XX-ásir qaraqalpaq lirikasınıń analizi

- 2 -

KIRISIW

Qaraqalpaq ádebiyatınıń Batıs ádebiyatı menen baylanısın izertlew

ádebiyattanıw iliminde izertleniw máselesi búgingi kúnge deyin ele shıntlap qolǵa alınǵan joq. I.Yusupov, T.Qayıpbergenov, Sh.Seyitov, dóretiwshiligine arnalǵan bir qatar ilimiy izertlewlerde, dissertaсiyalıq jumıslarda shayırdıń dóretiwshiliginde batıs ádebiyatlarınıń, sonıń ishinde antik ádebiyatınıń tásiri arnawlı túrde sistemalı izertlenilmedi.

Qaraqalpaq shayır jazıwshıları dóretiwshiligindegi Batıs xalıqları ádebiyatlarınıń tásirlerin izertlewdiń tiykarǵı maqseti hám wazıypaları tómendegilerden ibarat:

-kórkem sóz sheberleriniń tvorchestvolıq, rawajlanıwındaǵı sırtqı tásirlerdiń jańa baǵdarların anıqlaw;

-kórkem sóz sheberleriniń tvorchestvosındaǵı batıs xalıqları ádebiyatlarınan ótken janr hám ádebiy aǵımlardı úyreniw;

-kórkem sóz sheberleriniń antik dáwiri ádebiyatına bolǵan qatnasın

baqlaw;

-kórkem sóz sheberleriniń kishi lirikalıq janrlarında antik ádebiyat tásirlerin analizlew;

-kórkem sóz sheberleriniń kólemli shıǵarmalarında /»Poseydonnıń ǵázebi», «Máńgi bulaq»/ antik ádebiyatı dástúrleriniń kórinislerin

analizlew.

- kórkem sóz sheberleriniń shıǵarmalarında Batıs xalıqları ádebiyatları tásirleriniń tvorchestvolıq dárejesin anıqlaw.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń Batıs xalıqlar ádebiyatları menen baylanısların arnawlı úyreniw hám bunnan bılay rawajlandırıw ushın dáslepki tayanısh bazası xızmetin isleydi. Qaraqalpaq ádebiyatında kópshilik janrlardıń hám ádebiy aǵımlardıń payda bolıwı hám qáliplesiwi

- 3 -

tikkeley Batıs xalıqlarınıń ádebiyatları tásirinde júzege kelgenligi dálliylenedi.

Kórkem sóz sheberleriniń dóretpeleri menen qaraqalpaq xalqın qaraqalpaq ádebiyatın dúnya júziniń kóp xalıqlarına tanıtqan, qaraqalpaq poeziyasın jańa basqıshqa kótergen dóretiwshi. Batıs hám Shıǵıs sintezi qaraqalpaq xalqınıń ádebiy-filosofiyalıq kóz-qarasınıń dárejesin

kóterdi. Bul proсesste I.Yusupov tvorchestvosı tiykarǵı orındı iyeleydi.

Rus, ukrain, belarus, latısh, ózbek, qazaq, qırǵız hám kóplegen xalıqlar shayırdıń shıǵarmaların sol tillerdegi awdarmasında súyip oqıydı.

I.Yusupov tvorchestvosı eki tárepleme xızmet etedi. Ol qaraqalpaq

ádebiyatına basqa ádebiyatlardan jańa kórkem dástúrlerdi alıp keldi, sonıń menen birge ol eń bay milliy koloritke iye. Ol qaraqalpaq oqıwshıların dúnya júzi ádebiyatınıń altın xorına kirgen belgili shıǵarmalar menen tanıstıradı.

Házirgi waqıtta I.Yusupovtıń tvorchestvosı haqqında ayırım kitaplar, gazeta-jurnal maqalaları, geypara orıs dilmashlarınıń shayır haqqında ádebiy portret, ocherk esabında jazılǵan miynetleri bar. Mısalı, P.Ulyashovtıń «Veter dorog» kitapshası, sonday-aq ózimizdiń jergilikli

ádebiyatshılarımızdan G.Esemuratovtıń «Ibrayım Yusupovtıń poeziyası» degen kitabı, bunıń dálili bolıp esaplanadı.

Sońǵı waqıtları shayırdıń tvorchestvosı qızıǵıwshılıq kúsheyip,

ádebiyatshılarımız onı izertlewdi qolǵa alıp atır.

