MD hám PQJ / Gónergen sózlerdiń stilistikalıq qollanılıwı

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI

QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASÍ

Qaraqalpaq filologiyası qánigeliginiń bakalavr tálim baǵdarınıń pitkeriwshisi Abdirazakova R.

PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ

Teması: Gónergen sózlerdiń stilistikalıq

qollanılıwı

(K.Mámbetovtıń tariyxıy romanları mısalında)

Ilimiy basshı: f.i.k. U.Dáwletova

Nókis - 2012

1

Jaqlawǵa ruqsat berildi:

Mámleketlik imtixan komissiyasınıń qararı:

Pitkeriwshi Abdirazakova R. pitkeriw qánigelik

2

3

Kirisiw

Ádebiyat-hár bir xalıqtıń kórkem tarıyxı. Kórkem shıǵarmalarda tek búgingi kún emes, áyyemgi dáwirdegi tarıyxıy shınlıqlar kórkem sóz arqalı óz kórinisin tabadı. Óz xalqınıń ómir tariyxı haqqında kórkem shıǵarma jazǵan hár bir avtor ózi súwretlep atırǵan dáwirdiń tarıyxıy kórinisin, bolmısın, ózgesheligin shıraylı hám tásirli etip kórsetiw ushın sol dáwirdegi til boyawların sheberlik penen paydalana biliwi kerek. Sonlıqtan tarıyxıy romanlarǵa qol urǵan jazıwshılar gónergen sózlerdi stilistikalıq maqsette keń qollanadı. Gónergen sózler ádebiy shıǵarmada ótken dáwirdi súwretlew, dáwir koloritin beriw ushın jiyi qollanadı. Tariyxıy romanlarda, povestlerde, gúrrińlerde, sonday-aq poemalarda, balladalarda hám taǵı basqalarda olardıń janırlıq ózgesheliklerine sáykes gónergen sózler shıǵarmanıń leksikasında aktiv sóz toparın quraydı. Tarixıy waqıyanı durıs súwretlew ushın kórkem sóz sheberi soǵan sáykes qubılıslardı, predmetlerdi sol dáwirdegi ataması menen atawǵa májbúr boladı. Sol arqalı w oqıwshınıń kóz aldına ótken tariyxıy dáwirdiń anıq kartinası elesleydi.

Qaraqalpaq ádebiyatında óziniń shiǵarmaları menen qaraqalpaq tiliniń sózlik quramınıń bayıwına óz úlesin qosqan kórkem sóz ustaları barshılıq. Olardıń sóz qollanıw sheberligin úyreniw til bilimi ushın úlken áhmiyetke iye.Solardıń biri jazıwshı K.Mámbetov.

Belgili ilimpaz,talantlı jazıwshı Kamal Mámbetovtıń dóretpelerin oqıǵan hár bir adam tek ruwxıy dúnyasın ǵana emes, óz sózlik qorın da bayıtadı. K.Mámbetovtiń prozası kórkemlik qúdireti,tásir etiwshilik kúshi, tereń obrazlılıǵı, awıspalı, astarlı mánililigi tariyxıy shınlıqtı sheberlik penen bayanlay alıw ı menen kózge túsedi.

4

K.Mámbetov óz shıǵarmalarında gónergen sózlerdi belgili bir dáwir koloritin beriw ushın jiyi qollanǵan.

Ulıwma xalıq tiliniń rawajlanıwında jazıwshı shayırlardıń ornı ayrıqsha ekenligi málim.Olar xalıq tilin óz shıǵarmalarında qollana otırıp, onıń álwan-álwan qırların hám sırların kóz aldımızǵa keltiredi. Insan sózi onıń oyın basqalarǵa jetkerip ǵana qoymay, haqıyqıy shınlıqtı kóz aldımızǵa obrazlı túrde sáwlelendiriw imkaniyatına iye. Bunda gónergen sózlerdiń ornı ayrıqsha.

