Shıǵıs xalıqları ádebiyatı
.pdfBERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI
QARAQALPAQ FILOLOGIYASÍ FAKULTETI
QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ KAFEDRASÍ
SHÍǴÍS XALÍQLARÍ ÁDEBIYATÍ
(5220100 Qaraqalpaq filologiyası studentleri ushın)
lekсiya tekstleri
Lekсiya – 40 saat Ámeliy – 14 saat Seminar – 8 saat
Dúzgen : f.i.k. B.Genjemuratov
Nókis - 2006
KIRISIW
Pánniń maqseti hám wazıypaları
Jobası: 1. "Shıǵıs xalıqtarı ádebiyatı" páni haqqında túsinik.
2. "Avesto","Quran", "Payǵambarlar qıssası", "Qalila hám Dimna" h.t.b. boyınsha maǵlıwmatlar.
3. Arab, parsı hám túrki tilinde dóretilgen ádebiyatlar.
4. Shıǵıs xalıqları ádebiyatınıń qaraqalpaq ádebiyatınıń áhmiyeti.
Qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıw tariyxınıń tamırları kútá tereńnen baslanadı. Onıń bir tarmaqları xalıq awızeki ádebiyatına, jıraw-shayırlar dóretiwshiligne, qaraqalpaq klassikleri poeziyasına, e rte dáwirdegi túrkiy ádebiy miyraslarǵa, tuwısqan tilles xalıqları ádebiyatına barıp taqalsa, jáne bir tarmaqları
arab hám parsı ádebiyatına hátteki, hind, qıtay ádebiyt estelikleri menen baylanıslı.
Eger biz búgingi ádebiyatımızǵa názer salar bolsaq, poeziya maydanıda qıtay hám yapon ádebiyatına da qızıǵıwshılıq barday seziledi. Bir qatar belgili qaraqalpaq shayırları
qıtay hám yapon poeziyası úlgilerinen |
qaraqalpaq tiline awdarmalar islelenin |
kóremiz. |
|
Qaraqalpaq tli hám ádebiyatıshı qánigeligine iye adam joqarıda sóz etilgen |
xalıqlar |
||
ádebiyatı |
boyınsha belgili dárejede bilimdi iyedlewi lazım. |
|
|
Haqıyqıy kórkemlik qunı joqarı ádebiiy miyraslarǵa jıllar, ásirler, eralar óz |
|||
húkimranlıǵın júrgize almaydı. Ol |
belgili bir waqıt kólemindegi |
shegaraǵa |
|
sıymaydı. |
Bunday ádebiy dóretpeleri belgili bir georafiyalıq, mámleketlik yaki |
||
siyasıy-jámiyetlik keńisliklerden asırılıp ótiw uqıbına iye boladı. Bunday ádebiyat rassalıq ózgesheliklerdi, diniy kózqaraslardı, millettiń ayırmashılıqların, til yaki
dástúrleridi tańlap otırmaydı. Barlıq |
jerde |
de barlıq waqıtta da óziniń Watan |
|||||
ádebiyatınday |
qabıl etiledi. |
|
|
|
|
||
Shıǵıstıń |
e |
ń áyyemgi ádebiy |
e stelikleri |
"Avesto","Quran", "Payǵambarlar |
|||
qıssası", "Qalila hám Dimna", "Qabusnama", "Totınama","Mıń bir tún"" "Beybarısnama" |
|||||||
waqıt shegaralarınan |
súrnikpey |
ótip |
kiyatırǵan biybaha dóretpelerden e saplanadı. |
||||
Biziń xalqımız |
pútkil |
dúnyaı |
óz |
talantı |
menen |
tańlandıratuǵın parsı-tájik |
|
klassikleri Ferdawsiydiń "Shaxnama" sın , Omar Hayamnıń "Rubayı"ların, Sadiydiń "Gúlistan"ın Hafızdıń poeziyasın súyip oqıǵan, ózleniniń ruwxıy dúnyasın bayıtqan.