I.Yusupov tvorchestvosına baǵıshlanǵan miynetlerden J.Maqsetovanıń kandidatlıq dissertaсiyasın aytıwǵa boladı. Bul jumıs «Poeticheskoe masterstvo I.Yusupova», dep atalıp, shayırdıń ulıwma tvorchestvosına baǵıshlanǵan. Onda shayırdıń qosıqları hám onıń basqa ádebiyatlardan awdarmaları haqqında sóz etiledi. Avtor I.Yusupovtıń novatorlıq jemislerin, originallıǵın mısallar menen dáliylegen.

tásirlengenligin, olardıń belgili dástúrlerin biziń ádebiyatımızǵa engizgenligin ulıwma sóz ete otırıp, bul sorawlardı óz aldına problema sıpatında qaramaydı. Bunıń sebebi bizge túsinikli, bul jumıstıń teması

hám kólemi usı problemalardıń sheshimin talap etpeydi. Sol ushın da biz óz gezegimizde joqarıda aytılǵan másele ústinde jumıs alıp barǵımız keledi.

Hár bir ádebiyat bunday qarım-qatnastan belgili dárejede máplenedi.

Bunı anaw yamasa mınaw ádebiyattıń ázziligi, jarlılıǵı dep qarawǵa bolmaydı. Bul proсess tábiyǵıy nárse. Onnan basqasha bolıwı da múmkin emes. Sonı aytıp ótiw kerek, bul sorawǵa júdá itibarlı qarawımız kerek. Sebebi belgili bir waqıtlarda geypara ádebiyatshılarımız usınday problemanı sheshiwde bir táreplilikke berilip ketti.

Barlıq original shıǵarmalardı da basqa ádebiyat tásirinde jazılǵan

/kóbinese orıs ádebiyatı/ dep, onıń originallıǵın kórmey, barlıq bahalı jaǵında haqqıyqıy tásirlengen táreplerin de sol basqa ádebiyattıń qúdireti dep esapladı. Al onnan sońǵı waqıtları bolsa, ulıwma qarama-qarsı pikir

ústemlik etti, yaǵnıy ádebiy tásirler problemasın moyınlamaw, bunday problema joqtay ótip qaraw tendenсiyaları boldı. Búgingi kúni, biziń oyımızsha, usı aytılǵan kóz-qaraslardıń hár birin názerge ala otırıp, máselege obektiv baha beretuǵın waqıt keldi.

Ádebiy baylanıslar –bul konkret tariyxıy kategoriya: onıń ulıwma ádebiy proсesste hám hár bir xalıq ádebiyatı tariyxında áhmiyetti hár qıylı. Sonıń ushın da ádebiy baylanıslardı úyreniw ádebiyat haqqında ilimniń bir máselesi bolıp tabıladı.

Ádebiy tásirler máselesi ádebiyattanıwda óz aldına ilim bolıp qáliplesken. Rawajlanǵan franсuz, inglis, nemis, orıs ádebiyattanıw ilimlerinde bul máselege arnalǵan kóp jumıslar hám dúnya júzilik dárejede tanımalı bolǵan belgili wákilleri bar. Olardan Brandes, Maks Kok, Erik Shmidt, Iozef Tekst h.t.b. Bizlerge kóbinese orıs ádebiyatshıları

- 5 -

A.A.Veselovskiydiń, V.M. Jirmunskiydiń, N.M.Konradtıń miynetleri tanıs.

Mısalı, akademik N.M.Konrad «Zapad i vostok» kitabında «shıǵıs ilimi» /»vostokovedenie»/ problemasın rus ádebiyatına baylanıslı sheshedi. Bul kitaptaǵı «Sredne-Vostochnoe Vozrojdenie i Alisher Novoy», «Vityaz v tigrovoy shkure i vopros o renesanskom romantizme» atlı bólimleri biziń ádebiyatshılarımızǵa kútá qızıqlı hám kóp máselelerge túsinik beredi.

N.M.Konrad házirgi biziń jasap turǵan jerdi, yamasa Ózbekstan territoriyasın eski dúnya /starıy svet/ orayı dep tek ǵana geografiyalıq, mánisinde emes, al mádeniy, ilimiy rawajlanıw tárepinen de oray dep qaraydı. Bunıń dálliyli retinde Alisher Nawayı, onıń ólmes shıǵarmaların, sol dáwirde ózbek xalqınıń ózbek milletke aylanıwın aytıp ótedi. Álbette, eń baslısı ullı Nawayı hám onıń áwladlarǵa qaldırǵan altın ǵáziynesi. Bárshe xalıqlar ullı Nawayıdan úyrenedi, shıǵarmalarınan ruwxlanadı.\

Bul jerde biz aytıp ótiwimizge boladı, klassik shayırımız Berdaq

«Shar kitaptan tura qashtım,

Nawayıdan sawat ashtım,»

dep jazsa, házirgi qaraqalpaq poeziyasınıń tulǵası bolǵan I.Yusupov bılay dep jazadı.

