Qaraqalpaq milliy atlı oyınlarınıń tariyxı hám qaǵıydaları
.pdf
ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK
PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ
P.Shılmanov, R.Shılmanov
Qaraqalpaq milliy atlı oyınlarınıń tariyxı hám qaǵıydaları
NÓKIS – 2007
P.Shılmanov pedagogika ilimleriniń kandidatı, professor, dene tárbiyası hám ámeliyatı kafedrası oqıtıwshısı
At sportı jarıslarınıń shólkemlestiriliwinde, olardıń qızıqlı hám tártipli túrde ótkeriliwine úlken itibar berilip atır. Ásirese, “Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlama”sınıń ámelge asırılıwı milliy oyınlardan dástúrlerde paydalanıwda ayrıqsha áhmiyetke iye.
Milliy háreketli oyınları jaslarımızdı awızbirshilikke, epshillikke, shıdamlılıqqa, aqıllılıqqa, háreketsheńlikke, tapqırlıqqa hám taǵı basqa da paydalı qásiyetlerge hám háreketlerge tárbiyalawda úlken tásirin tiygizedi dep oylaymız.
Zarapatdiyn Sharapaddinovich Zaytov
1961–jılı Nókis rayonında tuwılǵan. Qaraqalpaqstan Respublikası at sportı federaсiyasınıń viсe prezidenti
ǵ
Milliy gúres túri boyınsha Sport sheberi. Ózbekstan, Qarqalpaqstan, Túrkmenstan, Qazaqstan respublikalarında milliy at sportı jarıslarınıń jeńimpazı.
Qaraqalpaq xalqı ázelden-aq milliy miyraslarǵa oǵada bay. Ásirese, hesh bir xalıqta bunshelli dárejede joq folklorlıq miynetleri bir tóbe. Bul xalqımızdıń ruwhıy dunyasınıń qanday dárejede ekenligin kórsetedi. Bir neshshe onlaǵan tomlardan ibarat qosıqlar, naqıl-maqallar, ertek-ápsanalar, terme-tolǵaw, dástanlardıń birazı xalıqtıń «usınday bolsa edi?» degen qıyalıy ármanlarınan dóregen bolsa, ayırımlarında tariyxıy shınlıqqa jaqınlıq seziledi. Kópshilik oqıwshılarımızdıń usınday shıǵarmalardı oqıw barısında barlıq batırlıqlar, shın ashıqlar burın jasap ótip ketkendey, óz zamanında olardıń nege tuwılmay atırǵanına kewillerdiń bir tınıshsız sawallar payda bolıwı da múmkin.
Durısında da, sonday batır jigitler biziń dáwirimizde joqpa, yaki bar bolsa da ushırata almay atırmızba? Erliktiń, batırlıqtıń túri, mánis-maǵanası ózgergen bolıwıda itimal. Máselen burın bilegi juwan birneshe onlaǵan adamdı jıǵatuǵın bolsa, búgingi kuni bilimli kúshli aqıl iyesi mıńlaǵan adamdı jıǵıw qúdiretine iye ekeni belgili. Yamasa zamanımız qáharmanların keń jurtshılıqqa tanıtıwda biz qálem iyeleri, jazıwshı shayır, jurnalistler átirapımızdı durıs úyrenip,
usı temaǵa jaqın qarım-qatnas jasap, aldıńǵı áwlad sóz ustaları salǵan dásturiy joldı dawamlap, dástanshılıqqa qol ura almay atırmız ba?
Q aysı bir xalıq ta óz ishinen dártin aytatuǵın shayırınıń, qurǵa shıǵatuǵın palwannıń, elin qorǵaytuǵın batırınıń, báygide ozıp keletuǵın, taqımı bekkem, búrkit pánje menen kókpar alatuǵın shabandozlarınıń shıǵıwın kútip, olarǵa úlken dıqqat-itibar berip hámiyshe jılawında bolǵan.
Solardıń biri Nókis rayonındaǵı «Aqmańǵıt» elatı, «Baqanshaqlı» awılında Sharapatdiyn maqsımnıń shańaraǵında dunyaǵa kelgen táriyplerdegidey hawazına sazı jarasqan qosıqshı hám sázende, birneshe márte milliy gúres boyınsha Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan Respublikalarınıń chempionı ataǵın jeńip alǵan palwan, putkil Xorezs oypatında tutqan jerinen jazdırmas kókparshı-shabandoz,
sońǵı jılları zaman talabına say «Erziywar» jılqıshılıq fermer xojalıǵın basqarıp atırǵan Zarapatdiyn Zayıtov.
