Etika

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Jámiyetlik pánler kafedrası

Etika

Lekciya tekstleri

Avtorlar: doс. Z. P. Seitova, Z. Tleumuratova, M. Esetova

1

Kiris sóz

Ózbekstan Respublikasında huqıqıy mámleket hám puqaralıq jámiyetti qurıwdıń tiykarǵı wazıypaları, mámlekettiń siyasiy, ruwxıy, jámiyetlik hám ekonomikalıq rawajlandırıw prinсiplerin belgileydi.

Sonlıqtanda, Prezident I. A. Karimov «Hújan pákligi, ásirler, zamanlar asa insan ruwxıylıǵınıń tayanısh ústinlerinen biri bolıp kelmekte. Jámiyet turmısında ádalat hám haqıyqat, mehribanlıq, insap diyanat usaǵan túsiniklerdi qarar taptırıwda áyne usı prinсiptiń ornı hám

tásiri sheksiz,»1 -dep tastıyıqlaydı.

Insannıń hár tárepleme kámil tabıwı proсessiniń ónimdarlıǵı, eń

áweli, onıń jámiyetlik, ádep-ikramlılıq baǵdarı menen baylanıslı bolıp, bul jaǵday jaslarda ayrıqsha áhmiyetke iye. 2010-jıldıń

«Barkamal áwlad jılı» dep járiyalanıwı mámleketimizde jaslarǵa bolǵan itibardıń ayqın kórinisi boldı. Sonıń ushında, mámleketimiz

Prezidenti I. A. Karimov aytqanınday, «Barlıq jaqsı niyetlerimizdiń orayında perzentlerimizdi hám fizikalıq, hám ruwxıy jaqtan saǵlam qılıp óstiriw, olardıń baxtı-saadatı, aydın keleshegin kóriw, dúnyada hesh kimnen kem bolmaytuǵın áwladtı tárbiyalaw arzıwı turadı.»2

Jaslardıń jámiyetlik, ádep-ikramlılıq tárepten qáliplesiwi quramalı hám kóp qırralı tárbiyalıq proсess bolıp bir qatar prinсiplerge baylanıslı.

Birinshiden, huqıqıy demokratiyalıq hám puqaralıq jámiyet qurıw proсessinde, bazar ekonomikasına ótiwdiń «Ózbek modeline tiykarlanǵan huqıqıy-jámiyetlik reformalardıń barkamal áwladtı tárbiyalaw wazıypasına mámleket siyasatınıń tiykarǵı baǵdarlarınan biri

sıpatında qaralmaqta.

Ekinshiden, Ózbekstanda puqaralıq jámiyettiń qurılıwı jámiyetlik turaqlılıqtı támiynlew, insannıń ruwxıy kámillikke

1I. A. Karimov Yuksak manaviyatengilmas kuch. –Toshkent: Manaviyat, 2008. –B. 27

2I. A. Karimov «Barkamal awlad jılı» Mámleketlik dástúri. –Toshkent Wzbekiston 2010. -B. 3

2

erisiwi, kóp milletli hám kóp dinli jámiyetimizde huqıq hám máplerdi jánede uyǵınlastırıw, xalıq aralıq ekstremizm hám terrorizmniń túrli kórinislerin joq etiwge qaratılǵan.

Úshinshiden, ózbek milletiniń tábiyatına tán bolǵan jaqsılıq, keńpeyillilik, sabır-taqat, mehriybanlıq, kishipeyillik bolǵan pazıyletlerdi jánede rawajlandırıw xalqımızdıń ruwxıy, ádepikramlılıq qádriyatların tiklewdiń áhmiyetli baǵdarlarınan bolıp, jaslarda ádep-ikramlılıqtı qáliplestiriw hám bayıtıw menen baylanıslı. Óz náwbetinde, jaslarımız xalqımızdıń bul pazıyletlerin

tek ǵana ruwxıy miyras sıpatında qabıl qılıwları emes, al ruwxıy, ádepikramalılıq dástúrlerimizdi jánede bayıtıp, jámiyetimizdiń turmıs tárizine aylandırıwları lazım.

Tórtinshiden, jaqın tariyxıy ótmishimizde húkimran bolǵan totalitar-klasslıq ideologiya ulıwma insanıylıq hám onıń menen baylanıslı bolǵan milliy, ruwxıy, ádep-ikramlılıq qádriyatlarǵa, jámiyetlik tatıwlıq, dinler ara keńpeyillik usaǵan ideyalarǵa qarsı qaratılǵan edi. Mámleketimizde puqaralıq jámiyeti qurılıp atırǵan házirgi sharayatta, ótmishten qalǵan bunday illetler hám olardıń aqıbetlerin tezirek joq etiw wazıypasıda úlken áhmiyetke iye bolmaqta.