«Men-gibrid, sabıq nálden kógergen, Pushkin menen Nawayınıń shańınan, Men taza qan sap júrekte islegen,

Men-Berdaqtıń jalǵız tamshı qanıman.»

Akademik N.M.Konradtıń joqarıda atı atalǵan miynetinen basqa V.Jirmunskiydiń «Bayron hám Pushkin» kitabınıń jarıq kórgenine de yarım ásirden kóbirek waqıt boldı. Biraq ta, usı yarım ásir ishinde bul kitap

- 6 -

hesh gónergen joq, kerisinshe, ondaǵı kórsetilgen jollardıń tuwrılıǵın waqıt dáliylep atır.

«Bayron hám Pushkin» monografiyası rus ádebiyattanıwındaǵı formalizm mektebiniń háwij alıp turǵan payıtında jazılǵan edi. Biraq ta formalizm mektebiniń wákillerine tán metodikalıq qátelikler bul monografiyaǵa óz tásirin tiygizgen joq.

V.Jirmunskiy Pushkin hám onıń dáwirindegi poemalardı izertlewde tómendegi poziсiyaǵa tiykarlanǵan edi. Ol poeziyanı iskusstvo sıpatında, al poeziyanı izertlew –bul analiz hám kórkem formanıń interpretaсiyası dep qaradı.

Bul jumısında V.Jirmunskiy prinсipiallıq áhmiyetke iye

máselelerdi kóterdi. Izertlewshi anaw yamasa mınaw shıǵarmaǵa óz qatnasın,

óziniń kóz-qarasın emes, al sol shıǵarmanıń ózin izertlewi tiyis dep kórsetti ilimpaz.

V.Jirmunskiy ádebiy shıǵarmanı izertlewdiń baslı eki jolın kórsetedi: immanentlik /statistikalıq/ analiz hám genetikalıq /tariyxıy/ analiz.

Birinshi jaǵdayda ádebiy shıǵarma ayrıqsha ádebiy birlik sıpatında,

óziniń ishki rawajlanıwı nızamları qaraladı. Ekinshi jaǵdayda, sol

ádebiy birliktiń tariyxıy genezisi qaraladı. Bul jerde dıqqat orayında «tásirler» problemasın tariyxıy-ádebiy dinamikanıń, ádebiy tariyxınıń baslı probleması dep qaraydı.

«Hár bir jazıwshı belgili bir dástúrdi tawıp, sonı dawam etedi,

ózinshe sonı ózlestiredi yamasa onnan bas tartadı. Birinshi jaǵdayda da, ekinshi jaǵdayda da, dástúr ádebiyatshınıń máselesi bul salıstırıw «eski» menen jańagı, dástúr elementlerin esapqa ala otırıp salıstırıw nátiyjesinde jańashalıq, individuallıq tvorchestvolıq táreplerin kórsetiw».

- 7 -

Ádebiy dástúr hám sol dástúrli individual qayta ózlestiriwdi anıqlawdaǵı birden-bir jurıs jolı-bul tekstlerdi salıstırıw dep esaplaydı V.Jirmunskiy.

Ádebiy tásir bul dóretiwshige sırttan bolǵan bir túrtki emes, al kerisinshe, ol shayırdıń evolyuсiyasınıń ishki faktorları menen soǵan kelip jetken boladı.

Bayron hám Pushkin poemalarınıń temasın, syujet hám kompoziсiyasın, stil hám bayanlaw usılların izertley otırıp, V.Jirmunskiy eki birdey

negiz etip aladı: Pushkinniń ózi tán alǵanınday hám kóplegen faktorlar menen dáliylegenindey-aq, onıń Bayronnan ǵárezliligin, ekinshi tárepinen

Pushkin poeziyasınıń geniallıq ózgesheligin, yamasa avtordıń belgilegenindey «preodolenie bayronizma», yaǵnıy Bayron tásirinde qalıp

qoymay, onıń menen sheklenbey onı jeńip ótip, ózinikin rawajlandırǵanlıǵın V.Jirmunskiy kózden joyıtpaydı.