SAZÍ JARASADÍ XOSH XAWAZ BENEN
Kewli yoshlı, qolda sazı, Xojan Paraxat ustazı,
Q araqalpaqtıń alǵır bazı, Shın azamat Zarapatdiyin
Biziń xalqımızda qaysı bir namalarǵa ıńıldap, azmaz bolsa da qosıq aytpaytuǵın Adam shende-shen shıǵar. Awızeki ádebiyatqa oǵırı bay xalqımız perzentleri dunyaǵa kelip, kózin ashqannan-aq qosıq
penen kútip alınıp, háyyiw namaları menen terbep ósiriledi. Shoqar Wáliyxanovtan baslap dányanıń kóplegen alımlarınıń «Qaraqalpaqlar sahra búlbilleri» dep atap kórsetkenindey, haqıyqatında da onsha arıǵa kete bermey-aq Aqımbet baqsı menen Nurabılla jırawdıń berjaǵınıń ózinde qansha baqsı, jıraw menen batır, palwan, shabandozlar ótken. Ana tábiyat tárepinen kúshtiń, palwanlıqtıń altın dáni sebilgen usı qásiyetli topıraq bul ónerden xesh waqıta qurı qalǵan emes. Ismi búgingi kúnde jańǵırıp atırǵan Ernazar palwan, ózi shayır, palwan, xosh hawaz hám sázende Jańabay, beri kele Dáwletbay, Genjebay, Paraxat palwannıń izin basıp, atı belgili ustazlarınıń jolın dawam etiwge bel baylaǵan jas óspirim Zarapatdiyin Zayıtov qonǵan tuǵırınan ushıwǵa qanat qomladı.
Bul jıllar jigittiń áyne buwını qatıp, kúshke tolısqan waqtı. Arǵı tegi Ernazar palwan babasınıń ruwhı qollap talay márte toy-merekelerde qurǵa shıǵıp, xalıqqa tamasha kórsetti. Gúres tutıwda alıp qaytpa (proyagiv) ámeliniń naǵız iyesi boldı. Talay qarsılas jigitlerdiń, tamashagóylerdiń «maqsımǵa
proyagivke berip qoydıń ba, tamam, ila jete almaysań, guderdi úzip ayaǵıńdı aspanda kóre ber» degen gáplerin óz awızlarınan kóp esittik. Utısların aytar bolsaq, onıń ózi uzaq áńgime. Usınday gureske bolǵan qızıǵıwshılıq ıqlas penen 1984-jılı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń fizikalıq
q
tárbiya fakultetine oqıwǵa tústi. Burın ustazlarına erip awıl-aymaqtaǵı toy-merekelerde gureske tusip jurgen bolsa, endi bul kásiptiń naǵız mamanlarınan sabaq ala basladı. Ulken qalalardaǵı turnirlerge qatnasıp, Qaraqalpaqstan palwanları saylandı komandasınıń belsendi aǵzası boldı. Studentlik dáwirinde 75-81 kilogramm salmaqta «Qaraqalpaq juldızı» atanıp, milliy gúres boyınsha segiz márte
Ózbekstan, birneshe márte Qaraqalpaqstan Respublikasınıń chempionı boldı.
-Jarıslarda, yaki toy-merekelerde qurǵa shıǵar aldınan shapan kiyip atırıp, hárdayım birinshi márte gureske alıp shıqqan ustazım Paraxat aǵa Xojanovtıń iyinlerimdi uwqalap turıp, «Ya Alla degeyseń, babalarımız ruwhı mádatkar bolǵay. Áwel-ha Quday dep aytayın, basım keleseń, inim qaytpay gures!» dep aytqan gáplerin esleymen. Iyinlerimdi uwqalap turıp ol da bir nárseni, jas kókirektiń xanasına sıymay alıp-ushıp turǵanın ańǵarǵan qusaydı. Jaman bolmadı, xá demey-aq áwmet kúlip baqtı. Solay etip, anıq jeti-segiz jıl gures tuttım, basım kelgenlerge upay esabınan uttırsam uttırdım da,
lekin bir márte de xaqıqıy jeńiliske ushıraǵanım joq. 1988 jılı oń ayaǵım dizeden majıǵıp, tap Moskvaǵa shekem barıp emlendim. Qattıraq kush tusse elede awıradı. Adamlardıń talabına bola, geyde ózimniń de qumarlıǵım tutıp, arqam qozıp, anda-sanda toy-merekelerde tamasha kórsetkenim bolmasa, gureske tuskendi putkilley siyreksittim, deydi qaharmanımız shekpen kiygen jılların at ústi yadqa túsirip.
«Maqsım aǵa, gures tutıp, kókpar taslap qumar-sherdi tarqatqan bolsańız, ala moynaqtı qolǵa alıń. Q ulaqtıń qurıshın qandırıp, bir maydan siltidey tındırıp buyıqtırsa, taqsır!» Toy-merekelerde
qurdaǵı alaman tárepinen aytılǵan bul gáplerdi ózlerimiz de kóp esittik.
Zarapatdiyinge tábiyat tárepinen sawǵa etilgen jáne bir óner` óz ákesinen, aǵalarınan, berman ótip kiyatırǵan saz-sáwbetke degen ıqlas onıń kewlin yoshtırıp, qolına saz uslattı. Usta Seytniyaz baqsınıń
qolınan shıqqan ala moynaq duwtarın qolında oynatıp, namalar menen esilisken qosıqların talay márte tıńlaǵanbız. Studentlik jılları gures tutıp, ózi bilim alıp atırǵan oqıw ornınıń, qaraqalpaq ulkesiniń ar-namısın qorǵaw menen birge universitet qaptalındaǵı «Xurliman» ansambliniń talantlı qosıqshısı boldı. Hárqanday bayram sánelerinde, jıyın-terim mapazlarında, oqıw orınları arasındaǵı tańlawlarda úlgili qatnasıp, ǵayrınaǵıslı sazı, xosh hawazı menen atqarıwshılıqta da ózin
kórsetti. Telekórsetiwlerde, qosıqshılıq saxnalarında birneshe mártebe ansambl menen birgelikte hám jeke ózi de konсert baǵdarlamalarına qatnasıp, tamashagóyleriniń alǵıslarına miyasar boldı.