Biziń jumısımızdıń tiykarǵı maqseti: K.Mámbetovtiń shıǵarmalarınıń tilin lingvistikalıq kóz qarastan izertlew arqalı oniń sóz qollanıw ózgesheligin, jazıwshınıń gónergen sózerdi paydalanıwda ózine tán sheberligin anıqlaw, al wazıypası onıń shıǵarmalarınan gónergen sózler paydalanılǵan mısallardı jıynaw, belgili bir sistemaǵa túsiriw, túrlerin anıqlaw, gónergen sózlerdi qollanıwdaǵı jeke avtorlıq sheberligin ashıp beriw.

Qaraqalpaq tilindegi gónergen sózler leksikologiya boyınsha mektep, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınlarına arnalıp jazılǵan sabaqlıqlarda ulıwma leksikologiyalıq mashqalalardıń biri sıpatında qaraladı.

«Tariyxıy sózler ádebiyatta ótken dáwirlerdegi predmetlerdiń ataması retinde qollanıladı, tariyxıy shıǵarmalarda sol dáwirdiń konkret real kartinası, onıń koloritin kórsetiw ushın paydalanıladı»,-dep atap ótedi tilshi ilimpaz

A.Bekbergenov.

Hár bir tildiń sózlik quramı sol tildiń baylıǵın kórsetedi. Sózlik quram mudamı ózgeriste boladı. Álbette, bul belgili bir nızamlıqlar tiykarında háreket etedi. Jámiyette bolıp atırǵan hár qanday qubılıs tilde anıq kórinedi. Geybir sózler jańa turmısqa sáykes sózlerdiń payda bolıwı menen qollanılıw jiyiliginen ayırılıp gónergen sózler qatarına ótse, kúndelikli zárurliktiń nátiyjesinde tazadan payda bolıp atırǵan ózgerislerge baylanıslı jańa sózler paydalanılıp sózlik quramdı bayıtadı.

5

Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında da tiykarınan usı eki ózgeris kózge taslanadı.

1. Burın jedel sózlikte belgili orın alǵan kóp ǵana sózler dáslepki áhmiyetliliginen, qollanılıw jiyiliginen ayrıladı.

Mısalı, eski bezeniw zatları bolǵan árebek, háykel sıyaqlı zatlardıń áhmiyeti burın kúshli bolǵan bolsa, házirgi waqıtta bul taǵınshaqlardı birde-bir qız-kelinshekte kórmeyseń. Sonday-aq texnikalıq ilim-bilimniń rawajlanıwı menen gúnde, moyıntırıq, pazna, sıyaqlı sózler, klasslıq ayırmashılıqtıń saplastırılıwı menen báybishe, bay, jarlı, shorı, gúń, xanzada sıyaqlı sózlerge mútájliliktiń bolmawınan bul sózlerdiń qollanılıw órisi sheklendi. Bul sózlerdi tariyxıy shıǵarmalarda ótken dáwir ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy turmıstıń ósiwi hám rawajlanıwı menen soǵan sáykes bir neshe jańa sózler payda bolıp otıradı. Sonıń nátiyjesinde házirgi zaman qaraqalpaq tiliniń sózlik quramı ádewir muǵdarda keńeydi. Ásirese, sońǵı waqıtları ekanomikanıń hám mádeniyattıń alǵa ilgerlewi menen tilimizge kóplegen sózler kirip keldi. Máselen: isbilermen, biznes, payız, ruwxıylıq, ǵárezsizlik h.t.b. Bulardıń barlıǵı da sózlik quramdaǵı eń iri ózgerislerden bolıp esaplanadı. Usıǵan baylanıslı tilimizdegi sózlerdiń qollanılıw dárejesiniń birdey emesligin de ańǵarıwǵa boladı. Mısalı: máhrem, qusbegi, máterbegi, bolıs, sáwkele, sawıt, gúnde sıyaqlı sózlerge búgingi kúnde zárurliktiń bolmawınan bul sózler qollanıwdan shıǵıp qaldı.