V.Jirmunskiy Pushkin tek ǵana Bayron shıǵarmalarında óspegenin, al oǵan barlıq jańa ádebiy atmosfera, jańa dáwirdiń stili tásir etkenligin esletip ótedi. Solay bolsa da poema dóretiwde oǵan Bayron úlgi bolǵan hám bul tosattan emes. Sebebi Bayron shıǵarmalarında lirikalıq poema juwmaqlanǵan túrde iye boladı, orta ásir balalarınıń tásir ústemliginen qutıldı.

"Bayronizmnen qutılıw" /"Preodolenie bayronizma"/ -kitaptıń bir babınıń atı bolıp qalmastan, al ulıwma monografiya arqalı ótetuǵın tema.

Usı tema kitaptıń ózgesheligin, keń masshtablıgın belgileydi. Bul tema kitapta Pushkinniń "Poltava" poemasınıń analizi menen juwmaqlanadı.

V.Jirmunskiydiń monografiyasınıń ekinshi bólimi "Rus romantikalıq poemasınıń tariyxınan" dep ataladı. Bul bólim orıs ádebiyatında Bayron hám Pushkin tásiyrinen payda bolǵan poemalardı analizlewge arnalǵan. Olar tema menen syujetler boyınsha gruppalastırılǵan. "Bayron hám Pushkin" kitabın oqıp otırıp, ondaǵı ideyalardıń baylıǵına, shuqırlıǵına,

- 8 -

avtordıń stiliniń jetikligine tán bereseń. Biziń jumısımızdı jazıwda ullı ilimpazdıń miyneti úlken teoriyalıq negiz bolıp, ózimizdiń ilimiy baǵdarımızdı anıqlawǵa járdem beredi.

Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde ádebiy tásirler problemasına arnalǵan, miynetler onday kóp emes. Qaraqalpaq-rus ádebiy baylanıslarına arnalǵan akademik M.K.Nurmuxamedovtıń, qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxına baylanıslı XIX ásirdegi qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń qáliplesiwine shıǵıs tillerindegi jazba dereklerdiń tásirine arnalǵan

X.Xamidovtıń monografiyaları, sonday-aq bul máseleni sóz etken ayırım kishi-girim jumıslar boldı.

Bul pánde tiykarınan joqarıda atı atalǵan X.Xamidovtıń monografiyası ilimiy-teoriyalıq hám metodikalıq jaqtan qızıǵıwshılıq tuwdıradı.

Ádebiyattaǵı onıń áyyemgi túri poeziyadaǵı bolǵan hám ómir súrip kiyatırǵan dástúrler xarakteri, mazmunı kóz-qarasları jaǵınan maydalap qaraǵanda kóp túrli bolıp gezlesedi. Máselen, shıǵarmanıń tematikasındaǵı dástúrler, shıǵarmanıń formasındaǵı dástúrler h.t.b.

Avtor qaraqalpaq poeziyasındaǵı XIX ásir shayırlarınıń

dóretiwshiliginde eki dástúrdi bólip qaraydı: folklor hám jazba ádebiyat.

Usı eki dástúr haqqında sóz ete otırıp, olardıń óz-ara baylanısların, tematikalıq hám mazmunı haqqında ulıwma túrlerin aytıp ótedi. Biziń jumısımızǵa úlgi etip alatuǵın jaǵdaylardan avtordıń mına pikirin

aytıwǵa: "Shıǵıs tillerindegi qoljazbalar dúnya júzilik ádebiyatına, sonıń ishinde Batıs Evropa ádebiyatlarına da tásirin tiygizgen hám tiygizgen tásiri eki tárepleme bolǵan unamlı hám unamsız". Mine biz bul qániygelikte usı baǵdardı basshılıqqa alıp barıwımız kerek.

Eger ózbek, qazax ádebiyattanıw ilimin alıp qaraytuǵın bolsaq, olardı ádebiy probleması boyınsha kóplegen jumıslar islengen. Mısalı, Sh.K.Satpaevanıń "Kazaksko-evropeyskie literaturnıe svyazi XIX i pervoy

- 9 -

polovini XX v." jumısı, yamasa ózbek ádebiyatshıları F.K.Suleymanovanıń

"Iz istorii vzaimootnosheniy Vostoka i Zapada", Z.Umarbekovanıń

"M.Yu.Lermontov i uzbekskaya poeziya", I.M.Ragimovtıń "Vostochnıe slova i

Vostochnıe poemax Dj.G.Bayrona", R.Abdullaevanıń "Shiller i uzbekskaya literatura", N.N.Narzulaevanıń "Uzbekskaya literatura ee vzaimosvyazyax s tvorchestvom Bednogo", M.G.Kamilovanıń "N.A.Nekrasov i uzbekskaya sovetskaya poeziya" jumısların aytıwǵa boladı.

