XX-ásir qaraqalpaq lirikasınıń analizi

- 21 -

janrdaǵı I.Geteniń "Poeziya hám shınlıq" V.Korolenkonıń "Zamanlaslarım tariyxı" usagan, memuarlıq shıǵarmaları bar ekeni belgili.

Óziniń ideyalıq baǵdarı boyınsha "Hújdan monologin" jazarda shayır tariyxtı jámiyetlik ózgerislerdi tayanısh etkeni seziledi. "Hújdan monologinde" milliy klassikamızdıń ruwxın bayqaw qıyın emes. Mısalı,

Berdaqtıń "Ómirim", "Kúnlerim" monolog tárizindegi qosıqlarındaǵı ótken ómir tuwralı, iyman-insap tuwralı oy-pikir júritiw, ótken islerge esap beriw motivleri I.Yusupovtıń usı shıǵarmasında tolıq kórinedi. Sonıń menen birge bul qosıqtı jazǵanda shayırdıń Evropa xalıqlarınıń ádebiyatlarınıń tájiriybelerine súygenliginde sezilip turadı. Bul jerde

taǵı da Geteniń "Faust" tragediyasınıń epizodları, ideyalıq ruwxı eske túsedi.

I.Yusupov shıǵarmalarındaǵı lirikalıq qaharmannıń keshegi kúndegi turǵınlıq jaǵdaylardı, kommunizm dogmatizminiń aqıbetlerin keyip, haqqıyqatlıqtı, turmıs talap etken shınlıqtı tolǵanıp ǵanıp izlewi

Faustıń shınlıq izlew jolındaǵı kúyip-janıwın, ókiniwlerin kóz aldımızǵa keltiredi. Sebebi Faust ta oy pikirdiń rawajlanıwına kesent beretuǵın barlıq nársege qarsı keskin gúres júrgizedi. Ol qatıp qalǵan turmıstan ajıralıp artta qalǵan kitaptaǵı bilimge qarsı hám keshegi avtoritlerge soqırlarsha bas iyip baǵına beriwge tikkeley qarsı shıǵadı.

Romans janrı óziniń tariyxıy rawajlanıw jolında óziniń mazmunı jaǵınan biraz ózgerislerge ushıraǵan. Dáslep ol Ispaniyada epikalıq xarakterdegi qısqa qosıqlarında qollanılǵan bolsa, Angliyada rıсarlıq poema tipindegi shıǵarmalarda qollanılǵan. Onıń házirgi ádebiyatta ushırasatuǵın ıshkı-muhabbat temasındaǵı qıska qosıqlar forması

Franсiyada qáliplesken hám sonnan basqa ádebiyatlarǵa taralǵan. I.Yusupovtıń tvorchestvosında romans janrındaǵı qosıqlarda rus

shayırları A.Pushkinniń, M.Yu.Lermontovtıń, A.Fettiń romanslarınıń ruwxı anıq sezilip turadı. Shayırdıń:

Esińdeme jasıńda

- 22 -

Úyimizdiń qasında, Qos talshıbıq kógerttik,

Salmanıń jaǵasında –degen qatarlar menen baslanatuǵın romans qosıq qurılısı jaǵınan jeti buwınnan turatuǵın qaraqalpaq poeziyasındaǵı tradiсiyalıq ólshemi menen jazılǵan. Ol óziniń ırǵaǵı boyınsha qaraqalpaq xalıq qosıqlarına, sonıń ishinde jırawlar aytatuǵın dástanlardaǵı jır, tolǵawlarǵa uqsatıp jazılǵan. Máselen, salıstırayıq:

Ekspromt-bul da latın sózi bolıp "tayar" , tez degen mánilerdi bildiredi. Ol turmıstıń bir waqıyasınıń yamasa qanday da bir sezim tuyǵılardıń kúshli tásir etiwi menen tayarlıqsız birden shıǵarılatuǵın

bir neshe qatardan ibarat tamamlanǵan mazmunǵa iye bolǵan kishkene qosıq. Ekspromt XVII ásirde Franсiyada XVIII-XIX ásirlerde Rossiyada keń

taralǵan. I.Yusupov poeziyanıń bul túrin de qaraqalpaq ádebiyatına birinshi bolıp endirgen shayır.

Waqıt, ómir, adam tuwralı tereń oyǵa shúmilip ózin-ózi sınaǵan payıttı shayırdıń tiline birden sózler kelgen.

Áy, waqıt qartayǵanımda maqtanshaq, qıla kórme,

Máwjirip aqqan turmıstan artta qaldıra kórme,

Tek ózime ózimdi maqtanıp mazaq etip,

Jaslardıń aldında sonda sırım aldıra kórme.

Shayır teńiz kenarına kelgen waqıtta teńizdiń sheksiz aydınınan qúdiretli tolqınlarınan ómirdiń máńgiligin kórip hám jerlerge qádemi tiygen ullı insanlardı eslep tolıqsıp mına ekspromtı aytqan:

Qaraqalpaq ádebiyatında gey bir belgileri boyınsha ellegiyaǵa usaǵan ayırım qosıqlar burın bolǵan menen olardı naq usı janr shıǵarması dep ataw qıyınraq. Sebebi ol gezlerde, máselen XIX ásirlerde ádebiyatımızda

janr degen túsiniktiń ózi joq edi. "Elegiya" degen terminniń ózi menen birge poeziyamızǵa kirip keldi. bul termindi de qaraqalpaq poeziyasına

- 23 -

birinshilerdiń qatarında alıp kelgen I.Yusupov boldı. Desek qátelespeymiz.

