi iyelep atırǵanlıǵınıń gúwası bolıp atırmız. Mısalı: K.Mámbetovtıń romanındaǵı ‗‗ásker‘‘ sózi jiyi qollanılǵan:

36

Nóker, ásker, láshker sózleri bir waqıtları arxaizmler sıpatında soldat sóziniń gónergen ataması retinde tek tarıyxıy shıǵarmalarda dáwir kórinisin beriw ushın jumsalıp kelgen bolsa, házirgi waqıtta ‗‗soldat‘‘ sózi arxaizmge aylanıp ‗‗ásker‘‘ sózi jiyi qollanıw uqıplıǵına iye bolıp kiyatır.

K.MA”MBETOVTIŃ TARÍYXÍY ROMANÍNDAǴÍ

GÓNERGEN SÓZLERDIŃ SHÍǴÍSÍ BOYÍNSHA TÚRLERI.

Til-jámiyetlik qubılıs bolǵanlıqtan jámiyettiń rawajlanıwı menen ózgerip rawajlanıp baradı. Jámiyet ómirinde bolǵan hár qanday ózgeris tildiń sózlik quramında óz kórinisin tabadı. Qálegen tildiń sózlik quramına basqa til elementleriniń kirip keliwine túrli tarıyxıy jaǵdaylar sebepshi boladı. K. Mámbetovtıń tarıyxıy romanlarınıń sózlik quramındaǵı gónergen sózler qatlamınıń shıǵısı boyınsha hár qıylı bolıwı da xalıqlar arasındaǵı ekanomikalıq, siyasıy, áskeriy qarımqatnaslardıń nátiyjesi bolıwı sózsiz.

7-ásirdiń ortalarında Orta Aziyaǵa arab basqınshılarınıń keliwi nátiyjesinde Orta Aziya bir-birine ǵárezsiz birneshe mámleketlerge bólinip ketedi.

8-ásirdiń aqırlarında arablardıń Xorezmdegi ústemligi bekkemlene basladı. Xorezmniń arablarǵa tolıq baǵınıwı da usı jıllarǵa tuwra keledi, bul Xorezmniń Islam Dinin qabıl etiwi menen tamamlanadı. Orta Aziyadaǵı arablardıń ústemligi uzaǵına turmaydı. 9-ásirde arablardan ǵárezsiz mámleketler payda bola baslaydı. Usınday mámleketlerdiń biri ‗‗Samangeyler‘‘ mámleketi bolıp esaplanadı. Samaniyler mámleketi dáwirinde házirgi tájik hám parsı tillerinde tiykar bolǵan, bul orta ásirlik parsı tili birotala qáliplesip

37

rásmiy mámleketlik hám jazba ádebiyattıń, poeziyanıń tili boldı. Parsı ádebiy tili menen bir qatarda ilim hám nızam tili bolǵan arab tili de keń taralǵan edi. Usı dáwirdegi Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali Ibn Sina usaǵan kórnekli alımlar ózleriniń mashhur miynetlerin arab tilinde jazdı.

10-ásirdiń aqırında Orta Aziyadaǵı Samaniyler mámleketi ıdıray baslaydı. Xorezm Ǵaznawiyler qol astına ótedi. Ǵaznawiylerdi seldjukler basıp alǵannan keyin 12-ásirdiń aqırına deyin Xorezm seldjuklardıń qol astında boladı.

Mongollardıń shabılıwı Orta Aziya hám basqa da úlkelerdiń xalıqlarınıń tarıyxıy ómirinde úlken iz qaldıradı. Bunday belgiler qaraqalpaqlardıń urıwqáwimlik quramında, tilinde hám olardıń ómiriniń basqa da tarawlarında óz sáwleleniwin taptı.

Bunnan kórinip turǵanınday arab, parsı hám monǵol basqınshılarınıń qol astında turǵan túrkiy xalıqları, sonıń ishinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına bul tillerdiń elementleriniń sińisip qalıwı tábiyǵıy nárse.

Biz tarıyxqa názer taslay otırıp, arab, parsı-tájik hám monǵol tillerine ortaq izlerdiń qaraqalpaq tilinde ne ushın basım ekenligine juwap tabamız. Házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında qaraqalpaq tiliniń óz sózlik qatlamın qurawshı sózler menen bir qatarda arab-parsı tilerinen awısqan sózler túrliktiń barlıq táreplerin óz ishine alatuǵın bay sózlik ǵáziyneni qurap tur.

K. Mámbetovtıń tarıyxıy romanındaǵı gónergen sózlerdiń de shıǵısı boyınsha hár túrligi kózge taslanadı. Sonlıqtan romandaǵı gónergen sózlerdiń shıǵıs dereklerin bir neshe toparǵa bólip qaraymız:

Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler. Túrkiy hám manǵol tillerine ortaq sózler. Arab tilinen awısqan gónergen sózler.

1.Ulıwma túrkiy tillerine ortaq sózler.

38

Házirgi qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında ulıwma túrkiy tillerge ortaq leksika kóplep ushırasadı. Bul toparǵa kiretuǵn sózler ayırım fonetikalıq ózgeriske ushıraǵan túrinde kópshilik túrkiy tillerde bar. Biz usınday túrkiy tillerge ortaq bir topar sózlerdiń ulıwma túrkiy tillerinde házirgi qollanıw jaǵdaylarına názer awdarayıq.