ATDUR JIGITTIŃ JOLDASÍ «Kók suwın»ı oyın qurıp, Mıń atlını jarıp kirip,
Búrkit pánje menen búrip, Kókpar alǵan Zarapatdiyin.
Atlar. ..Bul dunya dunya bolǵalı adamlar haqqında qanday jaqsı sózler aytılıp kiyatarǵan bolsa, atlar tuwralı da usıǵan jeteǵaba maqtawlar aytılıp keliniwde. Insan perzentleriniń qıylı-qıylıları bolatuǵını sıyaqlı atlar arasında da olardıń túrli-túrlisin ushıratıw múmkin.
Xaqıyqatında da, biziń folklorlıq shıǵarmalarımızda emes, derlik pútkil dúnya xalıqları
á debiyatında atlar haqqında ájayıp dóretpeler bar ekeni belgili. Al, qaraqalpaq xalıq dástanlarında, ańız-ápsanalarında bolsa qaysı bir márt jigittiń atsız saparǵa shıǵıp yamasa elge shapqan jawdıń betin jayaw júrip qaytarǵanın ushıratpaymız. Álbette, máyli ol ertek pe, yaki dástan ba, tiykarǵı ózeginde shınlıq bolıp, turmıslıq waqıyalarǵa jaqın keledi. Óytpegende, talay qıyır-shayırlı dáwirler ótse de biziń kúnimizge jetip, oqıwshılar qáwiminde sonday dárejede tásir jasap, uzaq waqıt ómir súre almaǵan da bolar edi.
Atlar….Olardıń oń qamshı urǵanda bir jortpas shabanları da, kewlindegini sezip jılawdı bir qaqqannan aǵıtılıp kete beretuǵın doynaǵına bergen tulparları da boladı. Jigitlerdiń qızlarlıń
birin biri tusingenindey, naǵız opalı dos izlegenindey, xaqıyqıy jılqıshılıq giyasın shópshegen olar da ózin tusingendey, ózin taplap-baplap, qádirine jetkendey Jan joldas izleydi hám opadarlıqta
á jayıp úlgiler kórsetip, óz iyesin hárqanday qıyınshılıqlar da qorshaǵan qalıń toplardı jarıp aman-esen alıp shıǵadı. Atlardıń sezgirligi, tusimpazlıǵı, pidayılıǵı, aqıllılıǵı, xaslı haywan demeseń, sadıqlıǵına tásiyin qalmay tura almaymız. Máselen, Alpamıstıń batır degen atqa erisiwinde Bayshubardıń, Góruǵlıǵa Gıyrattıń, Qoblanǵa Sarıala attıń, hátte doslardan da jaqın bolıp abıray alıp beriwi adamzattıń tili joq usı jániwarlarǵa degen súyispenshiligin arttıra tusedi.
«Bolar bala bes jasınan belgili» degendey, batır alǵır bolatuǵın jigitler juda kishkene waqıtlarınan-aq atqa minip, onıń tárbiyasına da qarap , qumar etip, bir-biri menen sır minez bolıp ósken. Sonlıqtan, olardıń kókirekleri de óskin, xeshkimnen qaymıqpaytuǵın tuwrı sózli, márt bolıp kámalǵa kelgen. Biziń jurtlasımız, zamanımız qaharmanlarınıń biri Zarapatdiyin de patı-hawazası
ń
shıǵıp atırǵan shabandoz jigit te jeti-segiz jasınan baslap ákesi seyislik etken «Kók jal» attı bes jıl dawamında toy-merekelerde, respublikamızdıń zuráát bayramlarında bas báygilerge qosıp, bas bayraqlardı alıp júrdi. Álbette, ań alatuǵın qarshıǵa da, qurǵa shıǵatuǵın palwan da, jurtqa waz aytatuǵın sheshen de eń áwel bastan kimler tárepinendur sol ónerge bawlına baslaydı. Zarapatdiyin de eskishe ilim-tálibli, sazǵa da, palwanlıqqa da, shabandozlıqqa da tek qızıǵıwshı bolıp qarap tura almaytuǵın ákesi belgili shabandoz, atseyis Sharapatdiyin maqsım, Xazaratdiyin, Nazaratdiyinlerdiń tárbiyasın kórip, solarǵa eliklep boy duzedi.
Zarapatdiyin Zayıtovtıń xaqıqıy shabandoz, taqımı bekkem kókparshı bolıp tanıla baslaǵanına da on jıldıń maydanı bolıp qalıptı. Sonnan berli Qaraqalpaqstannıń qay jerinde qızıǵı-tamashası
bar toy bolsa onıń shańaraǵına arnawlı shaqırtıwshı jiberiledi. Sebebi, toy bolıp, ortaǵa kókpar taslanǵannan keyin jıynalǵan jurtshılıqtıń kewlinen shıqqanday oyın kórsetiliwi de kerek ǵoy! Bunday da astındaǵı «Kók suwın»ı ózinen, ózi atınan beter bulawǵa tuskendey puwı burqırap, taban jolǵa tarısıp, abıray ushın tırısadı. Ásirese, qıstıń qırawlı kúnleri birine-biri berispey,
kepserlesip qalǵan neshshe juzlegen atlardıń ústinen kóterilgen puw misli ulken bir tandırdan buwdaqlap shıǵıp atırǵan tutinge megzep ketedi. ..
