Etika

sol baqıtlılıqtı quraydı, tek ǵana joqarı «jaqsılıq» ideyasına umtılǵanda ǵana qulıq úlgisin kóriw múmkin.

Antik etika hám basqa bir qansha bilim tarmaqların dáslep tártipke salǵan Aristotel (eramızdan aldınǵı 384-322 j.j.) esapalanadı. Onıń «nikomax etikası» hám «Siyasat» shıǵarmaları ádep-ikramlılıq mashqalaların teoriyalıq islep shıǵıwǵa baǵıshlanǵan. óz kózqaraslarında

Aristotel máńgi bar bolǵan ideyalar húkimranlıǵın biykarlaydı, ádepikramlılıq túsiniklerin analiz qılıp, olardaǵı ulıwma mazmundı háreket qıladı, etika túsinikleriniń ilimiy klassifikaсiyasın islep shıǵadı, olardıń mánis shegaraların anıqladı, etikanıń tiykarǵı teoriyalıq ámeliy mashqalaların izshillik penen sáwlelendiredi. Aristotel etikanı ádep-ikramlılıqtı úyrenetuǵın ámeliy pán, jámiyet haqqındaǵı pánlerdiń bir túri dep qaraydı.

Áyyemgi Greсiyadaǵı etikalıq pikirler Epikur (eramızdan aldınǵı

314-270 j.j.) hám stoiklar táliymatı menen juwmaqlanadı. Epikur baxıt túsinigin ádep-ikramlılıqtıń negizi dep esaplaydı, baxıt túsinigin danalıq penen baylanıstırıp qaraydı. Ol etikanı ómirde jasawdıń maqseti haqqındaǵı, azap-aqıretlerden qutılıw, adamlarǵa baxıt keltiretuǵın, tınıshlıqqa erisiw jolların úyretetuǵın táliymat dep

qaraydı. Epikur insannıń fizikalıq azaptan hámde ruwxıy táshwishlerden

«ataraksiya»dan qutılıwı, yaǵnıy insannıń birotala qanıqtıratuǵın halattı baxıt dep túsinedi. Baxıtqa umtılıw dep tastıyıqlaydı, Epikur adam ushın tábiyiy nárse, onıń ózi de ráhátleniw, tınıshlıqtı qálewinen kelip shıǵadı. (Oyshıl ráhátleniw degende fiziologiyalıq ixtiyajların qandırıwdı názerde tutqan emes). Ol barlıq ráhátlerdi 2 túrge bóledi. Biri fizikalıq ráhátler – adamlardıń úy-jay, kiyim-kenshek hám taǵı basqalardan tabatuǵın tınshlıǵı, ekinshisi ruwxıy ráhátler bilim hám doslıqtan tabılatuǵın tınıshlıq. Áyyemgi Greсiyada ulıwma filosofiyadaǵı etika tarawında da materializm menen idealizmniń gúresi

Demokrit-Epikur (morallıq máselelerdi sheshiwde real ómir baylanıstırıw háreketi) hám Sokrat-Platon etikalıq máselelerdi ideal

21

túsinikler hám teoriyalar tiykarında sheshiwge umtılıw, baǵdarları menen belgilenedi. Áyyemgi grek oyshılı Sokrattıń pikiri filosofiyanıń

baslı wazıypası etikalıq bolıp esaplanadı, yaǵnıy qalay ómir súriw kerek ekenligi haqqındaǵı táliymattı islep shıǵıw bolıp tabıladı. Moral