Bul miynetlerdiń ishinde F.R.Sulaymanovanıń jumısına analiz jasap qarayıq.

F.K.Sulaymanova xalıqlar arasındaǵı ápsanaǵa aynalǵan Tomaris patsha haqqında bunnan neshe ásirler aldın antik Rim avtorı Pavel Arodiy óziniń

"Dúnya júzlik tariyx" kitabında Tomaris patshanıń Kir patshanıń ústinen erisken jeńisi hám Tomaristiń "Otız jıl urıstan qanǵa toymaǵan, bálki

endi toyarsań?" dep aytqan sózin keltiredi. Tariyxshınıń bul shıǵarması XIII

ásirde jasaǵan ullı italyan shayırı Dante Aligerige /1265-1321/ jaqsı

bilgili bolǵan. Ol óziniń "Bojestvennaya komediya" shıǵarmasında bılay dep jazadı:

"Yavlyal kak mshene groznaya tvorimo

I tomarisa Kiru govorit:

"Tı jajdaya krovi, pey nenasıtnıy".

Bunnan basqada mısallarında F.Sulaymanova patsha Tomaristiń obrazı batıs ádebiyatınıń eń ullı dóretiwshileriniń shıǵarmalarında óz ornın tapǵanın kórsetedi. Solardıń ishinde ullı anglichan shayırı Shekspir /1564-1616/ óziniń "Korol Genrik IV" dramasında grafinya Overnskaya anglichan basqınshılarına qarsı gúreste qaharmanlıq kórsetpekshi bolıp ózin "skifli Tomariske" teńgeretuǵınlıǵın aytadı.

- 10 -

"Moy plan gotov i esli udaetsya,

Ne menshe podvigom prostavlyuyas,

Chem skiflyanka Tomaris smertyu Kira"

Jáne de bir mısal, franсuz dramaturgi F.Kimo "Kirdiń ólimi" tragediyasında Tomaristi azatlıq ushın gúres, patriotizm nıshanı sıpatında súwretleydi. Onı franсuz xalqınıń qaharmanı Jannad Arkqa megzetedi.

Solay etip, F.K.Suleymanovanıń tómendegi pikirine tolıq qosılamız.

"Ózbek xalqınıń dástanlarınıń úlgileri Gerodottan mıń-mıń jıllar, kontinentlerden, antik, orta ásirler, klassiсizm dóretiwshileriniń shıǵarmalarınan ótken "Tomaris" tragediyasında /Asxad Muxtar/ áwladlarǵa qaytıp keldi".

Bul pikirge qosımsha biz I.Yusupov qálemine tiyisli "Tomaris" poemasın dıqqat bóleyik.

Áyyemgi Yunon /grek/ ádebiyatınıń tutas tulǵası, tereń gumanistlik ideyaları, erkin oy-pikiri bay obrazları kóp ǵana ádebiyatlarǵa unamlı tásirin tiygizdi, olardı bayıttı.

Bul eski mádeniyat, ádebiyat neshe kóp ásirlerden beri zaman sınaqlarına shıdap berip óz qunın áhmiyetin joytpay kelmekte. Yunon-Rim xalıqları

ózleriniń dóretiwshiliginde insaniyattıń ásirler dawamındaǵı problemaların sheshiwge urınadı, olar batırlıq Aziya jerlerinde bir qansha

diniy túsinikler qatarında Yunon qudaylarına Zevs, Afina, Poseydon, Appolon hám basqalarǵa sıyınıw dástúr bolǵan. Orta Aziyanı Iskender

Makedoniyalı basıp alǵannan soń ol jerde Yunon jazıwı da tarala baslaydı.

XVII ásirde Evropa klassiсizm ádebiy aǵımı da 100-150 jıl dawamında antik dúnya kórkem dóretiwshiligine eliklep rawajlandı. Bul dáwir dawamında derlik pútkil Evropa sahnası tiykarınan Yunon-Rim tragediyaları mazmunı menen jasadı.