Sonlıqtanda, Etika hámme dáwirlerde de joqarı áhmiyetke iye bolǵan pán.

3

Etika pániniń predmeti

Etika-filosofiyalıq ilimlerdiń biri bolıp ol bir neshe mıń jıllıq tariyxqa iye. Ol áyyemgi dáwirlerden baslap-aq Shıǵıs arab

ellerinde "Ilmi ravish", "Ilmi ahloq", "Axloq ilmi", "Ádepnama" degen atamalarda ádep-ikramlılıq haqqındaǵı táliymattı bildirgen. Al kópshilik Batıs ellerinde bolsa, "Etika" degen atama qollanılıp, ol eń dáslep ilimge áyyemgi grek filosofı Aristotel tárepinen kirgizilgen.

Aristotel ilimlerdi klassifikaсiyalawda olardı úsh toparǵa bóledi: teoriyalıq, ámeliy hám tvorchestvolıq. Birinshi toparǵa ol filosofiya, matematika hám fizikanı, ekinshi toparǵa bolsa etika hám siyasattı, úshinshi toparǵa iskusstvo hám ónermentshilikke tán bolǵan ámeliy ilimlerdi kirgizedi. (Qarańız: Axloqshunoslik.T., 2000j., 3-bet)

Etika termini shıǵısı boyınsha áyyemgi (grekethos) sózi bolıp, ol dáslep adamnıń jasaytuǵın ornı, mákanın bildiretuǵın bolǵan, sońın ala bul termin úrp-ádet, yosh, xarakter degen mánislerge iye boldı. Áyyemgi grek oyshılı Aristotel (b.e.sh. 384-322j.j.) (grekshe-ethos) sóziniń xarakter, yosh mánislerine tiykarlanıp, ethicos (etikalıq) terminin qollanadı. Ol bul termin arqalı adamlardıń ayrıqsha adamgershilikli qásiyetler klasın xarakterleydi, keyin ala bul terminnen ethika (etika) sózi payda bolıp, ol arqalı adamgershilik, ádep-ikramlılıq haqqındaǵı ilimge atama beriledi. Solay etip, etika ilimi b.e.sh. IV ásirde ádepikramlılıq haqqındaǵı táliymat sıpatında óz atamasına iye boldı.

Etikanıń tiykarǵı izertlew obekti moral bolıp esaplanadı, yaǵnıy moraldiń kelip shıǵıwı, mánis-mazmunın, jámiyettegi adamgershilikli qatnasıqlardı úyrenedi. Moral terminin (moralis) ilimiy aynalısqa birinshi mártebe áyyemgi rim oyshılı Ciсeron tárepinen b.e.sh. IV ásirde kirgizilgen, ol dástúr, minez-qulıq, minez degen túsiniklerdi ańlatadı. Moral termini arab tilinde "Ahloq" yaǵnıy minez-qulq degen túsinikke sáykes keledi. "Ahloq" sózi eki turli mazmunǵa iye bolıp, ulıwma tusinik sıpatında pánniń izertlew obektin ańlatsa, konkret túsinik sıpatında

4

rawajlanıwın, kelip shıǵıwın úyrenedi, onıń anaw yamasa mınaw jámiyetlik sistemaǵa sáykesleniwin teoriyalıq jaqtan tiykarlap beredi.

Etika moral haqqındaǵı bir pútin, hár tárepleme ilimiy teoriya bolıp, ol óz predmetin soсiallıq qatnasıqlar menen baylanıstıradı.

Sonıń menen birge etika moraldiń payda bolıwı hám tariyxıy rawajlanıw nızamların, onıń funkсiyaların anıqlaw menen sheklenip qoymastan, ol moraldiń soсiallıq mazmunı, adamlardıń juris-turısın, minez qulqın tártipke salıw nızamların hám ol arqalı soсiallıq mazmunın úyreniw menen shuǵıllanadı. Ádep-ikramlılıq degenimiz tek

ǵana qanday da bir belgili minez, úrp-ádetler, adamlar arasındaǵı soсiallıq qatnasıq forması emes, al onnan da basqa minez-qulıqtıń anıq aytılǵan pikirleri, oǵan oy juwırtıw, yaǵnıy tereń filosofiyalıq mazmunǵa iye túsinik. Dáslepki dáwirlerde etika filosofiyanıń bir quram bólegi, hátteki onıń ózegi bolıp esaplanıp kelgen. Filosoflar dúnyaǵa kóz-qaras mashqalalarına juwap beriw barısında jámiyette adam qalay jasawı kerek, onıń jámiyetlik wazıypası nelerden ibarat, minez-qulıq

normaları qanday bolıwı kerek hám basqa da usı sıyaqlı sorawlarǵa juwap tabıwǵa, yaǵnıy adam túsiniginiń eń zárúr máselelerin sheshiwge umtılǵan.