ózińdi durıs tutıp biliwden kelip shıǵadı, al onı bolsa ózińniń ishki dúnyańnıń, ruwxıy dúnyańnıń iskerligin bilmey turıp belgilep

bolmaydı. Tek bilimnen adam ǵana ádep-ikramlı bola aladı. Adam dep tek aqıllı adamdı ǵana esaplayman deydi Sokrat. Filosof óziniń kózqaraslarında jaqsılıq hám shınlıqqa birgelikili nárseler ekenligin aytadı, biraq real dúnya turaqsız dep hám usı sebepli ol shınlıqtıń

jasaw ornı, mákanı bola almaytuǵınlıǵın aytadı. Bul ulıwmalıq morallıq shınlıqtı obektiv jasawshı, biz jetise almaytuǵın ideal

dúnyadan – qudaydan tabıwǵa boladı. Tek quday adamlardıń is-háreketiniń negizin jetilisken halında túsine aladı. Ádep-ikramlı bolıw bul saylandılarǵa yaǵnıy intelektual adamlarǵa tán qásiyet, deydi Sokrat.

Sokrattıń shákirti áyyemgi grek filosoflarınıń biri Platon (b.e.sh. 427-347 j.j.) jaqsılıq hám jamanlıqtı adam aqılı jetisetuǵın «idealar dúnyası»na ótkeredi, olar arasında eń joqarǵı maqsetti belgileytuǵın ideya orın tutadı. «Ideyalar dúnyası» yamasa «túrler dúnyası» turaqlı hám real, al «materiyalar» dúnyası turaqsız, sonıń ushın hám olar real emes. Platonnıń etikalıq kóz-qaraslarınıń tiykarında ideyalar hám jan haqqındaǵı táliymat turadı. Filosoftıń pikirinshe, biz jasap turǵan dúnyadaǵı barlıq nárseler hám hátteki bul dúnyanıń ózi de haqıyqıy dúnyanıń sayası, haqıyqıy ideyalar dúnyasın

seziwler túwe aqıl menen hám bilip bolmaydı. Onıń túsindiriwi boyınsha adam quddi bir zindanǵa salınıp, sol jerden haqıyqıy dúnya bolsa barlıq óziniń kórinisi menen onıń artında turǵanday seziledi. Adam fizikalıq jaqtan ósiwi múmkin, biraq ruwxıy jaǵınan ol rawajlana almaydı. Platon

óziniń «Teatet» dialogında insannıń alǵan bilimlerin, bul onıń tek yadına alǵan nárseleri (esinde saqlaw). Jan ideyalar dúnyasında óz bilgenleriniń ayırımların yadqa (eske) alıwı múmkin, biraq hesh qanday

22

jańalıq alıwı múmkin emes. Barlıq tiri janlardıń maqseti baxıt,

turmıs, ómir ushın gúresten ibarat. Bul gúres qayırsaqawatlı, jetilisken,

ómir hám jaqsılıq ideyalarınan ibarat boladı. Platon adamdı eki dúnyaǵa da tiyisli dep esaplaydı: ideyalar dúnyası hám jetilisken waqıtsha qubılıslar dúnyası. Platonnıń ádep-ikramlılıq kóz-qarasınıń birinshi halatı sonnan ibarat, yaǵnıy ruwxıylıqtıń tiykarǵı deregin ol insanǵa baylanıstıradı, hám onı jámiyetten tısqarı qoyadı. Ekinshi halat boyınsha ruwxıy belgiler (sapalar), jaqsı niyetler dáslepten-aq individge anıǵıraǵı onıń janına berilgen, ádep-ikramlılıq hám jaqsı niyet, pikirlerdiń tuwmalılıǵı Platon ushın zárúrli shárt esaplanadı. Sebebi jámiyet aǵzalarınıń toparlarǵa, klasslarǵa, kastalarǵa bóliniwshiligi dál haqıyqıy qubılıs. Joqarı páziyletlik, aqıllılıq,

jannıń aqıl bóleginiń kórinis tabılıw, bul páziylet danıshpan filosoflarǵa tán bolıp olar mámlekettiń birden-bir haqıyqıy húkimdarları.

Mártlik (qaharmanlıq yamasa ruwxtıń kwshi) bul áskerler ushın tuwma qásiyetke iye bolıp, mámleketti qorǵawǵa qaratılǵan.

