Etika

Morallıq sananıń bul elementleriniń speсifikalıq funkсiyası sonnan ibarat, olar jámiyetlik wazıypalardı minnetlerdi adamnıń óz qálewine, erkine aylandıradı. Óziniń tábiyatı boyınsha morallıq sananıń bul túsinikleri tariyxıy rawajlanıwdıń ónimi bolıp tabıladı.

Tariyxıy jaqtan individuallıq morallıq sananıń turi sıpatında birinshi gezekte hújdan payda bolıwı itimal. Ol adamnıń óziniń isháreketiniń ádep-ikramlılıq mánisin seziw hám biliw uqıplılıǵı,

adamnıń ózine huqıq shıǵarıwshı ishki sudya retinde qaralınadı. Minnet - ádep-ikramlılıq sananıń qubılısı retinde jeke adamnıń ádepikramlılıq juwapkershiliginiń kúsheyiwi hám morallıq erkinliktiń

ósiwi menen birge keyinirek payda boldı. Óziniń negizi boyınsha minnet hám hújdan túsinikleri adamlardıń jámiyetlik turmıs jaǵdaylarınıń sáwleleniwi bolıp esaplanadı, sonıń ushın olardıń mazmunı dáwirdendáwirge, áwladtan-áwladqa berilip baradı.

Minnet hám hujdan kóplegen ulıwmalıq qásiyetlerge iye. Ózleriniń mazmunı boyınsha adamnıń is háreketlerin morallıq tártiplestiriwde uqsas funkсiyalardı atqaradı.

Ózbekstan Respublikasınıń Konstituсiyasında puxaralardıń minnetlerine úlken itibar berilgen. Onıń 11-babında barlıq puxaralardıń Konstituсiyada belgilep qoyılǵan minnetlerdi orınlawǵa, nızamlarǵa boysınıwǵa, basqa adamlardıń huqıqları, erkinliklerin húrmet qılıwǵa, Ózbekstan xalqınıń tariyxıy, mádeniy hám ruwhıy miyrasın abaylap-saqlawǵa, qorshaǵan ortalıqqa ıqtıyat múnásibette bolıwǵa, nızam menen belgilengen salıqlar hám jergilikli jıyımlardı tólewge májbur hám Ózbekstan Respublikasın qorǵaw-Ózbekstan Respublikası hár bir puxarasınıń minneti dep tastıyıqlanadı.

Konstituсiyada kórsetilgenindey áskeriy xızmetti ótew hár bir jigittiń ádiwli minneti esaplanadı. Óz minnetine sadıqlıq hár bir adamnıń ádep-ikramlılıǵın belgileydi. Óz sóziniń ústinen shıqpaǵan, óz minnetin atqarmaǵan adamlar xalıq arasında da abırayǵa iye bolmaydı. Minnet óz-ózinen qáliplespeydi, ol tárbiya proсessinde rawajlanıp

61

baradı. Minnetti tárbiyalaw proсessinde adamnıń óz-ózine talapshańlıǵı rawajlanadı. Nátiyjede hár bir adamda óz isine, bilimine, kúsh-quwatına isenim qarar tabadı. Minnet hám hújdandı pák tutıw, óz qádir-qımbatın saqlay biliw hár bir jas yamasa kekse adamnıń abırayın arttıradı. úlken jastaǵı adamlardı húrmetlew - bul hár bir jastıń minneti esaplanadı.

Hújdan-bul jeke adamnıń jámiyet aldındaǵı minneti hám juwapkershiligin subektiv túsinip jetiwi.

Hujdan da basqa bazı bir morallıq kategoriyalar sıyaqlı bahalaw belgisine iye. Biraq bul bahalaw hesh qashan obektke qaratılmaǵan, ol subekttiń is-háreketlerin bahalaydı, yaǵnıy onda subekt ózi ushın ishki obekt wazıypasın óteydi. Kópshilik jaǵdayda hújdan túsiniginiń ornında iyman túsinigin ushıratıw mumkin. Iyman tiykarınan diniy túsinik. Lekin kúndelikli turmısta hujdan túsiniginiń sinonimi

retinde qollanıladı. Máselen, kimdi dur birewdi «iymanlı adam» degende, onıń musılmanlıqqa iyman keltirgen-keltirmegeni haqqında oylap otırmaydı, bunıń ustine ol adam musılman emes, xristian bolıwı da mumkin. Bul jerde gáp ol adamnıń dindarlıǵı haqqında emes, al onıń hadal, hújdanlı, haqıyqatshıl ekenligi haqqında ketip atır. Usı mániste hújdan menen iymandı bir-birine jaqın túsinikler dep qabıl etiwimizge boladı.

