MD hám PQJ / Gónergen sózlerdiń stilistikalıq qollanılıwı

‗‗Wázir‘‘ sózi el basqarıwshı xannıń yamasa patshanıń eń jaqın aqılgóy adamı degen mániste keń qollanılǵan. Hákimshilik islerine baylanıslı bolǵan datqa jay, diywan, móxirdar, kárwanbası, máhrem, jallat sózleri el basqarıw hákimshilik islerine baylanıslı kóp qollanılǵan atamalar ekenligi kórinedi.1

Keltirilgen mısıllardaǵı – datqa jay sózi-xan sarayındaǵı joqarı hámel atamaları menen baylanıslı bolıp, qarız soraytuǵın bólme degendi ańlatqan. Kárwan – sawda-satıq, zat almaslaw maqseti menen uzaq saparǵa jol alǵan, kóbinese túyekeshlerden quralǵan jolawshılar. Kárwan saray kárwanlar turatuǵın, ornalasatuǵın jay. Kárwan bası-kárwanlardı basqarıwshı degen túsiniklerdi ańlatqan.2

Tóre, bek-aqsúyek, feodallıq jámiyette ústemlik etiwshi el biylewshi adamlarǵa qarata aytılǵan.

‗‗Mırzá‘ sózi haqqında J. Shamshetov ‗‗Mırzá‘ sózi Timurdıń balalarınıń tusında ataq mánisin ańlatqan. Bul sóz qaraqalpaq klassiklerinde de ataq mánisine jaqın paydalanılǵan, yaǵnıy birewdi kótermelew maqseti kózde tutılǵan jazadı.3

«Sultan» sózi arab tilinde «hákim» degen mánini ańlatadı. Sultan sózi birinshi ret Maxmud Ǵaznawiy tusında, sonnan soń seljuklar tusında patshanıń

atına qosılıp aytılatuǵın edi. Seljuklar mámleketinde patshanı sultan almuwazzam ullı sultan atadı. Sońınan mayda patshalıqlar da sultan ataǵın alıp otırdı.4

Solay etip K Mámbetovtıń tariyxıy ramonlarında gónergen sózler ishinde el basqarıw hám hákimshilik islerine baylanıslı atamalar belgili orın tutadı. Olardıń ishinde atalıq, ámir, ámeldar, beg, beglerbegi, bek, beklik, bekawıl, boyar, datqa, datqa jay, danishyar, diywanbegi, diywan,

1Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi, II tom. 224-bet

2Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi, II tom. 301-bet

3Шәмшетов Ж., Қарақалпақ тилиндеги шығыс тиллеринен кирген сөзлер, Нөкис, 1984, 62-б

4Сонда, 60-б

21

imperator, jarlıq, jasawıl, jasawılbası, xan, xanlıq, knyaz, karwanbası, máhrem, mırza, mırzabası, muptı, muddaris, mutakálim, múńshı, nayıp, noyan, patsha, salıq, saray, sultan, taxt, tóre, shayıx h.t.b.

Áskeriy túsiniklerge baylanıslı gónergen sózler.

K.Mámbetovtıń tariyxiy romanlarında súwretlengen waqıyalar qaraqalpaq xalqınıń tariyxındaǵı jawgershilikke tolı dáwirde bolıp ótken. Sonlıqtan romanda tuwılǵan jerdi sırtqı dushpanlardan qorǵaw máselesi tiykarǵı orın tutadı. Sol sebepli qollanılǵan gónergen sózlerdiń ishinde áskeriy leksika kólemli orın iyeleydi.

Álbette, bunda házirgi kúnde qollanıwdan shıǵıp qalǵan atamalar sol waqıttaǵı dáwir koloritin beriw ushın orınlı qollanılǵan.

Romanda jaqın turıp urısqanda, jekpe-jek sawashlarda qollanılatuǵın quraljaraq túrlerin ańlatatuǵın aybalta, nayza, qılısh, qanjar, semser sıyaqlı sózler ushırasadı.

Sarayǵa bulardan tısqarı da túmenbegi, mıńbegi, bahadır menen oǵlanlar usaǵan atı shıqqan sárkarda menen sıylasıqlı sultannıń bári birim-birim kelip attı.

Edige titulın iyelegen Yusupke miyras bolıp qaldı.

- Bul jaw! –dedi Ábdikerim usta. Endi bul qáwipli maqluqatlardıń jaw ekenligin kópshilik seze baslaǵan edi.

Jaw kiyatırıptı – dep jigitler jaw jaraǵın asınıp atlanıp, kópshiliginiń awılǵa kele almay qalatuǵın waǵı kóp bolatuǵın edi. (18bet.)