Zárurliktiń kemeyiwi menen mánisi gúńgirtlesip ketken sózler tek kórkem yamasa tariyxıy ádebiyatlarda belgili bir maqsetlerde qollanılıwı múmkin, sonday-aq ele hámmege tolıq tanıs emes sózlerdiń de qollanılıw órisi tar boladı.

Usınday ózgerislerine qarap prof. E.Berdimuratov sózlik quramdaǵı sózlerdi jedel sózlik hám siyrek qollanılatuǵın sózler dep eki toparǵa bóledi.1

1 Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология, Нөкис, Қарақалпақстан, 1994, 116-б

6

1 Birinshi toparǵa, yaǵnıy jedel sózlikke kúndelikli turmısımızda xalıqtıń keń túrde qollanılıp kiyatırǵan sózleri kiredi. Al, siyrek qollanılatuǵın sózler toparına jiyi sózlikten derlik shıǵıp baratırǵan sózler hám tanımalıqqa iye bola almay atırǵan sózler kiredi.

Jedel sózlikten, shıǵıp baratırǵan sózlerdiń siyrek qollanılıwshı sózler qarawında qalıp kiyatırǵanlıǵı, sóytip aqırında, birotala shıǵıp qalatuǵınlıǵı anıq.

Al, tanımalıqqa iye bola almay atırǵan sózler barlıq waqıtta siyrek qollanılatuǵın sózler toparında qala bermeydi, óytkeni olar turmısqa kem-kem eniwine baylanıslı jedel sózlikke awısıp otıradı.

Til iliminde siyrek qollanılıwshı sózlikti gónergen sózler hám jańa sózler dep bóliw dástúrge aynalǵan. Qaraqalpaq tilindegi siyrek qollanılatuǵın sózlerdi de usınday 2 toparǵa bólip qaraydı. Biziń jumısımızdıń maqseti K.Mámbetovtıń tariyxıy romanlarındaǵı gónergen sózlerdi anıqlaw bolǵanlıqtan gónergen sózler toparına keńirek toqtap ótemiz.

Tildiń sózlik quramındaǵı qollanılıw órisi tarayıp qollanılıwdan shıǵip baratırǵan sózler – gónergen sózlerdi izeretlew hám olardı toparlarǵa bóliw boyınsha til biliminde birqansha miynetlerdiń jazılǵanın kóriwge boladı.

Rus ilimpazlarınıń miynetinde, gónergen sózlerdi tariyxıy sózler hám arxaizmler dep qarap, tariyxıy sózlerdi sáykes túsiniklerdiń túsip, shıǵıp qalıwı menen qollanıwdan ayırılǵan sózler, al arxaizmlerdi bolsa anaw ya mınaw túsiniktiń waqıttıń ótiwi menen basqa atamalar menen atalıwı1,-dep kórsetedi.

R.A.Budagov gónergen sózlerdiń barlıǵın arxaizmler degen termin menen atap, sáykes túsiniklerdiń góneriwi, umıtılıwına baylanıslı qollanılıwdan qalıp baratırǵan sózlerdi arxaizmniń birinshi toparı, yaǵnıy

1 Галкина Федарук К.М., Горинова Г.В., Шанский .Н.М, Современный русский язык, М. 1968, стр-69

7

istorizmler, bir túsiniktiń gónergen ataması sıpatında ushırasatuǵın sózlerdi uslublıq-arxaizmler uslublıq qollanılıwı dep anıqlaydı.1

Gónergen sózler hám onıń túrleri jóninde rus ilimpazlarınıń biri

A.V. Kalinin óziniń ‗‗Leksika russkogo yazıka ‗‗2 degen miynetinde gónergen sózlerdiń qatarına tariyxıy sózler menen arxaizmlerdi kirgizip, tariyxıy sózlerdi sáykes túsinikleri joq, qollanıwdan shıǵıp qalǵan sózler dep, al arxaizmlerdi bolsa házirgi turmısımızda bar predmet hám qubılıs atamalarınıń ózine atama menen atalıwı dep kórsetedi. Bunday pikir

N.M. Shanskiydiń de miynetinde ushırasadı.3

Gónergen sózler boyınsha qazaq ilimpazlarınıń da pikirlerin kóriwge

boladı.