Tilekke qarsı ayırım ádebiyatlarda hújdan kategoriyası túsinigine «subektiv» qubılıs sıpatında qarap ádalat, minnet, namıs sıyaqlı túsiniklerdi oǵan qaraǵanda soсiallıq jaǵınan áhmiyetlirek dep bahalaw, olardı «joqarıǵa shıǵarıw» halları da ushıraydı. Óz-ózinen kórinip turǵanınday hújdansız adamnan heshqashan ádalattı da, minnetke sadıqlıqtı da, ar-namıstı da kútiw múmkin emes. Hújdanlı, ar-namıslı adamlar ǵana haqıyqıy erkin, demokratiyalıq, puxaralıq jámiyetti qura aladı.

Ar-namıs hám qádir-qımbat-adamdı tárbiyalawda úlken áhmiyetke iye bolǵan etikanıń hám morallıq sananıń tiykarǵı kategoriyaları. Mazmunı boyınsha bir-birine jaqın bolǵan bul túsinikler adamnıń óz-ózine

62

qatnasın, jámiyettiń adamǵa qatnasın ashıp kórsetedi, adamnıń ádepikramlılıq bahalılıǵın bildiriw xızmetin atqaradı.

Ar-namıs túsinigi adamnıń hám jámiyettiń abıroyında

sáwlelenedi. Sonıń ushında ar-namıs shaxstan jeke adamnıń óziniń yamasa jámááttiń jámiyetlik abırayın kóteriwshi, onı qollap-quwatlawshı minez-qulıq hám is-háreketlerdi talap etedi.

Namıs túsinigi bir tárepten minnet penen baylanıslı bolsa, ekinshi jaǵınan qádir-qımbat túsinigine de baylanıslı. Namıs óziniń mazmunı boyınsha shaxstıń óz qádir-qımbattınıń jámiyet tárepinen tán alınıwı yamasa tán alınbawı múnásibeti menen belgilenedi. Tiykarında namısqa salıstırǵanda ar túsinigi tar mazmundaǵı (kólemdegi) túsinik.

Biz ar-uyatlı adam degende, óz sóziniń ustinen shıǵatuǵın, óziniń ar-uyatın hár qanday nárseden joqarı qoyatuǵın adamdı túsinemiz. Arı joq adam-óz atına qarap aytılıp atırǵan sózlerge biypárwa qarap, jumısın islep kete beretuǵın, aytılǵan, aytılmaǵan jerge kirip bara beretuǵın surbet adam. Ar-uyatqa qaraǵanda namıstıń «tası awır», ol soсiallıq belgige iye.

Namıs jolında adam hátteki óz ómirinen de waz keshiwi mumkin, adamlar

óz namısı, semya namısı, millet namısı dep gúresedi. Bul haqqında kóplegen kórkem shıǵarmalar da jaratılǵan, tariyxta da kóplegen anıq faktler bar. Miynet, sport sıyaqlı tarawlarda jámáát namısı da ulken

áhmiyetke iye, usı jerde namıs abıray tusinigi menen de baylanısıp ketedi. Bulardıń hámmesi insannıń ózin húrmet qılıwı, ózine salıstırǵanda átiraptaǵılardıń húrmet-izetin joǵaltpaw ushın ózin-ózi qadaǵalaw seziminen kelip shıǵadı.

Qádir-qımbat túsinigi barlıq adamlardıń teńlik prinсipine tiykarlanǵan halında jeke adamnıń morallıq bahalılıǵın bildiredi. Bul túsinik ar-namıs túsinigine qaraǵanda keńirek túsinik, sebebi ol adamnıń qanday funkсiyanı atqarıwına, qanday soсiallıq rolde bolıwına qaramastan adamǵa insan sıpatında baha beredi.