Pútkil dalanı shegirtkedey qaplap, qılıshın qayrap, sadaǵın saltaqlatıp, shoqımarın shoshaytıp kiyatırǵanlar sonda kimı

Qarıw – jaraǵı joq. Gilkiy nıshı ketken nayza, qırıq jıl boyı qarshında jatqan júzi qap-qara bolıp qalǵan qılısh, sandıqta jatıp sırı qashıp ketken sarıjay.

(19bet.)

22

Bazıları qolına bel menen balta, ayırımları tot basqan temir jaba uslaptı. Sońınan awıldan shıqqan «saylandı nóker» dep atalǵan bir júz seksen adam

say boyına shıǵıp ketti de awılǵa kelip qalǵan jawdıń dáslepki bólegi menen ayqastı. Bunı sawash dep te aytıp bolmas. Arǵımaq atqa minip, polat sawıtlar kiyinip alǵan dushpan tap bir toda bendelerdi jazalap atırǵanday bóz kóylek, jún shekpen kiyingen adamlardı buyım shelli kórgen joq.

Sadıq atıwda teńi joq mergen edi. Qarabek biy de ákesinen kem bolǵan joq. Jaslıǵında Noǵaylı áskeriniń shep qanatınıń túmenbegisi edi.

Sarayǵa bulardan tısqarı da túmenbegi, mıńbegi, bahadır menen oǵlanlar usaǵan atı shıqqan sárkarda menen sıylasıqlı sultannıń bári birim-birim kelip attı.

Er Qosaydıń atında da, duwlıǵasında da adamnıń kózine birden túse qoyǵanday bezek joq.

Qaymıǵıp kelip qalǵan qara attıń birden dawıl bolıp quyılǵanın sezdi de isfahan semserin birden qınabınan suwırdı.

Meni tek seniń basıń ǵana qızıqtıradı,— dep arǵımaǵın tikke sekirtti de

Yusup almas semserin qınabınan suwırıp aldı.

Qarsı aldında jıltır tas penen bezetilgen datqa jay. Onıń arǵı-jaǵı altın saray dep atalıp, esik aldında ay balta menen nayza uslaǵan qarawıllar turar edi.

Sultan birden tilge kirdi.

–Voevoda Mixayl Petrovich!

–Urısta júrgende zeńberek degen bir aybatlı quraldıń dawısın esitip, miyi hákislengen.

Mixaylo da Sultandı tanıdı. Biraq sır shashqan joq. Sonshama jaqsılıq, qılǵan adamları qolın buǵawlap, ayaǵın kisenlep qoysa, ne dep aytsın.

Badana kóz sawıt kiyip alǵan bir jas jigit onı qol ushında kóterip turıptı.

23

Tájiriybeli sarkarda jaǵdaydı birden ańladı da, Shaháliydiń qılıshpaz benen nayzapazların óziniń awqamlası bolǵan Ismayıl áskerine kelip qosılıwına buyrıq

berdi.

Babam anaw bolǵan, mınaw bolǵan, dep maqtanǵanı menen sarı uwayım sahrada sarıjay atıp, sap dúzep ásker jıynap, sansız mal aydap júrgen noǵaydıń «men dúnyanıń tirepberdisimen» dep jar salǵanday háli joq.

Qollarında qaramı dástektey bolǵan pilteli mıltıqlar.

Sawlatlı ásker basshı bolǵanı menen basqa da batırlar sıyaqlı ústine qabatqabat sawıt kiyinip júriwdi unatpaydı.

Súyinish, bahadır atın tepkilep alamannıń aldına qaray ótti.

Sansız qabat sawıttı kiyip alǵan sarbazdıń da bunnan aman qalǵanday túri joq.

Qarawılbası datqa jayǵa kirip ketti de júdá dábdebeli xabar keltirdi: Saqpanshılarǵa Stepan Bogatırev, shoqmarshılar sardarı voevoda

Shukin.

Ismayıl sultannıń rus áskerlerine járdem beriw ushın jedel júrip kelip tuw tikken jeri—Qazan qalasına jaqın jerdegi qara aǵashtıń ernegi.

Otız túmenge jaqın áskerge Orazalı batır bas bolıp, oraylıq hújimdi ózi alıp baratuǵın boldı. Oń qanattı Óserbay palwan, shep qanattı Shamurat batır basqaradı.

Qorǵannıń qaptalında qara atqa minip kiyatırǵan qarawıl, jiyren atqa minip jeldirip kiyatırǵan jasawıl menen sálemlesti.