5

Etikanıń filosofiyalıq bilimler sistemasında kelip shıǵıw tariyxına toqtalatuǵın bolsaq, etika filosofiyanıń áyyemgi bir tarmaqlarınan esaplanıp ol antikalıq dáwirde payda bolǵan. Bul dáwirde filosofiya eki tarawdan:

1. praktikalıq (etika, pedagogika) h.t.b.

2. teoriyalıq (tábiyattı úyreniw máseleleri) turadı dep esaplanǵan. Onıń bul dáwirde payda bolıwı materiallıq óndiristen ruwxıy

óndiristiń bólekleniwi hám moraldıń jámiyetlik sana formasında ajıralıw proсessi menen tikkeley baylanıslı. Filosofiyalıq oypikirler tariyxına názer taslasaq, etikanıń filosofiyanıń salıstırmalı

ayrıqsha bir tarawına aylanıp qalmaǵanlıǵına guwa bolamız. Etikanıń erkin bir tarawǵa aylanıwı konkret pánlerdiń filosofiya ishinen

ajıralıp shıǵıwına qaraǵanda basqasha ózgeshelikke iye. Konkret pánler filosofiyadan ajıralıp shıǵıp óziniń erkin rawajlanıw huqıqına iye boldı.

Etikanıń moral hám ádep-ikramlılıq haqqındaǵı táliymat sıpatında erkin tarawǵa aylanıwı menen de onıń filosofiyalıq mánisi joytılıp ketpedi. Etika áyyemgi ilimlerdiń biri bolǵanlıǵı ushın ǵana emes, al birinshi náwbette filosofiyalıq mashqalalardı bul ilimnen (pánnen) ajıratıw múmkin bolmaǵanlıǵı sebepli ol filosofiya menen de,

dúnyaǵa kóz-qaras penen de metodologiyalıq tiykardaǵı tereń baylanısqa hám birdey dereklerge hám kóz-qaraslıq prinсiplerge de tayanǵan halda bolıp qala beredi.

Etika páni óziniń aldına qoyǵan tiykarǵı máselelerdi sheshiwde filosofiyanıń baslı máselesioylawdıń bolmıs penen óz-ara qatnasıǵı haqqındaǵı máselege berilgen juwaplarǵa tiykarlanadı hám soсiallıq turmıs, morallıq sananıń ózara qatnasıǵı haqqındaǵı máselelerde etika mudamı filosofiyalıq pán bolıp qaladı. Etika erkin pán

esaplanadı, bul óz gezeginde onıń ózine tán predmeti hám óz metodlarına súyeniwi menen belgilenedi.

6

Idealistlik etika dúnyadaǵı etikalıq baylıqlar absolyut ruwxtıń yamasa jeke subektivliliktiń tuwındısı, al moraldıń rawajlanıwın bolsa, absolyut ideyalıq rawajlanıw basqıshlarınıń nátiyjesi dep qaraydı.

Materializm bolsa, dúnyanıń etikalıq baylıqlarınıń obektivligin tastıyıqlaydı hám onı materiallıq (tábiyiy hám

jámiyetlik) derekler menen baylanıstıradı.

Etikanıń ilim sıpatında qáliplesiwi, álbette, áyyemgi grek filosofı Aristoteldiń filosofiyalıq táliymatı menen baylınıslı. Ol

ózine shekemgi dáwirlerdegi etikalıq, ádep-ikramlıq pikirlerdi jámlestirip olardı sistemalastırǵan. Aristotel óz shıǵarmalarında qanday da bir máńgi normalar haqqındaǵı pikirlerdi biykarlap, morallıq túsiniklerdi izertlep shıǵadı hám olardaǵı ulıwmalıq

mazmundı tabıwǵa háreket etedi. Sonıń menen birge etika túsinikleriniń ilimiy klassifikaсiyasın islep shıǵadı, olardıń mánilik shegaraların anıqlaydı. Etikanıń tiykarǵı teoriyalıq hám praktikalıq problemaların izbe-izlik penen dálillep beredi.