Qazaq ilimpazları Á.Keńesbaev, Musabaev eski dáwirdegi jámiyetlik belgili bir túsiniklerdi ańlatıp, sońǵı waqıtları qollanılmay qalǵan sózlerdiń barlıǵın istorizmlerge jatqaradı, kúndelikli turmısta diniy túsiniklerge, eski úrip-ádetlerge baylanıslı sózlerdi arxaizmler dep ataydı.4 Sonday-aq bul másele qazaq tilinde A.

Maxmudov5, M. Belbaevalardıń6 miynetlerinde sóz boladı. M. Belbaeva óziniń ‗‗Qazaq tiliniń leksikologiyası degen kitabında gónergen sózlerdi tariyxıy sózler hám arxaizmler dep eki toparǵa ajıratıp qaraydı.

Keybir sózderdiń ózderi belgileytuǵın zattar men qubılıstardıń eskerip, joǵalıwı men baylanıstı kóneredi de sózderdiń passiv tobına aylanadı, ne meredem qoldanıwdan qaladı, munday sózder tariyxıy sózder dep ataladı. Mısalı:

Shabarman, sáwkele, sadaq t. b.

Al keybir sózderdiń belgileytuǵın zattarı men qubılıstarı bir jola joǵalıp ketpegen, biraq kazir de basqa atama men atalıp ketken sózder bar, munday sózderdi arxaizmler dep ataymız. Mısalı

1Будагов Р,А, Введение к науке о языке, М, 1968, стр-87

2Калинин А,В, Лексика русского языка над Московского Университета, 1978, стр-100

3Шанский Н.М, Устарели слова в русском языке, Журнал русский язык и школе, 1954, №3

4Кеңесбаев Ғ. Мусабаев А., Қазирги қазақ тили. Лексика, Фонетика, Алматы, 1962, 141-150-бетлер

5Махмудов А.. Архаизмы и историзмы в казакском языке, Алма-ата, 1963

6Белбаева М., Қазақ тилиниң лексикологиясы, Алматы, 1976, 112-бет

8

qarama-oktyabr, jeltoqsan noyabr-dep durıs baha beredi.

Ózbek tilinde arxaizm hám istorizm máselesi Sh. Raxmatullaevtıń miynetinde keń sóz boladı. Ol istorizmler hám arxaizmlerdi ajıratıwshı 13 belgini atap kórsetedi.

-‘‘Arxaizm mavjud voqealinning bashqa bir uzgasha atamasi bulib, hozirgi tilda uning urnini bosa oladigan luǵot birligi yuk‘‘1-dep kórsetedi.

Qaraqalpaq tilinde gónergen sózler haqqında X.Aytóreev:

‗‗Qaraqalpaq tilindegi gónergen sózler eski dáwirlerge tán qubılıs bolǵanlıqtan házirgi waqıttaǵı jámiyet aǵzalarınıń bárine birdey tusinikli bolmaydı. Gónergen sózler ózleriniń mazmuninıń gúńgirtligine qaray leksikanıń basqa tarawlarınan ayırlıp turadı2- dep jazadı.

T. Begjanovtıń ‗‗Sózlerdiń semantikalıq toparı‘ degen maqalasında gónergen sózler ulıwma arxaizmler dep, al istorizmlerdi arxaizmniń bir bólegi dep qaraladı.3

Prof E. Berdimuratovtıń miynetlerinde gónergen sózlerdiń tariyxıy dáwirler dawamında belgili bir túsiniklerdiń atamaları bolıp, keyin jámeyetlik turmıstıń rawajlanıw‘ına baylanıslı shıǵıp qalǵan bólegin tariyxıy sózler, al anaw ya mınaw tusiniktiń gónergen ataması bolıp esaplanatuǵın bólegin arxaizmler dep ataydı.4

Arxaizm hám tariyxıy sózler bir-birinen túp-tamırınan ajıralatuǵın sózler. Olarǵa tek ekewiniń de gónergen sózler ekenligi ulıwma sıpat bere aladı.