Siǵnaqtiń qorǵanı iraqana-jiraqana bolǵanı ushın da bekinip urısıwǵa múmkin bolmay qaldı. Seyipnazar sárkárda bul jaǵdayda jungar menen urısamız dep júrip xalıqtı qırıp alarmız,- dep oyladı da áskerdi siǵnaqtan bir farsań uzaqlıqtaǵı say boyına alıp ketti.

Dárya jaǵasında bir sapqa dizilip dize búgip, birden japırılıp, sarı jayların sazlap, qoramsaqqa qol salıp, jez jebeniń ushın atıwǵa qaratqan jeti jigitti kórdi, nayza tiyip jaralanǵan nóker, jebe tiyip jıǵılǵan

24

jawınger, bası kesilgen batır, sanına súńgi tiyip qulaǵan sárkarda, jelkesi qayrılǵan júz bası, mertilip qalǵan mińbası bári de bar.

Súyinbiykeniń jansızları onı tezden tutıp aldı da zindanǵa

tasladı.

Tutqınlar aǵa sultannıń buyrıǵı boyınsha qolǵa alınǵan.

Náwbetshi noyan bunnan keyin bulardı kóp ǵana qayǵili hádiyseler menen

tanıstırdı.

Tińshıniń aytıwına qaraǵanda túnde áskerdiń teń jartı bólinip Túrkistanǵa

sarıjay, nóker áskeriy atamalar. Romanda súwretlenip atırǵan dáwir shınlıǵın ashıp beriwde qural-jaraq atamalarınıń xızmeti ayrıqsha. «Qılısh, nayza, sarı jay, » sózleri sol dáwirde tiykarǵı qural-jaraq atamaları bolǵanlıǵı belgili. Sonlıqtan da bul sózler romanda jiyi qollanılǵan. «Sawıt» urıs kiyimi degendi bildirse, qalqan qorǵanıw quralı, sadaq oq jaydıń oǵın salatuǵın qaltasha hám oq jaydıń oǵı mánilerin de bildiredi

1Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi, IV tom. 188-bet

2Sonda, 560-bet

25

Bul mısaldaǵı keze-oq jaydıń oǵınıń pársiz, ushlıqsız sabı, tuqtıy-oq jaydıń qabı, kiris –oq jaydıń oq salıp tartatuǵın jibi-degendi ańlatadı.

K.Mámbetob romanlarında jaqın turıp urısqanda, jekpe-jek sawashlarda qollanılıtuǵın qural-jaraq túrlerin ańlatatuǵın nayza qılısh, sarı jay, oq jay, h.t.b. atamaları ushrasadı. Mısalı:

Qılısh1 ataması-polattan islengen, uzınlaw, iymeklew, bolıp qanjarǵa usaǵan tıyıq, semser bolıp batırdı, áskerdi súwretlewge baylanıslı orınlarda jiyi qollanıladı.2

Oq dári menen atılatuǵın áskeriy qural atamalarına ásiret, dupen, qara top sózlerin kirgiziwge boladı.

Yaǵnıy ‗‗dabıl‘‘ ańǵa yamasa sawashqa shıqqanda xabar beriw bir nárseni bildiriw ushın qaǵatuǵın, qattı gúmpildepti.

Al, nayza ushına temirden ornatılǵan, uzın aǵash saplı eski urıs quralı – degendi bildiredi.

Romanlarda qılısh, nayza sózleriniń bir neshe túrlerin ushıratamız: almas, qılısh, ispixan semser qılısh, láyli-jáwxar.

Nayza atamasınıń da bir neshshe túrlerin ushıratamız.

Nayza, qaraǵay saplı nayza, aq nayza, qońırawlı nayza

‗‗Sárkardá’ sózi sawashta áskerlerdiń basshısı degen mánisti bildiredi. Ulıwma alǵanda K Mámbetov tarixyıy ramanlarındaǵı áskeriy túsiniklerge baylanıslı gónergen sózlerdiń kópshiligin qural-jaraq atamaların bildiretuǵın sózler quraydı.

Náwbetshi noyan bunnan keyin bulardı kóp ǵana qayǵili hádiyseler menen tanıstırdı.

Tińshınıńaytıwına qaraǵanda túnde áskerdiń teń jartı bólinip Túrkistanǵa

qaray ketken.

1Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi, III tom. 213-bet

2Bekbaulov O., Qaharmanlıq epostıń arab-parsı leksikası hám onıń tarıyxıy-lingvistikalıq xarakteristikası, Nókis, 1979, 188-b

26

Náwbetshi noyan bunnan keyin bulardı kóp ǵana qayǵilı hádi

Solay etip K Mámbetovtıń tariyxıy ramonlarında gónergen sózler ishinde

áskeriy túsiniklerge baylanıslı atamalar belgili orın tutadı. Olardıń ishinde alaman, aybalta, ásker, áskerbası, batır, bahadır, buǵaw, davil, duwlıǵa, giris, hújim, jaw, jawınger, jaraq, jasawıl, jansız, jasawıl, jebe, qarıw jaraq, qamal, qarawıl, qinap, qın, qılısh, qılıshpaz, qoramsaq, qorǵan, kisen, mergen, mińbası, mińbegi, nayza, nayzapaz, nóker, oń qanat, ońbegi, ońbası, pilteli mıltıq, tareńimıltıq, top, tıńshi, tutqın, túmenbegi, tuw, sardar, sadaq, sawıt, sarjay, sarbaz, sárkarda, semser, veyoda, zeńberek, zindan, sharayna, shepqanat, shindawıl, shoqmar, shoqmarpaz h.t.b. atamalardı kóp ushıratamız.

3.Adamlar arasındaǵı klasslıq ayrıqshalıqlarǵa baylanıslı gónergen sózler: begzada, hasilzada, gúń, qul, kánizek, shorı, uǵlan, toqal

h.t.b.

4. Eski xızmet túrlerine baylanıslı gónergen sózler.

Qaptalda ǵorbıyıp turıp dizgin uslap turǵan

attı «yamshik» deyme-aw qalay-qalayı

Tek ǵana sırǵa, bilezik, júzik soǵatuǵın zergerler attıń er-turmanı, duwtar, arba soǵatuǵın ustalar, otaw soǵatuǵın úyshiler ǵana biz ónermentpiz dep qalalı bolıp Turkistan menen Siǵnaqtı jaǵalap juripti.

Solay bolsa da jay salatuǵın peshman, naǵıs oyıwshı naqqash, mediresede bala oqıtqan mudarris, kitap jazǵan kátib, xan lashkeri, nóker bári de jıynalǵan.

27

Ortada kárwanbası, onıń qaptalında eki qap tolı teńge.

Kúni menen segbir bolıp túye tartıp, suwatqa kelgende suwǵarıp, otlaq jerge kelgende otlatıp, ábden sharshaǵan túyekeshler qay jer qolaylı bolsa sol jerge barıp jatıp, tonların jamılıp túyeler menen aralasa uyıqlaydı.

Sarbazlar sasqalaqlap qaldı. Sabashı qımızın tógip aldı.

Jay salatuǵın peshman, un tartatuǵın qarazshı hám basqa da kásipshiler júzege keldi.

Qarawıl baslıǵı, bul háreketim ushın sultan meni alǵıslasa kerek, dep oylaǵan edi.

Kiyim-kensheklerge baylanıslı gónergen sózler.

Hárbir xalıqtıń milliy kiyimi –sol xalıqtıń qaysı millette ekenin, onıń menen milliy mádeniyatın kórsetetuǵın tiykarǵı belgi. Xalıqtıń milliy kiyimlerinde onıń mádeniyatı, talantı, sheberligi kórinedi, hám ol milliy kiyimi menen basqa xalqımızdan ayırılıp turadı.1

O, junǵarlarǵa jemtik bolǵan xalqımay! –dep Amanlıq awır bir gúrsingende kelinshek qolına uslap turǵan túrme menen kiymeshek jerge túsip kete jazladi.

Sáwkele kiygen bası shúykedey bolıp kishireyip, sırǵa salǵan qulaqları pitip

qalǵan.

Basındaǵı bórkiniń ústine qos shashaqlı úki qıstırılǵan.

Ishiktiń sırtınan belin enli qamar menen baylap alǵan.

Ústine jaǵası merwert taslar menen jiyeklenip, qaplan terisinen tigilgen

qılqa ton kiyipti.

Ismayıl sultanǵa ózin jaqın sanaǵan beklerdiń derlik hámmesiniń ústinde

qara shapan, baslarında qara shógirmeler selkildeydi.

Qınama báshpent qılday beline jarasıp túsken. Jaǵalarınıń bárı ıbır-jıbır

naǵıs. Órneklep órilgen uzın shash ókshesin qarqıp

1 Алланиязова Ш., Қарақалпақ тилиниң қол өнер лексикасы, Нөкис, 1997, 16-б

28

turıptı. Basına kiygen qundız biyalayı kúnniń nurında kógis túske engendey. Arǵımaq atqa minip, polat sawıtlar kiyinip alǵan dushpan tap bir toda

bendelerdi jazalap atirǵanday bóz kóylek, jún shekpen kiyingen adamlardı buyim shelli kórgen joq.