Esiginiń aldındaǵı qazıqqa uzın arqan menen baylanǵan kók torı attıń qulaqları qayshılanıp qayta-qayta oqıranıp tur.
-Qazıq átirapında kóbirek qalıp ketse nárse mánisi bolmaydı. Toplımǵa qosılıp shawıp, xoshametli qıyqıwın berip turatuǵın shadlı shawqımlı jıyınlardı qumartadı, deydi Zarapatdiyin atına kewli tolıwshılıq penen.-Bul attı 1991 jılı alǵanımda onıń jası segizde edi. Soǵan shekem gures penen shuǵıllanıp, geyde-geyde kókpar oyınında da aralasıp jurdim. Qaysı bir ónerdiń de
ájayıp qumarpazları boladı. Meniń kókpar oynaytuǵın attan onsha salıwım bolmay jurgenin bayqap jurgen abıray-sherik ustazım, Qaraózek rayonı A.Dosnazarov atındaǵı xojalıqtıń turǵını Minajatdiyin shabandoz usı attı araǵa túsip alıp berdi. «Min inim, eger bilegiń kúshli, taqımıń bekkem bolsa, mına «Kók suwın»ıń qashqanǵa jetip, quwǵanǵa tuttırmaydı. Alla zıya etip, hárdayım jolıńdı ashsın!» dep pátiyasın bergeli «Kók suwın» bolıp atalıp ketti. Jániwarǵa meniń dım ókpem joq, bizdi biraz tanıttı. Tek azmaz belgi berseń boldı, san-álwan tásillerge iye kókpar oyınına ábden uyrenip ketken` óziniń tumsıǵı sıyǵanday jerge kirip, kókpar taqımǵa basılǵannan keyin, «Há jániwar!» dep bir xoshameti berilse qorshap turǵan mıńlaǵan atlıdan sıtılıp shıǵıp, salım talaytuǵın márrege jetip barǵansha dáti shıdamaydı.
Kókpar búgingi kuni ılaq tartısıw ılaq oyını dep ataladı. Jańa otız jastan ótip jurgen jigit jeter jerdegi belgili palwan, shabandoz, baqsılar menen sáwbetles bolıp, óz óneri haqqında esitken
áńgime-gúrrińleri de ádewir barshılıq. Onıń aytqan ápsanasına qaraǵanda, bul átiraplarda qalıń
toǵaylıqlar bolıp, jolbarıslar menen burkitler ásirese kók bóri atalmısh qasqırlar juda kóp bolǵan. Dáli bolıp saylap atqa minip, elme-el gezip jurgen jigitler geyde jol ústi, geyde arnawlı turde bóri awlawǵa shıǵıp, sońında qızıq ushın tartısıp oyın quradı. Bul sońın ala bir jaǵınan jurt tamashalaytuǵın oyın, bir jaǵınan áskeriy mashqı xızmetin de atqarǵan. Sebebi, kóbinese at ústinde
shayqasıw menen ótetuǵın sawashlarda birin-biri jıǵıw, bókterip ketiw, er ústinde bekkem otırıw, buǵan attı da uyretiw sıyaqlı kónlikpeler de iske asırılǵan. Sońın ala kók bóri sózi biraz ózgeriske ushırap, biziń tilimizde kókpar dep atalıp ketken. Burınǵı ata-babalarımızdıń kush-ǵayratlılıǵı sonsha, kókpar ushın tayarlanǵan baspaqtı ústi ashıq tóleniń ishine aparıp taslatıp, onı tek te atına da, ózine de isengen naǵız shabandozlar ǵana ilip alatuǵın hám salım salınatuǵın márrelerge jetkerip taslaǵan. Úlken atalarımızdan esitiwimizshe, bul dógerekte sonday shaqqan jigitler bolǵan, olar moynına qurıq tiymegen ne bir asaw atlarǵa shawıp baratırǵan jerinde jolbarıstay taslanıp, attıń tirsegine jalań ayaǵınıń eki barmaǵın salıp jiberip, ırǵıa minetuǵın, qonıp otırǵan sonsha saq uzaqsha qustıń artınan bildirmey barıp moynın qılısh penen qaǵıp alatuǵın dárejede juda epshil bolǵan. Qullası, burın
ótip ketken aldıńǵı áwladlar haqqında aytılatuǵın ápsanalar kóp.