Til iliminde bunday gónergen sózler qatlamın úyreniw úlken áhmiyetke iye. Óytkeni, bul sózler arqalı hár bir dáwirdiń ózine tán belgileri sıpatlanıp turadı.

Tildiń sózlik sostavındaǵı sózler ózleriniń qollanılıw jiyiligine qaray aktiv sózler hám passiv sózler bolıp ekige bólinedi.

1Рахматуллаев Ш., Архаизм ва историзм, Научные труды ТашГУ, языкознание, 1963, 248-бет

2Айтөреев Қ.. Әмиўдәря, 1969, №8, Гөнерген сөз туўралы бир еки аўыз сөз.

3Қарақалпақ тили бойынша изертлеўлер, Бегжанов Т., Сөзлердиң семантикалық топары, Нөкис, 1971,

85-90-бетлер

4Бердимуратов Е., Ҳәзирги заман қарақалпақ тилиниң лексикологиясы, Нөкис, 1968, 222-б

9

aktiv sózler qatarına belgili bir tilde sóylewshiler ushın túsinikli hám turmısta jiyi-jiyi qollanılıp júrgen sózler kiredi.

Passiv sózler kúndelikli turmısta kóp paydalanılmaydı, olardıń qollanılıw órisi biraz sheklengen, tar bolıp keledi, sebebi olardıń bir qatarı ele kópshilikke málim emes jańa sózler bolsa, al ekinshi bir toparı qollanıwdan shıǵıp baratırǵan, sol sebepten kópshilikke túsiniksiz hám az qollanılatuǵın sózler bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da passiv sózler qatarına gónergen sózler hám neologizmler kiredi.

Qaraqalpaq xalqınıń ótken tariyxıy dáwirlerine baylanislı dóregen kóp gana shıǵarmalarda gónergen sózlerdiń dáwir koloritin beriw, ótkendegi xalıq turmısın kórkem súwretlew planında paydalanılǵanlıǵn kóremiz.

Gónergen sózlerdiń stilistikalıq xızmeti

Tariyxıy sózler ádebiyatta ótken dáwirlerdegi predmetlerdiń ataması retinde qollanıladı, tariyxıy shıǵarmalarda sol dáwirdiń konkret real kartinasın, onıń koloritin kórsetiw ushın paydalanıladı: Bolıs, aqsaqallardıń kókten tilegenin jerden berdi (T. Qayıpbergenov). Kelgen soń qansha biy, qansha jasawıl, qansha aqsaqallar aq patshaǵa ant tayarlaǵanın Maman biyden esitkenlerine qaramay shaqırtılǵan biyler jıynalaman degenshe Ǵayıp xannıń úyindegi barlıq ahidnamalardı aldırdı (T. Qayıpbergenov)

Arxaizmlerdiń stilistikalıq xızmeti júdá hár qıylı. Olar da tariyxıy sózler sıyaqlı hár dáwirdiń koloritin beriw ushın qollanıladı:

Arxaizmler tariyxıy shıǵarmalardaǵı personajlardıń tillerinde de keltiriledi:

Maman bahadırlardı marapatladı, axun ahıdnamanı kóshirip úlgerse, urıwdıń móri salınıp, tamǵası basılıwı onsha múshkilge túspeydi (T. Qayıpbergenov)

Geyde olar saltanatlı stilde qanday da bir kóterińkilikti bildiriw maqsetinde paydalanıladı. Mısalı:

Dúnya áwel bir sum periyzat bolıp, Íshqı kiyiklerin kóp quwalattı.

10