Ay balta. Bul atamanıń DTS da ‗‗baltuw ‗‗ forması berilgen. Ol uyǵır tilinde ay balta, ózbek tilinde oy bolta, altay tilinde aymalta, qazaq tilinde ay balta túrinde ushırasadı. / ЭСЧЯ с. 22/

K. Mámbetovtıń tarıyxıy romanlarında alaman sózi kóp ushırasadı. Bul sóz ulıwma túrkiy tillerine ortaq sóz.

‗‗Alamań‘-sózi altay hám arqa shıǵıs tillerinde en jaymaǵan sóz bolıp, bul sóz eń eski qıpshaq hám Xorezm esteliklerinde de M.Qashǵariydiń ‗‗Devonu luǵat-it túrk ‗‗shıǵarmasında ushıraspaydı. Soǵan qaraǵanda bul sóz keyinirek qáliplesken bolsa kerek. Ádebiy tilge bul sóz bir qálipte kelip kirgen joq, dep jazadı. Qazaq dialektinde bolsa áskeriy sóz xızmetin atqarǵan. Túrkmen dialektinde, qırǵız, qazaq, qaraqalpaq, ózbek tillerinde jıyın, xalıq, jurtshılıqdegendi ańlatadı. Qırım tatarları tilinde ‗‗alamań‘ sózi,-‘‘jırtqısh qus‘‘ degendi bildiredi. Azerbayjan dialektinde ashkóz, meshkey, degendi ańlatqan.

E.V Sevortyan ‗‗alamań‘-sózin hárekettiń atı dep qarap: bul sózdiń etimologiyasın, ‗‗alá‘ ‗‗mań‘ sózleri menen baylanıstıradı. Yaǵnıy ala/tonaw, talaw mánisindegi/sózine- ‗‗mań‘/isháreketti alıp júriwshi/affiksiniń birigiwi arqalı jasalǵan dep kórsetedi.

Ala-sóziniń tubiri-al/alıw-orat, oǵan hárekettiń tezleniwiniń kórsetkishi-a- qosılǵan dep dáliyllenedi.

‗‗Qazaq tiliniń qısqasha etimologiyanıń sózligindegi:‘‘ ‗‗alamań‘-sózi- al/ala otryad hám ‗‗mań‘/is háreketti alıw barıwshı, adam sózlerinen bolǵan degen pikir menen kelisiwge boladı. Qaraqalpaq tilinde de ‗‗alamań‘ sózi xalıq, jıyın, adamlar mánisinde qollanılıp kelgen K Mámbetov romanlarında da bul mánistiń saqlanǵanlıǵın kóriwge boladı.

39

Kópshilik túrkiy tillerinde ushırasatuǵın buǵaw ataması tutqınlardıń moynına kiydirip qoyılatuǵın temirden islengen ásbaptı bildiredi. Bul sóz túrkmen tilinde bukav, ózbek tilinde buǵav, azerbayjan tilinde buxov, formasında túrli fonetikalıq varıantlarda ushırasadı. Buǵaw sóziniń mánisi sózliklerde hár qıylı talqılanadı. M Qashqarıyda boqaguurınıń moynına kiygiziletuǵin gúnde /

DLT, 11,417-b/ Radlov ta bokagi / bogau/ -ayaqqa kiygiziletuǵin kisen

/Radlov.4-t,1645/, Budagovta bogav, bogaku-moyınǵa taǵılatuǵın temirden islengen shınjır. /Budagov, 1 t. 284 bet/.

Er ataması batır, qaharman, er júrek mánisinde túrkiy tilleriniń kópshiliginde ushırasadı.Qaraqalpaq, qazaq tillerinde-er, ózbek tilinde-эr,- túrkmen tilinde ár.

Qorǵanıw quralı bolǵan ‗‗qalqań’ ataması kópshilik túrkiy tillerinde ushırasadı hám júdá keńqollanıladı. Ózbek-qalqan, túrkmen-galkan h.t.b.

Qın -qanjar hám pıshaqtıń qabı.

On bası – on áskerdiń basshısı mánisinde qollanadı. Ózbek tilinde –un bashi, túrkmen tilinde on-bashi, //onbegi, qazaq tilinde on bası. Bul sóz qaraqalpaq tilinde on begi formasında da qollanıladı.

Sawıt –pantsir. Ústine sawıt kiygizdi . Ózbek tilinde –savut, qazaq tilinde sawıt, túrkmen tilinde sovut. Sawıt eski dáwirlerde payda bolǵan hám túrkiy xalıqlarında kóp qollanılǵan qorǵanıw quralı.

Jay, oq jay: Qazaq tilinde –jak//jay, túrkmen tilinde -yay, ózbek tilindeyay, forması berilgen. Jay oǵada erte dáwirlerde payda bolǵan quraldıń ataması, túrkiy tillerine ortaq sóz.

Jalaw-znamya, flag, qazaq tilinde -jalaw, ózbek tilinde –yalaw,

Jaraq: Kópshilik túrkiy tillerinde ushırasatuǵin keń tarqalǵan atamalardıń biri. Biziń kópshiligimiz qolımızǵa jaraq alıp urıssaq, kópshiligimiz qálem menen urısamız. /Qızıl Qaraqalpaqstan 1941j,144./Qaraqalpaq, qazaq tillerinde jaraq, túrkmen tilinde-yarag, ózbek tilinde-yarog.

40