Zarapatdiyin shabandoz toy-merekelerde, respublikamızda ótkerilip kiyatırǵan hárqanday kókpar oyınlarında, arıǵa ketpey-aq qaraqalpaq xalıq dástanı «Qırıqqızǵa» baǵıshlanıp ótkerilgen xalıq-
aralıq ilimiy-teoriyalıq konferenсiyası qarsańındaǵı jarısta, Nawrız, Gárezsizlik bayramlarına arnalıp ótkerilgen atshabar maydanındaǵı oyınlarda hárdayım bas bayraqtı alıp, ulken abıraydı
qolǵa kirgizip xalqımızǵa belgili bolǵan. Ayırım waqıtları xızmet saparı menen Respublikamızdıń
qaysı bir rayonında atlar yaki shabandozlar haqqında gáp ketse «Aqmańǵıtlı Zarapatdiyin maqsım degen shabandoz bar. Atı ózinen, ózi atınan alǵır» degen gápler kóp esitiledi. Ótken Gárezsizlik bayramında kópshilik qatarı atshabar maydanındaǵı at oyınınıń tamashagóyimiz. Kókpar oyınınıń qızıǵın tamashalap turǵan bir topar adamlardıń, «Aqmańǵıtlı maqsım, «Kók suwın» kórinbeydi ǵoy. Há jániwar,
ó
tupálem, mınayaqtan shıqtı-ǵo. Áne endi boladı, tamasha, qarap tur! Sadaǵań keteyin, attıń taslawın qara» degen gáplerin esitkendey maqsım minip shıqqan «Kók suwın» quyınday ushıp barıp toplımǵa aralastı. Aradan on-on bes minut ótpey-aq jániwar oqıranıp toptı ayırıp shıqtı. Kókpar qashshan maqsımnıń taqımına basılıptı. Tammam attı izinde qaldırıp, bir aylanıp oljanı sızıqqa ákelip taslaǵanda
qasımızdaǵı bir ǵarrınıń, «Raxmet azamatım, bahtıń jatpasın, tilden, kózden saq bolagór, balam.
Q arekeńniń nebir jigitleri bar-aw!» dep aytqan gáplerin esitkenimizde bárimizdiń háwesimiz keldi. Atlar….Olardıń uyir-uyir bolıp átiraptı toltırıp juriwleri, oqıranısıp kisnewleri,
báygilerde birinen biri qalmay barınsha alǵa taslanıp shabısıwları qanday jarasıqlı. Dáwirimiz
qanday dárejede rawajlanıp ketken bolsa da, mágar aldaǵı waqıtta da olarǵa sonday ıqlas-itibarımız saqlanıp qalar. Biz elege shekem zamanımızdaǵı eń alǵır nárselerdi tulparǵa megzetemiz. Texnikadaǵı kushler at kushi menen ólshenedi. Hárqanday asawlıqtı da` attay tuwlaǵan, attay ayǵa shapshıp tur dep jılqılardı tımsal etemiz. Er-turmanlaǵan at penen qaysı, qanday orınlarǵa barılsa da onıń sán-
saltanatı, gózzallıǵı kózlerdi quwantıp, kewillerdi tolqıtadı.
Dunya xalıqları atlardan hesh waqıtta qol uzbegen. Qaytama sońǵı payıtlarda jılqıshılıqqa ulken dıqqat bólinbekte. Kópshilik ellerde aylawǵa at jiberiw, at shabıw oyınları sporttıń bir túri sıpatında rawajlanıw jolına tuspekte. Ata-babalarımızdıń «Perzentdur dáwlettiń bası, Atdur jigittiń joldası» dep aytıp ótkenindey, ol tek sanawlı adamnıń emes, pútkil xalıqtıń hár tárepleme mútájine jaraydı. Keleshekte xalqımız ul-qızlarınıń márt bolıp ósiwi ushın olardıń atlarǵa ıqlas qoyıwın, sezimleriniń erlikke janılıp erjetiwin támiyinlewimiz tiyis.
Sońǵı waqıtları biziń respublikamızda da sporttıń birqansha túrleri boyınsha dunyalıq kólemde úlken jetiskenliklerge erisilmekte. «Sap deneden sap aqıl» degen danalıq sózge juginip juwmaq shıǵarar bolsaq, sportqa, sonıń ishinde biziń respublikamızda keshewillep atırǵan báygi jarısı, kókpar tartısıw, at sekirtiw (konnıy sport) sıyaqlı milliy oyınlarımızǵa dıqqat awdarılıp, qolǵa alınatuǵın waqıt jetti. Bunıń ushın hasıl tuqımlı atlar satıp alınıp, shabandozlar at shawıp uyrenetuǵın orınlardıń ashılıp, jetik qániygeler menen támiyinlengeni maqul bolar edi. Bul óner biziń arǵı ata-babalarımızdan kiyatırǵan milliy miyraslarımızdan eken, bunı tek toy-mereke, bayram sánelerinde ǵana emes, al halqımızdıń suyip tamashalaytuǵın sport oyınına aylandırıwımız zárúr. Buǵan xalqımızdıń qızıǵıwshılıǵı da ayrıqsha joqarı dárejede.
DÁRYa BIR AQQAN JERDEN SOŃ DA AǴAR BOLAR…
Bul jurt mártlik dánin ekken, Jerge tamır urǵan bekkem, Ernazardan qalǵan shekpen, Miyrasxorı Zarapatdiyin.