Qádir-qımbatta jeke adamnıń ózin tusinip jetisiwi hám ózin qadaǵalaw forması bolıp esaplanadı, ol unamsız minez-qulıqqa jol

63

qoymawshılıqtı hám ılayıqlı islerdi ámelge asırıwdı názerde tutadı. Jeke adamnıń qádir-qımbatı, sonday-aq basqalardıń oǵan sıylasıǵın,

adamnıń belgili huqıq hám múmkinshiliklerge iye ekenligin moyın-lawdı talap etedi.

Barlıq etikalıq sistemalarda «baxıt» túsinigi ómirdiń mazmunın túsiniw menen tikkeley baylanıstırıladı, sebebi ulıwmalıq mánisinde baxıt túsinigi adamnıń óz ómiriniń morallıq qanaatlanıwshılıq

sezimi túrinde belgilenedi. Kóplegen etikalıq táliymatlarda baxıt adamnıń huqıqı dep aytıladı, baxıtqa umtılıw jeke adamnıń tábiyǵıy qásiyeti sıpatında alıp qaraldı. Usınıń menen birge bul táliymatlarda baxıt hám oǵan umtılıw morallıq iskerliktiń saǵası hám tiykarǵı rolin atqaradı dep tastıyıqlanadı.

Baxıt kategoriyası ózine tómendegishe belgilerdi qamtıydı: jeke adamnıń ómirdi, óziniń jasap turǵan ortalıǵın qabıllawı, adamnıń fizikalıq kúshlerdiń, den sawlıqtıń tolısıwın seziwi, óz maqsetine jetkenlikten qanaatlanıwıshılıq, adam iskerligine isenim, miynettegi tvorchestvolıq ruwxlanıwshılıq hám miynettiń nátiyjelerine maqtanısh etiw, adamnıń perzentlik, analıq, ákelik sezimlerin, sonday-aq doslıqtıń, muhabbattıń quwanıshların tusinip jetisiwi h.t.b.

Solay etip baxıt-bul adamnıń jámiyetlik hám jeke iygilik ushın barlıq ruwxıy hám fizikalıq kúshlerdi tolıq qollanıw nátiyjesindegi joqarǵı morallıq qanaatlanıwshılıq sezimi bolıp tabıladı.

Ómirdiń mazmunı haqqındaǵı másele-bul adamnıń ózin túsiniwge hám biliwge, dunyadaǵı ornın anıqlawǵa umtılıwshı, jeke adamnıń tábiyǵıy talabı. Etikanıń xızmeti sonnan ibarat ol adamnıń aldına usı máseleni qoyadı hám onı óz ómiriniń, ulıwma adamzat ómiriniń nege arnalǵanlıǵı haqqında oylawǵa májbúrleydi.

Ómirdiń mazmunı-adamnıń turmıslıq iskerliginiń maqsetin,

baǵıtın anıqlawshı, hár qanday dunyaǵa kózqaraslıq sistemaǵa tán túsinik.

Xalıq danalıǵında úy qurǵan, daraq ekken, perzent tárbiyalaǵan adam

ómirde qurı jasamaǵan adam dep aytıladı. Adamnıń hesh bir háreketi

64

izsiz ótpeydi, olardıń hár qaysısı belgili ádep-ikramlılıq qásiyetlerin bildiredi, turmıstaǵı adamlardıń óz ara qatnaslarında yamasa jaqsılıqtı yamasa jamanlıqtı tastıyıqlaydı. Sonlıqtan da hár bir jeke adamnıń ómiri óziniń mánisine, hám mazmunına iye bolıp

adamnıń erkinen ǵárezsiz túrde jámiyetlik rawajlanıwda belgili bir iz qaldıradı. Adamnıń ómiriniń mazmunı, hám ómiriniń maqseti bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolsa da, birdey áhmiyetke iye emes túsinikler.