Platonnıń táliymatı boyınsha aqıllılıq hám mártlik unamlı hám aktiv páziylet esaplanadı. Jannıń tómengi bólegi ónermentlerge, diyxanlarǵa, yaǵnıy ápiwayı xalıqqa tán bolıp, olar mámlekettegi eki joqarı qatlamǵa boysınıwları kerek. Páziyletler «záńgisiniń» eń tómengi bóleginde qullar turadı. Olar ulıwma ádep-ikramlılıq degen nárseden awlaqta turadı hám hesh qanday páziyletlerge iye emes.

Platon óziniń «Fedr», «Timey» hám «Fedon» sıyaqlı shıǵarmalarında jannıń adam denesinde yamasa haywanlarda kóship júretuǵınlıǵın tán alsa da, jannıń quldıń denesine kirmeytuǵının aytadı. Qullar Platon dúzbekshi bolǵan mámlekette eń tómen, qara jumıslardı islew ushın jaratılǵan. Mámleketti basqarıwshı danıshpan -

filosof hám qorǵawshı áskerler burınǵı eski kommunada jasaǵanday etip jasaydı, al ónermentler, diyxanlar, sawdagerler joqarıdaǵı eki qatlamdı da ózleriniń islep tapqanları menen támiyinleydi. Turmısta barlıq adam

23

óziniń wazıypasın atqaradı, bul nárse óz gezeginde mámlekette ádalattı támiyinleydi. Platon óziniń sońǵı shıǵarması bolǵan «Nızamlar»da mámleket haqqında sóz etip, ruwxıylıqqa, ruwxıy tárbiyaǵa úlken itibar beredi hám nızamshılıqtı ádep-ikramlılıq, morallıq jaqtan bekkemlew haqqında aytadı. Bul shıǵarmasında ol ruwxıy sapalardıń, páziyletlerdiń tuwma ekenligin tastıyıqlaydı. Tárbiya tek ǵana áwelden insanǵa berilgen páziyletlerdi qáliplestiredi, yaǵnıy júzege shıǵaradı. Eger de tárbiya natuwrı berilse onda insandaǵı ázeliy páziyletler

ózgeriwi yamasa sóniwi de múmkin. Ruwxıy tárbiyanıń tiykarı máselen, - bul nızamlarǵa ıqtiyarlı túrde boysınıwdan ibarat.

Platonnıń pikiri boyınsha Quday hár qanday jaqsılıqtıń deregi, turmıstıń maqseti jandı hár qanday denelik baylanıstan «tazalawdan» ibarat. Platonnıń etikalıq kóz-qarasları diniy mazmunǵa iye boldı.

Onıń tiykarı - máńgi hám ózgermes ideyalar, ólmeytuǵın jan hám barlıq nárselerdiń ólshemi - Qudaydan ibarat edi. Onıń pikirinshe adamnıń negizi onıń ruwxıy talapları menen belgilenedi. Platon ushın ádillik

hár bir soсiallıq qatlamnıń óziniń minneti menen shuǵıllanıwı bolıp esaplanadı, yaǵnıy aristokratiya - siyasat penen, erkin adamlar -

ónermentshilik penen, al qullar bolsa - fizikalıq miynet penen mashǵul bolıwı kerek deydi.

Ulıwma alǵanda Sokrat hám Platonnıń etikalıq táliymatı sol waqıttaǵı Greсiyadaǵı aristokratiyalıq qatlamnıń, qul iyelewshi mámlekettiń mápin qorǵawǵa qaratılǵan edi.

Etikanıń logikalıq jaqtan tiykarlanǵan sisteması áyyemgi Greсiyanıń enciklopedist alım, oyshılı Aristotel tárepinen dúzildi.