Kópti kórgen qáriyalardıń biziń topıraǵımızda jasap ótken danıshpanlar haqqında` dárya bir aqqan jerden soń da aqpay qalmaydı degen liykinli sózlerinde jan bar. Haqıyqatında da, bir óz jolın talay mártebe ózgertken Ámiwdáryanıń birneshe eski ańǵarların bilemiz. Tımsallap aytılǵan bul sózler á lbette dáryaǵa da tiyisli shıǵar, biraq onıń basqa da mánisi bar.
Burannan qalıń el jasap kiyatırǵan Aqmańǵıttıń átirapında da tarixıy orınlar, waqıyalar ádewir kóp bolǵan. Bir jaǵı áyyemnen kiyatırǵan búgingi kúni «Tóktiń tawı» dep atalıwshı Kat qalası, Kerder qalası, pútkil Xorezm de palwanlıǵı menen dańǵı shıqqan Ernazar, úlken din árbabı Imam iyshan, awzı duwalı Seytnazar hajı, barlıq turkiy xalıqlar batır sıpatında tanıytuǵın Edigeniń ózi de usı
jerlerde at súrip, dushpanlarına soqqı bergen, dosları menen shadı-qurramlıqta ómir keshirgen desedi. Bir waqıtları Kerder mádeniyatı pútkil dunyaǵa belgili bolıp, bul qásiyetli topıraqta Mahmud
Bin al-Kárderiy óz átirapına nebir bilimdan danıshpanlardı toplap, jáhánge ilim nurların
taratqan. Bul tek rayonnıń kishigirim kóleminde, al bılayıraq adım atlap shıqsaq, bunday teberik ismli babalar jasap ótken, olardıń sayram-sayram izleri tusken múbárek jaylardı jiyi-jiyi ushıratıwǵa boladı.
Mine, usı ótken ullılar náwpir aǵıslı dáryalarǵa táqábbil. Dáryalar bir payıtları óziniń burınǵı ańǵarına qaytıp, eski kenarın máwijli tolqınlar qayta qushaǵına alǵanday, danıshpanlar tuwılıp ósken jaylardaǵı búgingi áwladlar arasınan da Edigedey batır, Maxmud Bin al-Kárderiydey
á jayıp alım, Imam iyshanday diniy árbab, Ernazarday palwanlardıń shıǵıwı dárya burın aqqan jerge óz jolın qaytıp salıwı emes pe?
Ana tábiyat! Onda heshkimniń aqılına uǵras kelmeytuǵın ájayıp bir sırlar bar. Nege deysiz be? Máselen, insan perzentleriniń tuwılıw máwritleri-qaysı bir jıl, ay, kún, juldızlar sánesine tuwrı
ú
kelip, solardıń tásiri olardıń ómiriniń qanday bolıwın belgilep, sheship te beredi. Sonday eken, ayaǵımız benen hár kúni shanshılıp jurgen tuwılıp ósken topıraqtıń da tiygizer tásiri kóp ekenin biykarlap bolmaydı. Biziń aytajaǵımız, usınday muqáddes ata jurtımızda, babalar jolın tutqan ziyrek jaslarımızdıń, kókireklerinde erlik shoǵı ǵıjlaǵan jigerli palwanlarımızdıń, atlarınıń
quyrıq-jalın tuygen shabandozlarımızdıń qaytadan kózge tusip, jurtshılıǵımızdı quwandıradı. Bunday «segiz qırlı, bir sırlı» ónerli jigitlerdiń mákanı, palwanlar elatı Aqmańǵıt.
Ó NERLI JIGITLER, AT ShABÍSATUGÍN TOYLAR KÓP BOLǴAY!
Bir atadan órbip segiz, Tartqan eken tiykar negiz, Erlik penen tuwǵan egiz, Pirleri yar Zarapatdiyin.
Naqıllatıp, maqal qosıp sóyleytuǵın dana xalqımızda «Jigitke jeti óner de az», «Ónerdi uyren de jiyren» dep óz perzentlerin ilim—hikmetli bolıwǵa sharlaytuǵın bir ájayıp sózler bar. «Segiz qırlı,
bir sırlı» usınday azamatlardıń qatarında tilge alınatuǵın Zarapatdiyin Zayıtovtıń tábiyat tárepinen inam etilgen, onı ózi de talabında bolıp jetildirgen basqa da uqıplılıǵı, ónerleri az emes.
Belgili shabandozlardıń biri bolǵan Sharap maqsımnıń perzentleri de «Uyada nenii kórseń ushqanda sonnı islerseń» degendey, «Alpamıs» dástanındaǵı aqlay quda bolǵan Baybóri menen Baysarınıń kókpardıń qızıǵına tusip ketip qudalıǵın da umıtıp bir-birine qamshı siltegenindey, talay «alha-al, urha-ur!» tartıslardı kórip, ǵurıjlanıp ósti. Alpamıstay batır bolıwǵa, Gulparshınday qalıńlıǵı,
bir-birine tillespey-aq tusinetuǵın Bayshubarday tulparı bolıwın balalıǵınan maqset etken. Xalqımız toylarda bas salımdı alıp jurgen «Kók suwın» dı kóreyik de pat baylanǵan beldewge barıp, qulaqları qayshılanǵan, juldız gózlegen arǵımaqqa qızıǵıwshılıq penen qaray atın maqtanısh etedi.