Ómirdiń mazmunı-bul adamnıń ómiriniń, onıń qálewinen ǵárezsiz, obektivlik áhmiyeti, al ómirdiń maqseti - bul adam tárepinen qoyılıp adamnıń óz ómiriniń mánisin jeke ishki tusinik arqalı biliwi, onıń qanday da bir iste, qubılısta konkretlestiriliwi. Konkret bir iskerlikte belgili nátiyjelerge erisiw, belgili bir qánigelikti iyelew ómirdiń maqseti bolıwı mumkin.

Tiykarǵı túsinikler-kategoriyalar sıyaqlı morallıq prinсiplerde

ádep-ikramlılıqtı ańlaw formalarınan esaplanadı. Olardaǵı morallıq talap salıstırmalı turde ulıwmalıq tárizde kózge taslanadı. Olar jámiyet tárepinen shaxsqa qoyılatuǵın talap sıpatında payda bolıp

insan moralınıń mánisin, onıń turmıs mazmunın, adamlar menen óz ara qatnaslardaǵı tiykarǵı aspektlerdi belgilep beredi. Nátiyjede

prinсipler, insan is-háreketiniń ulıwma baǵdarın kórsetken halda, kóplegen morallıq normalar ushın tiykar bolıp xızmet atqaradı.

Morallıq prinсiplerdiń eń áyyemgi hám eń áhmiyetlilerinen biri bul-adamgershilik. Ol insannıń eń joqarǵı soсiallıq wazıypaların belgileytuǵın hám onı bar etetuǵın ideyalar, kózqaraslar, isenimler jıyındısı, shaxs erki, qádir-qımbatı, onıń baxıtlı bolıw huqıqın

talap etiw imkaniyatınıń bar ekenligine bolǵan isenim. Filosofiyalıq ádebiyatlarda adamgershilik prinсipin dáslep Evropa oyanıw dáwiri oyshılları alǵa súrgen degen pikirler de joq emes. Anıǵıraǵı, adamgershilik dáslep Shıǵısta ortaǵa taslanǵan, insanıylıq, insanpárwarlıq degen mánisti bildiriwshi «namlulu» sózi bunnan 3-4 mıń jıllar burınǵı «Samir mix» jazıwlarında ushıraydı.

65

Insanpárwarlıq ulıwma insanıy bahalılıqlar qatarına kiredi. Insanpárwarlıq penen bir qatarda watanpárwarlıq prinсipi de úlken áhmiyetke iye. Ol insannıń óz Watanına muhabbatın, onı qádirlewge bolǵan sezimlerin ańlatıwshı morallıq túsinik. Onı kópshilik jaǵdayda

Watan dushpanlarına qarsı gúreste ruwxıy-ideologiyalıq qural sıpatında da qollanadı. Tiykarında bul prinсiptiń shegarası júdá keń, ol adamgershilikke salıstırǵanda aydınlasqan forması. Ol eń dáslep watanlasları erkin qorǵaw, insan azatlıǵı ushın alıp barılatuǵın is háreketlerdi óz ishine alıwshı túsinik. Watandı qorǵaw bul-insandı qorǵaw, milletti qorǵaw bolıp tabıladı. Lekin bul qorǵaw tek ǵana urıs maydanında emes, al barlıq tarawlarda da óz kórinisine iye boladı. Hár bir tarawda Watan erisken tabıslardan quwanıw, sátsizliklerdi qayǵırıw sezimi, Watanı menen maqtanıw, onıń hár bir qarıs jeri, tariyxıy estelikleri, ilim mádeniyat hám iskusstvodaǵı jetiskenliklerge mehir menen qaraw, olardı kózdiń qarashıǵınday saqlaw bulardıń hámmesi watanpárwarlıqtıń kórinisleri bolıp esaplanadı.

Házirgi waqıtta jaslarımızda watanpárwarlıq sezimlerin tárbiyalaw, olardı Watan sóziniń mánisin tereń ańlap jetiwge úyretiw, watanpárwarlıq-eń joqarǵı morallıq prinсip ekenin tusindiriw biziń pánimizdiń de eń áhmiyetli wazıypası bolıp esaplanadı.

Jáne bir áhmiyetli morallıq prinсip-milletpárwarlıq. Ol belgili bir mániste watanpárwarlıq prinсipiniń jáne de aydınlasqan

forması. Milletti súyiw keń maǵanada Watandı súyiw degen. Watansız millettiń bolıwı yamasa erkin hám baxıtlı jasawı mumkin emes.