Ol áyyemgi Greсiyanıń húkimdarı Aleksandr Makedonskiy jasaǵan dáwirde

ómir súrdi hám Aleksandr Makedonskiydiń tárbiyalawshı, ustazı boldı. Aristotel birinshi bolıp etikanı óz aldına pán sıpatında

ilimiy-filosofiyalıq bilimler qatarına kirgizdi. Oǵan adamlar ortasındaǵı qatnasıq sheńberi hám aqıl, soсiallıq haywan bolǵan - individtiń ádep-ikramlılıǵın úyreniwshi ilim degen atama berdi. Ol

24

ádep-ikramlılıq máselelerine baǵıshlanǵan shıǵarmasın «Nikomax etikası» dep atadı. Bul shıǵarma onıń ulına baǵıshlanıp, tuwrı júristurıs, tárbiya, ádep-ikramlılıq haqqında násiyhat formasında jazılǵan. Biz áyyemgi grek filosoflarınıń ádep-ikramlılıq haqqındaǵı táliymatların analiz etip qaraǵanımızda, yaǵnıy Demokrittiń ádepikramlılıq táliymatı málim dárejede turmıstaǵı danıshpanlıqqa

tiyisli aforizmlerden ibarat ekenligin, al Platonnıń ádep-ikramlılıq táliymatı monolog sıpatında, yaǵnıy óziniń forması boyınsha ilimiy shıǵarma bolıp, ádebiylikten hám kúndelikli turmıs ǵalma-ǵalınan

ajıralıp turatuǵınlıǵın kóremiz.Ádep-ikramlılıq máselelerin sheshiwde onıń táliymatı Demokrittiń kóz-qaraslarına jaqın.

Aristoteldiń etikası dúnyalıq mazmunǵa iye bolıp, hár bir azat insandı mámleket puqarası ruwxında tárbiyalaw máselelerine baǵıshlanǵan.

Aristoteldiń pikiri boyınsha ádep-ikramlılıq keń hám hár tárepleme úyreniw hám de onıń sistemasın jaratıwdan aldın baxıttıń ne ekenligin anıqlap aytıw kerek. Ekinshiden, adam baxıtqa erisiwge ılayıq

pa yamasa ılayıq emespe degen sawalǵa juwap beriw kerek. (Bunda adam erki, onıń háreketin bahlaw probleması qoyıladı); úshinshiden, baxıtqa erisiw

ushın qaysı joldan barıwdı tańlap alıw dárkar. (Jaqsılıq probleması, tárbiyanıń mazmunı hám imkaniyatlardı kórip shıǵıw kerek); tórtinshiden, adam umtılıwınıń eń joqarǵı maqseti bul - baxıt-sadat ekenligin biliw kerek.

Aristoteldiń óz shıǵarmalarında filosofiya, logika, psixologiya, tariyx, siyasat, etika, estetika h.t.b. ilimiy máselelerdi izertlegen. Aristotel dáslep Platonnıń shákirti bolǵanı menen sońǵılıǵında onıń táliymatına qarsı shıǵadı. Onıń pikiri boyınsha Platonnıń táliymatı dúnyanı túsiniwdi jeńillestirmeydi, kerisinshe qıyınlastıradı.

Aristotel óziniń ustazınıń haqıyqıy jaqsılıq bul ózgermeytuǵın ideya degen pikirine qarsı shıǵıp mınanday deydi: «Hár qanday jaǵdayda

da Platon maǵan ustaz hám dos bolǵanı menen de, men ushın haqıyqat onnan qımbatlıraq». Haqıyqattıń mazmunı sonnan ibarat, jaqsılıq birden bir

25

ideya bola alıwı múmkin emes, sebebi bolmıs kategoriyasına, sapa hám qatnasıq kategoriyasına tiyisli. Jaqsılıq bul hár qıylı, hám onı bir

ideyaǵa baylanıstırıp qoyıw múmkin emes. Eger jaqsılıq óz-ózinen payda boladı degen táǵdirde de onıń ádep-ikramlılıqqa hesh qanday baylanısı bolmay, adamlar oǵan erise almaǵan bolar edi.

Moral - bul ámeliy máselelerdi sheshedi. Jaqsılıq túsinigi, maqset penen baylanıslı bolıp, ol hámme waqıtta oǵan umtıladı.