Aristotel etikanı moraldı úyrenetuǵın praktikalıq pán, jámiyet haqqındaǵı pánlerdiń bir túri dep qaraydı. Ol moraldıń jámiyet turmısında úlken áhmiyetke iye ekenligin moyınlaydı. Etika basqa jámiyetlik pánler sıyaqlı óziniń bay túsiniklerine iye bolıp, ulıwma etika teoriyası, tariyxıy etika, normativ-aksiologiyalıq etika, professionallıq etika, morallıq etika sıyaqlı bólimlerge bólinedi.

Ulıwma etika teoriyası metodologiyalıq mashqalalardı sheshiw menen shuǵıllanadı. Moraldıń tábiyatı, mazmunı, speсifikası, onıń sostav elementleri hám bul elementlerdiń óz-ara baylanısı kórsetiledi,

morallıq rawajlanıw ózgeshelikleri, moral rawajlanıwındaǵı jámiyetlik-klasslıq ózgesheliklerin, onıń házirgi jaǵdayı hám rawajlanıw tendenсiyaların úyrenedi.

Tariyxıy etika moraldıń tariyxıy formaların, onıń tariyxıy rawajlanıw nızamların hám klasslıq jámiyettegi moraldıń klasslıq

7

xarakterleniwin, morallıq teoriyalardıń tariyxıy rawajlanıwın hám olardıń tariyxtaǵı tutqan ornın izertleydi.

Normativ-aksiologiyalıq etika konkret moral normaların, morallıq sananıń tiykarǵı prinсipleri sıpatında qarap, olardıń áhmiyetliligin kórsetip morallıq bahalılıqlardı úyreniw hám tiykarlaw menen qızıǵadı.

Progressiv adamzattıń ádep-ikramlılıq miynetleriniń ishindegi professionallıq etikanıń talapları úlken bahalılıqqa iye.

Professionallıq etika eń aldı menen adamnıń óziniń kásiplik wazıypasına qatnasın belgileytuǵın morallıq normalardıń jıyındısı.

Ádette jámiyettiń rawajlanıw barısında hár qıylı kásiptiń adamları bir-birine teń bolmaǵan praktikalıq konkret-soсiallıq jaǵdaylarda ayırımlarında miynettiń obekti joq, ayırımlarında bar, biraq hár

qıylı dárejedegi qatnasta miynet etedi. (Máselen, shıpakerler-nawqaslar, oqıtıwshılar menen oqıwshılar, kórkem óner xızmetkerleri hám tıńlawshılar). Usınıń menen bir qatarda belgili bir kásiptiń ózinde de miynetke baylanıslı kásiplesler arasındaǵı qatnas, birdey mazmunǵa iye bolıwıda múmkin. Bul jaǵdayda iskerliktiń professionallıq sferası individlerdiń ádep-ikramlılıq psixologiyasınıń belgili bir dárejede modifikaсiyalanıwına (hár qıylı ózgeriwsheńligine) alıp keledi.

Morallıq tárbiyanıń etikalıq teoriyası bólimi tárbiya jumıslarında morallıq prinсip, normalardan jeterli paydalanıw

qaǵıydaların belgilep, dúnyaǵa kóz-qaras táliymatı menen shuǵıllanadı. Etika basqa jámiyetlik ilimler menen de óz-ara baylanısta

rawajlanıp barmaqta. Ásirese etika áyyemgi dáwirlerden baslap-aq estetika ilimi menen óz-ara baylanısqa iye. Eń dáslep adamnıń hár bir isháreketi, maqset niyetiniń ózi ádep-ikramlılıqqa (etikaǵa) hám gózzallıqqa (estetikaǵa) baǵdarlanǵan boladı, yaǵnıy konkret alınǵan qanday da bir unamlı iskerlik, háreket ózinde hám ishki gózzallıq, hám sırtqı gózzallıq belgilerin ózi ishine qamtıydı. Usı kóz-qarastan qaraǵanda Sokrat, Platon, Farabiy sıyaqlı oyshıl-alımlar kópshilik

8

jaǵdayda ádep-ikramlılıqtı (etikanı) ishki gózzallıq, al estetikanı sırtqı gózzallıq sıpatında analiz etken. Bizge málim bolǵanınday iskusstvo estetikanıń tiykarǵı izertlew obekti bolıp esaplanadı. Onday bolsa hár bir iskusstvo shıǵarmasında ádep-ikramlılıqtıń, moraldıń aktual problemaları kóteriledi. Onda onı dóretiwshi kórkem óner xızmetkeri ózi jasap turǵan dáwirdegi erisilgen ádep ikramlılıq, morallıq bahalıqlardı kórkem obrazlar arqalı beriwge háreket etedi.

Demek, bunnan sonday juwmaq shıǵarıw múmkin, estetikanıń uyrene-tuǵın qubılısları málim dárejede etikalıq, morallıq kóz-qarastan da

izertlenedi.