I.Yusupovtıń "Poshsha torǵaydıń ólimi" elegiyası usı janrdıń klassikalıq sxemasında jazılǵan.

Jol boyında bir túp juwsan túbinde,

Jatır áne jayıp jansız qanatın,

Jańa ǵana keń dalanıń keginde,

Sayrap turǵan edi-aw lázzetke batıp.

Shayır poshsha torǵaydıń ólimin qayǵırıw menen birge, óziniń jırlaw obekti bolǵan bul qusshaǵa ramziy-simvolikalıq muzmun beredi. Bul I.Yusupovtıń kórkemlew usıllarınıń biri bolıp tabıladı. Bul jerde

shayır tábiyat penen ólimdi, insandı onıń tuyǵıların tutas garmoniyalıq pútinlikte kóredi. Onıń ólimine qıynalıp shaǵınǵan qusı bul simvollıq túsinik. Sayraǵan poshsha torǵay obrazında kóp mánilik bar. Poshsha torǵay dalanıń kóginde sayrap turǵan súyikli qussha bolıwı menen birge, ol úlken watannıń keń qushaǵında ıshqı-muhabbatı jırlaǵan jırshı, shayır,

qosıqshı obrazın da ańlatadı. Onıń simvollıq mánisi usınday dep oylaymız. Bunı elegiyanıń mına qatarları ańǵartadı:

Qızǵaldaq qan jılap juwsańlar ańqıp,

Qosıqshı azası gúrsintti shóldi,

Óldi ol, biraq ta qosıqtıń dańqın, Qol jetpes biyikke shıǵarıp óldi.

- 24 -

JUWMAQ

Qaraqalpaq ádebiyatı óziniń rawajlanıw jolında tiykarǵı milliy dárejeler bolǵan awızeki ádebiyat hám milliy ádebiyat miyrasları menen bir qatarda basqa xalıqlar ádebiyatlarınan sırtqı tásirlerge tayanadı. Bul

qubılıs ásirese usı ásirdiń (XX ásir) ekinshi yarımında ayrıqsha kózge túsedi. Bul dáwirlerdegi tásirlerden aytarlıqtay ózgesheliklerge iye.

XX ásirdiń birinshi yarımında qaraqalpaq ádebiyatına sırtqı tásir etken ásirlerden dawam etip kiyatırǵan shıǵıs xalıqları ádebiyatlarınıń tásirleri menen bir qatarda tiykarınan rus ádebiyatı tásirinen ibarat edi. XX ásirdiń ekinshi yarımına kelip qaraqalpaq poeziyasında Evropa xalıqları ádebiyatlarınıń tásirleri kúsheye basladı. Durıs, Batıs ádebiyatlarınıń tuwındıları, bay kórkem shıǵarmaları rus tili, rus

ádebiyatı arqalı qaraqalpaq oqıwshılarına jetip keldi. Lekin olardıń qaraqalpaq ádebiyatına tiygizgen tásirleri rus ádebiyatınıń tásirleri dep qaraw múmkin emes. Sebebi rus ádebiyatındaǵı batıs xalıqları ádebiyatlarınıń tásirleri rus ádebiyatınıń rawajlanıwına sebep boldı.

Qaraqalpaq ádebiyatına Batıs ádebiyatınıń tásirleri qaraqalpaq

ádebiyatınıń belgili talant iyeleri Ibrayım Yusupov, Tólepbergen Qayıpbergenov, Shawdırbay Seyitov, Uzaqbay Pirjanov, Orazbay Satbaev,

Saǵınbay Ibragimov, Sharapatdin Ayapov, Baxtiyar Genjemuratovtıń

- 25 -

shıǵarmalarında óziniń tolıq kórinisin taptı. Dúnya xalıqları sonıń ishinde Batıs xalıqları ádebiyatların biliw erudiсiyası jaǵınan

qaraqalpaq ádebiyatında I.Yusupov dárejesindegi basqa shayır-jazıwshını aytıw qıyın. Onıń shıǵarmaları-usınıń gúwası.

I.Yusupov tvorchestvosındaǵı batıs xalıqları ádebiyatlarınıń tásiri eń aldı menen poeziyalıq janrlarda kórinedi. Qaraqalpaq poeziyası ushın burın tanıs bolmaǵan sonet, oktava janrları ádebiyatımızǵa I.Yusupov tvorchestvosı arqalı kirip keldi. Bul janrdıń sońǵı jılları qaraqalpaq poeziyasında basqa da shayırlar tárepinen dawam etiliwi I.Yusupovtıń baslamasınıń ómirli, jemisli bolǵanıń kórsetedi.

Batıs ádebiyatı tásirinde qaraqalpaq poeziyasına basqa da janrlardıń kelip kiriwinde de I.Yusupovtıń tvorchestvosı ayrıqsha orınǵa iye boldı.

Poeziyamızda ballada, basnya-tımsal, legenda, monolog, oda, ekspromt, elegiya, epitafiya usaǵan janrlardıń janr sıpatında orın alıwı aytılǵan pikirdi tastıyıqlaydı.