Jaqsılıqtı Aristotel jan haqqındaǵı táliymatına baylanıslı jandı bóleklerge ajıratıp klassifikaсiyalaydı. Bul ajaratıw diniy maqsette emes, al genetikalıq, biologiyalıq kóz-qaras tiykarında boladı.

Jannıń «ósimlikler» bólegi barlıq ósimlikler ushın ulıwmalıqqa iye. Jannıń aqıl bólegi tek ǵana adamǵa tán bolıp insan jannıń usı bólegi arqalı tiri zatlardan ajıralıp turadı.

Aristotel jaqsılıqlardıń ózine tánligin anıqlaw maqsetinde ruwxıylıqqa múrájáát etedi. Ol ruwxıy háreketlerdi úsh túrge bóledi: 1. affektler.

2. qabiletler.

3. iye bolıwshılıq belgileri.

Affektde (affectte-latın. Ruwxıy táshwishleniw, zawıq, háwes). Affektler barlıq qabıletlerdi tábiyattan aladı. Jaqsılıq ádet siyaqlı iskerlik arqalı erisilgen sapa bolıp tabıladı. Jaqsılıqtıń ádetten

parqı sonnan ibarat, ádet maqsetke qaray qáliplespeydi, jaqsılıqqa arnawlı bilim arqalı sanalı ráwishte erisiledi. Adamnıń jaqsı bolıwı onıń aqıllı is-háreketi, tárbiyası hám óz wazıypasına bolǵan qatnasında kórinedi. Aristoteldiń pikirinshe barlıq jaqsılıqlardı eki túrge

ajıratıw múmkin: Dianoetik - jannıń aqıl bólegi (danalıqqa ámel qılıw, izleniwshilik) arqalı boladı. Etik bólegi jannıń erikke umtılıwı sebepli payda boladı.

Aristotel etikasınıń málim dárejede hám klasslıq xarakteri - bul jaqsılıqlardı túsindiriwge, máselelerdi ádalatlı túrde sheshiwge baylanıslı. Onıń pikirinshe ádep-ikramlılıq páziyletleri arasına

26

birinshi orında ádalat turadı. «Ádalatsız» dep nızamdı buzıwshılarǵa basqalardan kóbirek alıwshı hám basqalarǵa teń qutılıw, adamlarǵa baxıt keltiretuǵın jollardı úyretetuǵın táliymat dep esaplaydı. Epikurdıń pikirinshe, baxıtqa umtılıw - adam ushın tábiyǵıy nárse, onıń ózi de ráhátleniwden kelip shıǵadı. Ol barlıq ráhát-lázzetti 2 ge bóledi: dene ráháti - adamlardıń awqat, úy-jay, kiyim-kenshek h.t.b. nátiyjesindegi payda bolatuǵın ráhátleniw, al ruwxıy ráhátleniw bolsa - adamnıń ilimbilim, ózara qarım-qatnasıq sózlerinen payda bolatuǵın ráhátleniw.

Epikur etikası jaqsılıq degen ne, hám jamanlıq degen ne, adam baxıtqa erisiw ushın ne islew kerek hám nelerge erisiw kerek? degen morawlarǵa juwap beriwdi birinshi orınǵa qoyadı. Epikurdıń etikalıq táliymatı, yaǵnıy hár bir adam ómirde baxıtqa ózi erisiwi kerek, baxtın ózi tabıw kerek degen pikirdi birinshi orınǵa qoyadı.

Epikurizmge qarama-qarsı bolǵan ideyanı stoiсizm rawajlandıradı. Stoiсizm (b.e.sh. IV ásirde) áyyemgi Greсiyada payda bolǵan hám b.e. 8

ásirlerinde Rimde rawajlanǵan filosofiyalıq etikalıq táliymat.

Stoiklerdiń pikiri boyınsha eń joqarǵı adamzatlıq baxıt - bul tábiyattıń jaratılısı boyınsha jasaw hám ondaǵı hesh nárseni ózgertpew.