Etikanıń din menen baylanısı da joqarıda aytılǵanlarǵa sáykes keledi, eki ilimniń maqseti hám ádep-ikramlılıq mashqalaların izertlewge baǵdarlanǵan. Sebebi jer júzlik dinler payda bolaman degenge shekem málim bir dárejedegi qáliplesken úrp-ádet, dástúrler,

bahalılıqlar qanday da bir málim diniy qaǵıydalarǵa, dinniń muqaddes kitaplarına óz tásirin tiygizgen. Házirgi waqıtta dinler de ádepikramlılıqqa, moralǵa sonday etip óziniń tásirin jasap atır. Máselen: Islam dinine keletuǵın bolsaq, Quran, Hádis, Sháriyat h.t.b. kórsetpe hám talaplar musılman Shıǵıs ellerindegi jasawshı xalıqlardıń ádepikramlılıq pazıyletleri, yaǵnıy morallıq dárejesiniń rawajlanıwına

tásir jasaǵan. Sonıń menen birge kámil insan máselesi etika hám dintanıw ilimi ushın da bir ulıwmalıq mazmunǵa iye mashqala. Bundaǵı

parq sonnan ibarat, etika bul máselege búgingi kún tárbiyası kóz-qarasınan qatnas jasaydı.

Etikanıń huqıqtanıw ilimi menen baylanısı da uzaq tariyxqa iye. Málim bolǵanınday moral normaları óziniń mánis-mazmunı jaǵınan bir-birine uqsas bolıp keledi. Sonıń ushında moraldı jámiyetlik tiykardaǵı huqıq, al huqıqtı bolsa nızamlastırılǵan moral

qaǵıydaları dep aytıwımız múmkin. Etikanıń hám huqıqtanıw ilimleriniń izertlew usılları bir-birine uqsas bolǵanı menen, olar máselege jantasıw usılı kóz-qarasınan bir-birinen parq qıladı, yaǵnıy

9

huqıq normalarınıń orınlanıwı ádette arnawlı yuridikalıq shólkemler, lawazımlı shaxslar arqalı, májbúriy sankсiyalar h.t.b. menen júzege asırıladı. Moral normaları bolsa ulıwma qabıl etilgen milliy úrp-

ádetler, jámiyetlik pikir járdeminde, arnawlı belgilengen shaxs tárepinen emes, al belgili bir soсiallıq topar, jámiyet tárepinen ámelge asırıladı.

Etika pedagogika ilimi menen de ajıralmas baylanısqa iye.

Pedagogikadaǵı shaxstı qáliplestiriw, tárbiyalaw, tálim beriw proсesslerin pándiw-násihatlarsız, ádep-ikramlılıq sabaqlarısız kóz aldımızǵa keltiriwimiz qıyın. Usı kóz-qarastan etika óziniń teoriyalıq ásirese ámeliy aspektleri menen pedagogikanıń tiykarı esaplanadı.

Ulıwma alǵanda bilimlendiriw tarawındaǵı hár qanday tálim-tárbiya

úlgisi ádep-ikramlılıq tárbiyası sıpatında kórinis tabadı.

Etikanıń psixologiya ilimi menen baylanısı da uzaq tariyqqa iye. Bul eki ilim de adamlardıń is-háreketi, minez-qulqı, kewil keshirmeleri, arzıw-niyetlerin úyrenedi. Biraq bul úyreniw eki túrli kóz-qaras tiykarında alıp barıladı: psixologiya qandayda bir insan is háreketi, minez-qulqı motivleriniń ruwxıy tábiyatı hám qáliplestiriw sháriyatların izertlese, al etika bolsa sol psixologiya analiz etken kórinislerdiń, hádiyselerdiń morallıq áhmiyetin hár tárepleme ashıp beredi.

Etika ilimi soсiologiya páni menen de óz-ara baylanısqa iye. Bul eki pán de adam iskerligin basqarıwdıń soсiallıq miriwbetleri bolǵan

moraldı úyrenedi. Biraq bul máselede etikanıń iskerlik shegarası keńirek. Málim bolǵanınday, soсiologiya jámiyettegi adamlardıń massalıq is háreketi hám olardıń nızamlıqların tek ǵana sol soсiallıq

dúzim shegarasında izertleydi. Moral bolsa óziniń mazmunına qarap, eger kerek bolatuǵın bolsa belgili bir konkret soсiallıq dúzim yamasa dáwir shegarasınan shıǵıp, insan ádep-ikramlılıǵınıń joqarı nátiyjesi

sıpatında kelesi dáwir ushın hám tariyxıy jáne de morallıq áhmiyetke

10