Biraq, millet párwarlıqtı milletshilik penen qosıp jibermew kerek. Milletshilikbul óz milletin ajıratıp alıp, oǵan ullılıq

belgisin beriwge umtılıw bolsa, milletpárwarlıq basqalardı kemsitpegen halda, óz milletiniń gúlleniwi, rawajlanıwı ushın gúresiw, bul jolda, eger kerek bolatuǵın bolsa óz ómirin de pida etiw degen sóz. Ol insanpárwarlıq penen ajıralmas baylanısqa iye. Óz milletin shın

kewilden súymegen adam hesh qashan da basqa milletlerdi súye almaydı.

66

Milletpárwar adam-bul milliy ózlikti ańlap jetken insan. Ol óz milleti menen maqtanadı, óz milleti menen pútin jáhánniń maqtanıwın qáleydi. Milletpárwar insanlardıń ómiri millettiń ómiri sıyaqlı máńgi. Millet jolında óz janın pida etken ózbek xalqınıń Minavvar qarı, Behbudiy, Fitrat, Sholpan, qaraqalpaq xalqınıń Allayar Dosnazarov, Qasım Áwezov,

Kóptilew Nurmuxamedovlar sıyaqlı pidayı insanların xalqımız hesh qashan da umıtpaydı.

Usınıń menen birge tınıshlıq súyiwshilik, jomartlıq (saqıylıq) sıyaqlı morallıq prinсipler de insaniyat ómirinde úlken áhmiyetke iye.

Sonlıqtan da, tınıshlıq súyiwshilik urıstıń, qan tógiwdiń hár qanday kórinislerin biykar etedi. Jomartlıq (saqıylıq) prinсipi Shıǵısta

áyyemnen-aq bar nárse. Evropada onı altruizm atı menen Ogyust Kont ilimiy aynalısqa kirgizgen. Ol adamda óz qáwimlesine janı ashıw seziminen, oǵan baxıt hám abadanlıq tilew tuyǵısınan kelip shıǵıp óziniń mánisi boyınsha biyminnet qayır-saqawatlılıqqa tiykarlanadı. Bunnan tısqarı biziń milliy moralimizde qaraqalpaqshılıq, miymandoslıq sıyaqlı prinсipler de bar. Ol milletimizdiń eń jaqsı dástúrlerine sadıqlıq tuyǵısınan kelip shıǵadı hám qaraqalpaq xalqına tán bolǵan bawırı keńlik, dosqa, miymanǵa bolǵan qatnasta barlıq jaqsı nárselerdi inam etetuǵın pidayılıq belgilerin ózinde jámlestiredi.

Adam ómirinde morallıq normalar da úlken áhmiyetke iye. Olar prinсiplerge qaraǵanda birqansha ápiwayıraq, ulıwmalaspaǵan. Olardı kúndelikli turmısımızda málim bir morallıq prinсiplerdiń ámelge asırıwshı elementlerdiń biri dep aytsaq da boladı, olar morallıq talaplardıń eń ápiwayı forması sıpatında kórinedi. Hadallıq, kishipeyillik, álpayımlıq, haq kewillilik sıyaqlı normalarǵa toqtap

ótemiz. Sol nárseni hám aytıp ótiwimiz kerek, hadallıqtı onıń dáslepki

tar diniy maǵanadaǵı mazmunında, yaǵnıy qaysı taǵam hadal, qaysı taǵam

haram degen mániste túsinbewimiz kerek. Ol álleqashan-aq ulıwmaadamzatlıq mazmunǵa iye bolǵan normaǵa aynalǵan túsinik.

67

Biziń xalqımızda «hadal adam» dep jaqsı adamdı, «hadal bolsın» dep jaqsı tabıslı miynetti qásterlese, ekinshi birewlerdi «haramı adam», yaǵnıy jaman adam, yamasa «jıynaǵanı haramǵa aynaldı» dep túsindirip otıradı. Álbette, adam tirishilik etiwi ushın ómirinde hadal miynet etedi. Miyneti menen ataq aladı, óziniń ırısqı-nesiybesin tabadı, dańqın shıǵaradı. Onıń óz miyneti menen ırısqı nesiybe tawıp jasawı ata-babalarımızdıń tastıyıqlaǵanınday «hadal» dep ataladı.