Biraq namazlıger waqtında Siǵnaqtıń saylandı áskeri sepsip, eń izine dushpan at kóligi, sawıt-saymanı, jaraǵi joq, basına jelle kiyip, qolına jaba menen balta uslaǵan, ústine kiygen kiyimleride qorenish, bir biybereket áskerge jolıqtı.

Jegde-jaǵası kestelengen hayal-qızlar kiyimi, Bul da jas ózgesheligine qarap jipek jegde hám aq jegde boladı.

Jipek jegde-qızıl jipekten tigiledi, qızlar jas kelinshekler kiyedi.Al aq jegdeni-úlken jastaǵı hayallar kiyedi. Onı kesteli jegde dep ataǵan: sebebi naǵısı kóp bolǵan.1 Izertlew obyekti etip alınǵan romanlardaǵı kiyimkenshekke baylanıslı tariyxıy sózlerden bir neshe bóleklerge bólip qarawǵa boladı.

1.Bas kiyimdi ańlatatuǵın sózler

2.Úst kiyimdi ańlatatuǵın sózler.

3.Kiyimniń qanday gezlemeden islengenin ańlatatuǵın sózler.

Bul mısaldaǵı telpek sózi –bas kiyimniń bir túri bolıp, tóbesi domalaq, qoydıń seńsen terisinen jiyeklengen ıssı bas kiyim, al jawlıq –basqa jamılatuǵın úlken hám uzın oramal, soppas-uzınsha qulaqsız bas kiyim, qurash-seńseń qoy terisinen dóńgelek etip tigilgen bas kiyim, sarjıǵa bas kiyimge ildirilgen ayırmashılıq belgi, patshalardıń bas kiyimindegi jıǵa – degen túsiniklerdi bildirgen.

Sonday-aq shógirme ataması da bas kiyimniń bir túri bolıp –altı aylıq yamasa bir jıllıq qozı terisinen tigilgen dóńgelek bas kiyim qarqara-sózi de

basqa kiyiletuǵın kiyim retinde túsinilgen, bunnan basqa jumırı –qoydıń eshkiniń qarnınan islengen bas kiyim, halaqabasqa oralǵan materıaldıń

1 1 Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi, II tom. 192-bet

29

tómen artqa salbıraǵan bir ushı: shashbaw-shashtıń ushın biriktirip turatuǵın shıt yamasa gúmis tıyınlar taǵatuǵın lenta sıyaqlı shashpaq tórli jip: qınapbı perde qızlardıń júzin kórsetpew ushın shashılatuǵın perde, hám qosbaw sózleri tarıyxıy sózler sıpatında úlken áhmiyetke iye.

2. Úst kiyimdi ańlatatuǵın sózler.

K. Mámbetovtıń tarıyxıy romanlarındaǵı bunday sózler qatarına shekpen, ton, kámar, eńse ton, sharıq, sawrı etik sıyaqlı sózlerdi kirgiziwge boladı.

Shekpen –jún jibinen, hár qıylı materıallardan ishine jún, paxta salıp yamasa paxta, jún salmay astarlı etip, sırttan kiyetuǵın, sırıp toqılǵan, uzın kiyim, sharıq – mal terisinen tigiletuǵın /ásirese túrkmenlerdiń/ ayaq kiyimi, 1 tilla m qamar, qayıs, belbaw degen mánislerdi ańlatqan. Házirgi waqıtta bul sózlerdiń qollanılıw órisi, tarayıp, tek ǵana kórkem ádebiyatlarda paydalanıladı.

/Eńse ton / eltiri ton.

3. Kiyimniń qanday gezlemeden islengenin ańlatatuǵın

sózler.

Mawıt-maqpal, túkli hawayı túsli hasıl zat, gezleme:

qısqa ton-ton altın gumis jalatqan jip penen tıǵız etip toqılǵan jipek gezlemeden tigilgen ton, Darayı kóylek qoldan toqılǵan jasıl reńli hasıl jipek gezlemeniń bir túrinen tigilgen kóylek, parsha ton-zer aralastırılǵan jipek gezlemeden tigilgen ton,-degendi ańlatadı.

Alamandı aylanıp júrgen Amanlıq qundızdan postın kiyinip, altın toǵalı kámar taǵip alǵan bir adamnıń kúygen terige talasıp atırǵanın kórip táwbege kelgen. 29bet. Kárwanbası mánzili uzaq jol adamı bolsa da ústine jıltırawıq parsha postın kiyip, basına bastırmalı qalpaq kiyipti. Basındaǵı kamshat bórik túsip qalıp jelkesindegi eki órim shashı tawlanıp baratır.

30