Bizler de, belgili el aǵalarına, óner adamlarına arnayı turde jeke at jiberetuǵın xalqımızdıń usınday dásturleriniń saqlanıp hám dawam etip atırǵanına kewlimiz tolıp atır.
Xalila Dáwletnazarov, Ózbekstan Respublikasına miyneti
sińgen jurnalist. Qurbanbay Bayniyazov,
jurnalist
Babalardıń jolın tutqan,
Q as batırday júrek jutqan,
Haslı tegi Aqmańǵıttan,
Arıslan sıpat Zarapatdiyn.
Kewli yoshlı, qolda sazı,
Xojan, Paraxat ustazı
Qaraqalpaqtıń alǵır bazı,
Shın azamat Zarapatdiyn.
«Kók suwını» oyın qurıp, Mıń atlını jarıp kirip, Búrkit pánje menen burip, Kókpar alǵan Zarapatdiyn.
Kókparlıqta tikti tuwdı,
Jańabaydıń izin quwdı,
Bir basına júz sulıwdı
w
Ashıq ótken Zarapatdiyn.
Jaydarı jan, júzi nurlı, Dur silkintken talay qurdı, Der bir sırlı, segiz qırlı,
Sharap ulı Zarapatdiyn - degen maqtawlı qatarlar shayır Xalila Dawletnazarovanıń qosıq qatarlarında joqarı bahalanadı.
h
KIRISIW
Ózbekstan Respublikası óz ǵárezsizligin, erkinligin alǵannan keyin sport oyınları menen bir qatarda milliy xalıq oyınlarınıń qayta tikleniwine, rawajlanıwına úlken áhmiyet berildi.
Ata-babalarımızdan áwladtan-áwladqa, násilden-násilge óz mazmunın joǵaltpastan biziń dáwirimizge shekem jetip kelgen házirgi waqıtta qayta jańalanıp
rawajlanıp atırǵan úrp-ádetlerimiz, eski miyraslarımız, dástúrlerimiz milliy oyınlarımız qaytadan ámelge asırılıp atır.
Milliy xalıq oyınlarınan átkónshek tebiw, palwanlardıń gúres tutıwı, qoshqar dúgistiriw, qasharman top, qoraz urıstırıw eki tárep bolıp bólinip ılaq oynap tartısıw, atlardı báygige jiberiw, qız quwmaq, atta shawıp baratırıp nayza ılaqtırıp shanshıw, jorǵa jarıs, qızlardıń at shawıp jarısıwı, gúmis alıw, at omırawınan aylanıp ótiw, at arba jarısları, tay jarısları, búrkit salıp jarısıw, at ústinde
túrgelip turıp at shabıw, at omırawlastırıw, atlardı tosqınlıqtan sekirtiw hám t.b. at ústinde oynalatuǵın oyınlar ásirlerden ásirlerge ótip, biziń búgingi kúnimizge shekem óz mazmunın joǵaltpastan jetip kelgen.
Házirgi waqıtta milliy xalıq oyınlarınıń umıtılǵan jerlerin tolıqtırıp, qayta tiklew boyınsha aytarlıqtay jumıslar alıp barılıp, milliy xalıq oyınları balalar baqshaları, mekteplerde, orta arnawlı hám joqarı oqıw orınlarınıń baǵdarlamalarına kirgizildi.
«Kadrlar tayarlawdıń milliy baǵdarlama»sın tikkeley ámelge engiziw bilimlendiriw xızmetkerleriniń aldına qoyǵan áhmiyetli wazıypalarınıń biri.
Jańa oqıw baǵdarlamalarına milliy oyınlardı kirgiziw, milliy úrp-
ádetlerimizdi paydalanıw usılların úyretiw keleshek jaslarımızdı shınıqqan, shıdamlı etip tárbiyalawǵa hám olardıń salamat áwlad bolıp jetilisiwine úlken tásirin tiygizedi.
Búgingi kúnde ilimpazlarımız milliy xalıq oyınlarınıń paydalılıǵın ilimiy jaqtan tiykarlap, olardı jas ózgesheliklerine qaray qollanıwdıń áhmiyetliligin tájiriybede dáliyllep kórsetpekte. Bul haqqındaǵı pikirlerdi alımlarımız
T.S.Usmanxujaev, A.K.Ataev, P.Sh.Shılmanovlardıń ilimiy miynetlerinde ayqın kóriwge boladı. “Kadrlar tayarlawdıń milliy dástúri»n ámelge asırıwda orta arnawlı hám
joqarı oqıw orınlarınıń oqıw baǵdarlamalarına milliy xalıq háreketli oyınlardı qosıw hám tańlap alıw úlken áhmiyetke iye.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti tárepinen jaslar sportın rawajlandırıw hám olardıń sporttaǵı mamanlıǵın jetilistiriw boyınsha bir neshshe
áhmiyetli qararlar qabıl etildi. Atap aytqanda:
á) 1996 jılı 17 yanvardaǵı «Ózbekstan Respublikasında futboldı rawajlandırıw haqqında»ǵı qararında jaslar arasında bunnan bılay da futbol oyınların rawajlandırıw haqqında úlken wazıypalar belgilendi.