«Hadal» degen sóz arab sózi bolıp «ruxsat etilgen», «taza» degendi ańlatadı, yaǵnıy musılmanlar ushın ruxsat etilgen qılıq-qılwalar hám isler, sonıń menen birge taza hám pák esaplanǵan azıq-awqatlar. Al haram sóziniń mánisi bolsa, bul aytılǵanlardıń kerisi bolıp tabıladı.

Tábiyatta barlıq haywanlar, hátteki ósimliklerde jasaw ushın gúresedi. Ózi tawıp jeydi, ósedi, násil qaldıradı, óz jolı menen ketedi. Al adamnıń tirishiliginde adamnıń hámmesiniń birdey bol-mawına baylanıslı bir-birine málel beriw, múmkinshiliginiń úlkenligine yamasa kishiligine baylanıslı olarǵa qoyılatuǵın sanalı talaplar kelip shıqtı.

Olardıń isleytuǵın islerine, jep-ishiwlerine, qılıq-qılwalarına joqarı adamıylıq talaplar qoyılıp, olardıń shegarası anıqlanǵan.

Sebebi hár bir adam qálegen jaǵına kete berse, oyına ne kelse sonı isley berse, onda jámiyette wayranshılıq payda bolıp, adamlar buzılıp, ósip rawajlanıw shatasar edi. Dinler usını túsinip adamlarda bir jámáátte uslaw ushın hadal, haram tártiplerin shıǵarǵan. Bunnan shıqqan ideya

ırısqı nesiybeni hadallap jew. Ata-babalarımız birewdiń malına, birewdiń pulına jaman kózi menen qarawdı, kózdiń qıyasın taslawdı qadaǵan etken. Kisiniń hayalına qol salıwdı da haram degen. Olar kisiniń haqı ketpesin dep eskertip otırǵan. Ásirese «jetimniń haqın jewdi»

qattı qaralaǵan. Miynetsiz tabılǵan mallardı, urlıqtı haram degen. Olar

«haram bar jerde satqınlıq, ádalatsızlıq bar jerde jábir, jalǵan bar jerde dohmet boladı» dep keltiredi.

Mudam hadalǵa sadıq bolǵan ata-babalarımız zatlardı bólistirgende de biri-birewine qıyanet qılmaǵan. «Ózi joqtıń kózi joq» dep oylamaǵan.

68

Haramlıqtıń tek bul dúnyası emes, o dúnyası da kúyedi, o dúnyada dozaqqa baradı dep inanǵan. Kisiniń zatına tiymew adamlardıń sanasına sińgen. Hátteki, tárezige salınǵan zattı awırıraq qılıp tartıp beriw

hadallıqtıń belgisi dep túsindirilgen.

Solay etip, biziń ata-babalarımız ádetinde iship-jegen awqatlardı ǵana haram hám hadalǵa bólip qoymastan olardıń minez qulıqları, tártibi, islep atırǵan isleri hadal hám haramǵa ajıratılǵan. (Qarańız: J.Bazarbaev, Q.Dauletova Ádeptanıw. N.1992j. 42-bet)

Adamzatqa tán ádep-ikramlılıq normalardıń biri bul kishipeyillik, álpayımlıq normaları. Adamnıń kishipeyil hám álpayım

bolıwına tiykarǵı sebep, ol tábiyǵıy maqluq retinde ótkinshi, al óziniń adamzat urpaǵına jetiwi menen soсiallıq maqluq retinde kúshli. Demek, adam óziniń adamlar aldında, jámiyet aldında, tábiyat aldında, juwapkershiligin sezse ol kishipeyil boladı.