Potenсiallıq tábiyǵıy múmkinshilikler adamdı óz betinshe jetilisiwine, ádep-ikramlılıq ideyasına alıp keledi. Adamnıń

rawajlanıwındaǵı bunday jetiskenlik adamgershilik delinedi. Adamgershilikli ómir baxtlı ómir sanaladı. Adamgershilik bir márte, bir tamanlama boladı, biraq ol individ iskerliginiń hár qıylı táreplerinde kóriniwi múmkin, dep úyretedi stoikler. Olardıń pikirinshe jeke adamgershiliktiń 4 túri bar: aqılılıq, mártlik, shıdamlılıq, haqıyqatlıq. Bulardıń barlıǵınıń tiykarı bir nárse - bul, bilim:

adam nelerdi islew kerek, nelerdi islemew kerek ekenligin biliw,

adam nelerdiń qanday talaplardı hám qanday dárejede qanaatlandırıwın biliw,

adam nelerden qorqıwı hám nelerden qorıqpawı kerek,

27

adamlardıń qádirin biliw hám bahalay alıw.

Stoiklerdiń pikiri boyınsha adamnıń sanasına, aqılına aljasıq kirgizetuǵın hám onıń ruwxınan joq qılınıwı kerek bolǵan affektler tán boladı. Tórt affekt bar: házlik, qayǵı, tilek, qorqınısh. Sonıń menen

birge hár qanday jerdegi zárúrlikler qaralanıwı kerek, adamnıń haqıyqat quwanıshı aspektlik ómir keshiriwinde - deydi olar.

Rigorizm (latın rigorqatań) - hár qanday jaǵdayda da belgilengen

ádep-ikramlılıq normaların qatań hám sózsiz saqlawda talap etiletuǵın morallıq prinсip. Usı jerden quday ushın ózin jetilistiriw, ózin

qurban qılıw, asketizm, fatalizm, baǵınıwshılıq, shıdamlılıq haqqındaǵı ideyalardı qabıllaǵan xristian moralı óziniń baslamasın aladı.

Solay etip, áyyemgi grek etikası bir qatar áhmiyetli máselelerdi qoydı: moraldıń kelip shıǵıwı haqqında, ádep-ikramlılıqtıń siyasat, din menen baylanısı, ómirdiń, adamgershiliktiń mazmunı, morallıq minez-qulıqıń kriteriyaları h.t.b.

Orta Aziyadaǵı ádep-ikramlılıq táliymatlarınıń rawajalanıwı

28

haqqındaǵı kózqarasları, úrp-ádetleri, ruwxıylıǵı, mádeniyatın úyreniw ushın áhmiyetli derek esaplanadı. «Avesto»da bayan etilgen maǵlıwmatlarnıń eń áyyemgi bólimleri eramızdan aldınǵı 2 mıń jıllıq aqırları hám 1 mıń jıllıq baslarına tiyisli. «Avesto»da álem eki tiykardan, yaǵnıy jarıqlıq yamasa qarańǵılıq, jaqsılıq hám jamanlıqtıń toqtawsız gúresinen ibarat dep aytadı.

Jaqsılıq taratıwshı hám onı ózinde sáwlelendiriwshi quday Axuramazda jer, suw, ósimlik hám basqa hámme tábiyiy baylıqlardı jaratqan. Jamanlıq kúshlerine Axriman basshılıq qıladı. Jaqsılıq álemi Axuramazda hukimran bolǵan jarıqlıqtan, jamanlıq álemi bolsa Axriman húkimran bolǵanqarańǵılıq zúlmetinen quralǵan. Soǵan

baylanıslı insan da dene hám ruwxtıń qarama-qarsılıǵınan, insan ádepikramlılıǵı bolsa jaqsı hám jaman qulıq-ádetleriniń qorshawınan ibarat.

Axuramazda shadlıq hám baxıt haqqında bılay deydi. «Men hár eki qolım menen pidakarlıq penen miynet qılıwshı adamdı qollayman, onıń isine, ónimine bereket baǵıshlayman».