ǵ) Ózbekstan Respublikasınıń Ministrler Kabinetiniń 1997 jılı
22 sentyabrdegi «Ózbekstanda tennisti rawajlandırıwdı qollap-quwatlaw qorın dúziw haqqında qararı;
q) 1999 jılı 27 mayda «Ózbekstan Respublikasında dene tárbiyası hám sporttı ele de rawajlandırıw ilajları haqqındaǵı qararı;
ń) Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń xalıq aralıq «Kurash» assoсiaсiyasın qollap-quwatlaw haqqındaǵı pármanı, 1999 jılı 26 iyul. Usı pármanǵa muwapıq,
9
házirgi waqıtta «Ózbek milliy kurashi» pútkil dúnya júzine tanıldı hám birinshi jáhán birinshiligi Tashkent qalasında ótkerildi. Dúnyanıń 30 dan aslam mámleketi qatnasıp, biziń jerleslerimiz altın medallardı qolǵa kirgizdi.
ó) «Ózbekstan Respublikasında balalar sportın rawajlandırıw qorın dúziw haqqındaǵı prezidentimizdiń pármanı shıǵarıldı. Tashkent qalası 2002 jılı 24 oktyabr.
Dúnya xalıqlarınıń ózlerine tán milliy úrp-ádetleri, bayramları hám milliy xalıq oyınları bar. Sonday-aq Ózbekstan xalıqlarınıń «Nawrız», «"árezsizlik kúni», «Hasıl bayramı» hám basqa da hár túrli xalıq seyilleri, kewil ashar dene kamalatın jetistiriwshi máresimlerdi ótkeriw úlken áhmiyetke iye.
Elimizde «Manaviyat va marifat» shólkemi, «Máhálle», «Salamat áwlad ushın», «Ekosan», «Kamalat» hám basqa da qayır-sahawat uyımlarınıń shólkemlestiriliwi, xalqımızdıń milliy qádiriyatları tiklenip, bayramlardıń keń túrde ótkeriliwine imkaniyat jaratıp berdi. Bunday ótkizilip atırǵan bayramlarda hár túrli xalıq
oyınları: gúres, kókpar, báygi, dárwaz, qasharman top, at jarısları hám basqa da milliy háreketli oyınlardıń oynalıwı milliy qádiriyatlarımızdı qádirlep, olardı hár tárepleme rawajlandırıp jetilistirmekte.
Milliy xalıq oyınlarımız eń áyyemgi ata-babalarımızdıń, áwladlarımızdıń tariyxıy, jámiyetlik-mádeniy turmıs sharayatlarınan kelip shıǵıp, jámiyetimizdiń rawajlanıwı menen belgili ráwishte hár tárepleme jetilisip, bayıp kelgen.
Ótkizilip atırǵan hár túrli mádeniyat hám sport dástúrleri xalıq milliy oyınların jáne de rawajlandırıw sıyaqlı talaplardı qoymaqta. «Góruǵlı» túrkimindegi onlap xalıq dástanlarınıń, «Qırqqız», «Alpamıs» dástanlarında atababalarımızdıń qaharmanlıǵı óz watanına sadıqlıǵı, erligi súwretlengen. «Tumaris» sıyaqlı batır hayallar, Jalalladdin Manguberdi, Ernazar alakóz kibi xalıq qaharmanlarınıń obrazları arqalı ullı xalqımızdıń milliy dástúri watan ushın
janın pidá etiwshi hám erlikke úyretiwshi insanıylıq hám tárbiyalıq sıpatlar tariyxta óz sáwlesin tapqan.
Bunnan sonday juwmaq shıǵıwı múmkin, eń áyyemgi ata-babalarımız gúres, nayza ılaqtırıw, at ústinde qılıshlasıw, urısıw, doyır urıw, at omırawlastırıw, tawlarǵa
hár túrli usıllar menen at ústinde shıǵıw, hár qıylı tosqınlıqlardan ótip, olardı iyelep alıw sıyaqlı epshillik, shaqqanlıq, kúshlilik usılları menen hár tárepleme shuǵıllanıp, shınıǵıp kelgen hámde olardı orınlaw arqalı áwladtan-áwladqa ótkiziwge miyasar bolǵan.
Elimizde ǵárezsizlik sharapatı menen xalıq milliy oyınları keńeyip, en jayıp rawajlanıp barmaqta, onıń dáliyli sıpatında 1991 jıldan berli Jizzax,
Surxandárya, Samarqand, Buxara, Tashkent hám Qaraqalpaqstan Respublikasınıń bir neshe rayonlarında mereke, toylarında xalıq milliy oyınları rásmiy túrde
ótkerilip atırǵanlıǵı bunıń ayqın dáliyli bola aladı.
At oyını jarısları ótkerilgende, ásirese uzaq aralıqqa at shabıw, shabandozlardıń salmaǵı, atqa jeńil úyrenisken sırlas jigitlerden tańlap alıw, attıń jeńiske erisiwinde úlken áhmiyetke iye bolǵan.
At oyınlarında qızlardıń jigitlerge jetkermey, jetkende de súydirmey attı hár qıylı háreketler menen burıp qashıwları, at oyınlarındaǵı háreketlerde atlardı tezlik penen shawıp basqarıw, attıń jeńiske erisiwinde shabandozǵa baylanıslı.
á0