Kishipeyil adam basqa adamlardı sıylaydı, olarǵa álpayımlıq qatnas jasaydı, basqalardan ayrıqsha bolıp turıwǵa háreketlenbeydi,

óziniń jeke xızmetlerin kórsetip marapatlanbaydı. Kishipeyil adam adamgershilikli, mehriban boladı, adamǵa hámme waqıt járdem beriwge tayın turadı. Kishipeyillik-bul ápiwayı nárse emes, ol ádet, ol

soсiallıq dáreje bolıp esaplanadı. Sonıń ushın da xalıq «kishipeyillik-kishilik emes, al kisilik» dep durıs aytqan.

Kishipeyillik penen bir qatarda, haq kewillilik te insannıń jaqsı páziyletleriniń biri. Haq kewil adam basqalardıń ıǵbal baxtına, olardıń xızmetine hám onıń jeke ómirindegi jeńislerine óziniń baxtı, óziniń jeńisi retinde qarap oǵan quwanadı. Ol adam kisilerdiń baxtınıń da, jámiyettiń baxtın sáwlelendiretuǵın adamlar. Ol adam bolsın, hámmeniń isi jurissin, meniń xızmetim, meniń tabısım qala beredi, hámmeniń tabısı bolsın, hámmeniń tabısı meniń tabısım dep isenedi. Ol ózin

birewdiń kómek sorawın tiletpey-aq, óziniń haq kewilliligi menen kómek beriwge tayar turadı. Bunday adamdı xalıqta haq júrek adam dep ataydı. Haq kewil-adam aq kókirek, kewlinde kir joq, ótirik aytıwdı, aldawdı

69

bilmeydi. Onıń ruwhıy dunyasına jat qumarlıqtı, maqtanshaqlıqtı, mensinbewshilikti, tákabbarlıqtı da bilmeydi. Sabırlılıq ta adamnıń ádep-ikramlılıǵınıń bir kórinisi bolıp tabıladı. Sabırlılıq-

adamnıń ózin-ózi biylewi bolıp ol óz ishine óziniń háreketin, aldına qoyǵan maqsetine jetiwge, óz háreketin baǵındırıw uqıplılıǵı, qıyınshılıqlardı jeńip óziniń sezimleriniń ústinen qadaǵalawdı iske asırıw, ózin basıw, dógerektiń qarsılıǵına ushırasqanda pessimistlik yamasa avantyuristlik keyiplerdi taslaw uqıplılıǵı. Ol adamnıń erkiniń kushliginiń kórsetkishi hám sonıń menen qatar gumanistlik qatnastıń tiykarı bolıp esaplanadı.

Sabırlılıq ádep-ikramlılıqta joqarı bahalanıp ushqalaqlıqqa, shıdamsızlıqqa qarsı tusinik. Bunıń tárbiyalıq sıpatı sonda, adam birden qızıp ketpesten hár istiń sońına baǵıp, oylanıp is qıladı.

Sebebi, «Ashıw aldında, aqıl keyninde keledi» degen xalqımız. Sabır ádep-ikramlılıqtıń ruwxıy tayanıshınıń biri. Sabırlı kisi qıyınshılıqlardı mártlik penen qabıl etedi. Al jeńil tábiyatlı kisi qapa-qáste boladı, ózin otqa taslaydı, qayǵı ǵamǵa beriledi.

Sabırlılıq bul adamda juwapkershilik sezimlerin de tárbiyalaydı. Ol zárúriy emes jaǵdayda adamnıń erkin-ıqtıyarın, óz háwesin irke biliw bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da sabırlı adam jámiyette úlken abırayǵa

iye bolıp, onı hámme moyınlaydı, adamlar onıń tásirine óz erki menen berilip, onıń sózlerin ıqlası ıqtıyarı hám bar intası menen orınlaydı.

Etikanıń dúzilisi hám áhmiyeti.

Etika ózgeriwshi, quramalı jámiyetlik hádiyse. Etikanıń áhmiyeti hám tábiyatın túsiniw ushın onıń dúzilisi hám qáliplesiwi nızamlıqların biliw lazım.

Ol etikalıq sana, morallıq iskerlik, etikalıq qatnaslardan ibarat bolǵan, logikalıq quramalı formalıq birlikke iye.

Morallıq sana etikalıq talaplardı, ádalatlıq haqqındaǵı kózqaraslardı qáliplestiretuǵın qaraslar, ideyalar, teoriyalar esaplanadı.

70