«Ózbekstanda filosofiyalıq pikir áyyem zamannan bar bolıp, hár bir tariyxıy dáwirde óz zamanınıń jámiyetlik turmısın hám ideyalıq rawajlanıw dárejesin sáwlelendirgen» -dep jazǵan edi akademik I. M. Muminov.

Orta Aziyalıq oyshıllardıń ádep-ikramlılıq qarasları menen tanısar ekenbiz, tómendegilerdi názerde tutıw lazım

Orta Aziya oyshılları dóretiwshilik penen shuǵıllanǵan dáwirde filosofiya, ámeliy filosofiya hám teoriyalıq filosoiyaǵa bólingen. ámeliy filosofiya etika, pedagogika, soсiologiyaǵa tarmaqlanǵan. Teoriyalıq filosofiya bolsa tábiyatttanıw máseleleri menen shuǵıllanǵan. Sol sebepli Orta Aziyadaǵı progressiv filosofiyalıq-ádep-ikramlılıq kózqaraslar rawajalanıwına tábiyattanıwshılar, filosoflar menen birge ádebiyat wákilleri de birge úles qosqan. ásirese olar ámeliy filosofiyanıń

(ilimiy hikmettiń) etika tarawın joqarılatıp, bereketli miynet

29

qaldırǵan. Orta Aziya oyshıllarınıń ádep-ikramlılıq máselelerine panteistlik ruwxta jantasqanlıqlarıda olardıń etikalıq kózqaraslarındaǵı ulıwmalıq qásiyeti.

Eń áhmiyetli táreplerinen biri - Orta Aziya oyshıllarınıń derlik barlıǵı Aristoteldiń shákirtleri sıpatında ádep-ikramlılıqtıń áhmiyetin, ádep-ikramlılıq túsinikleriniń deregin adamlardıń turmıs qatnasları menen, olardıń baxıtqa umtılıwları menen baylanıstıradı.

Áyyemgi Orta Aziyada etikalıq, ádep-ikramlılıq tiykarlardıń rawajlanıwı ulıwma alǵanda mádeniyattıń rawajlanıwına tán bolǵan belgiler menen xarakterlenedi.

Orta Aziyanıń islam dinine shekemgi dáwirdegi ulıwma tariyxın, sonıń ishinde etikalıq kóz-qaraslar tariyxın úyreniw ushın áyyemgi parsı jazıwları,áyyemgi grek tariyxshıları Geradot, Strabonnıń

tariyxıy hám geografiyalıq shıǵarmaları, zroastrizm dininiń «Avesto» dep aytılıwına muqades kitabı, h.t.b. derekler úlken áhmiyetke iye. Olar qatarına áyyemgi túrk runikalıq jazıwları (Kultegin, Tunyukuk), qıtay derekleri de kiredi.

Avesto, Orta Aziya xalıqlarınıń ádep-ikramlılıq, etikalıq táliymatınıń qáliplesiwi tariyxın úyreniw ushın áhmiyetli derek xızmetin atqaradı. Akademik I.Muminovtıń atap ótkenindey Avestoda islam dinine shekemgi dáwirdegi Orta Aziya xalıqlarınıń tábiyǵıyilimiy, ásirese etikalıq oy-pikirlerdiń rawajlanıwı tariyxına tán

júdá kóplegen materiallar bar. (Qarańız I.Muminov tańlamalı shıǵarmaları. T. Fan. 1972, 110-bet.)

Ayrıqsha itibar awdarılatuǵın jeri biziń eramızdan burınǵı V-V

ásirlerde payda bolǵan zroastrizm dininiń payǵambarı Zaratushtranıń hám onıń «Zend - Avesto» kitabınıń dórelgen mákanı Orta Aziya, anıǵıraǵı Ámiwdárya menen Sırdárya aralıǵında bolǵan. Sońınan ǵana ol Iranǵa taralıp, sol elde uzaq ásirler dawamında mámleketlik din dárejesinde saqlanǵan.

30