X-XIX ásir aralıǵında jasaǵan klassik shayırlar Xoja Axmet Yassawıydıń, Sulayman Baǵırǵanıydıń, Áliysher Nawayınıń, Muhammed Fizuliydiń, Suwpı Allayardıń, Maqtumqulınıń, Abaydıń poeziyasın hár bir ziyalı qaraqalpaq qásterlegen,
kitapların |
úylenine saqlaǵan. Qaraqalpaq klassikleri Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq |
|
joqarıda |
sóz e tilegen shayırlarda |
ustazımız dep e saplaǵan. Olardıń poetikalıq |
dástúrlerin ózlestirgen hám ózleri de |
sapası joqarı qosıqlar jazǵan. |
|
Dúnya ádebiyatshılar Shıǵıs ádebiyatı degende, tiykarınan, arab, parsı, hind, qıtay, yapon, koreyis hám túrk xalıqları ádebiyatların dıqqatqa aladı. Basqa túrkiy xalıqları ádebiyatı sıyaqlı qaraqalpaq ádebiyatı da Shıǵıs ádebiyatı dep atalǵan úlken bir ádebiyattıń shaqabın quraydı. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı óz aldına pán sıpatında ótiledi, sonlıqtan biz bunı ótiletuǵın pánde oǵan arnawlı toqtaymız.
Tariyxıy dáreklerge názer salsaq, Shıǵıs xalıqlarınıń mádeniyatı áyyemgi Greсiya
hám Rim mádeniyatınan ádewir burın rawajlanǵanın kóriwimiz múmkin. Áyyemgi shumer mádeniyatı, Assiriya, Vaviloniya qusaǵan áyyemgi mámleketlerdegi arxitekturalıq jetiskenlikleri, Tigr Efrat dáryaları aralıǵındaǵı diyxanshılıq сivilizaсiyası sol
dáwirlerdegi ádebiyattıń qarnday dárejede bolǵanlıǵınan gúwalıq beredi.
VIII-XV ásirlerde arab parsı hám túrkiy ádebiyatlar ózleriniń rawajlanıw shıńlarına shıqtı. Bul dáwirlerde parsı ádebiyatı sonsheli dárejede rawajlandı, bul
- 2 -
dáwirde dúnya ádebiyatları "Shıǵıs oyanıw dáwiri" dep atala basladı. Ádebiyattıń kórnekli wákilleri Shıǵıs klassikleri" dep ataw dástúrge aylandı.
Usı dáwirdegi Shıǵıs ádebiyatı pútkil dúnya ádebiyatınıń rawajlanıwına unamlı tásirin tiygizdi. Sonlıqtan da "Srednevekovoy vostok" dep atalǵan miynette "Orta ásirdegi Shıǵıs búginki kúni de kópshilik alımlardıń dıqqatın ózine tartpaqta. Ásirlerden ásirlerge jetip kelgen bul bay miyras házirgi Shıǵıs xalıqlarınıń mádeniyatınıń rawajlanıwınıń jolların izlewde oǵada bahalı tiykar bola aladı. Onıń tariyxın hám mádeniyatın izertdewde bir neshe ilim orınları hám institutlar izertlew jumısların atıp barmaqta"-dep jazılǵan.
Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı boyınsha bilim alıwshı hár bir filolog-qánige, álbette, Shıǵıs ádebiyatı tariyxın ózlestiriwi, usı bay miyras boyınsha keń kólemdegi maǵlıwmatlarǵa iye bolıwı, insannıń ruwxın tárbiyalawdaǵı biybaha áhmiyetin ańlawı, onı oqıwshılarǵa tereńnen túsindiriwi qánige sıpatındaǵı ádiwli wazıypası boldı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Mámbetov K. Shıǵıs ádebiyatı tariyxı. Nókis, "Bilim", 1993.
2. Srednevekevoy Vostok, (itoriya i kultura) izd. "Nauka" Moskva, 1980
- 3 -
SHÍǴÍS AŃÍZLARÍ
Jobası: 1. Áyyemgi Shıǵıs xalıqlarında jazıw mádeniyatı.
2. Xorezm haqqında ańızlar.
3. Kayumars tuwralı ańız.
4. Belgili alımlar Shıǵıs ańızları tuwralı.
"Áyyemgi Shıǵıs tariyxı" dep atalǵan kitapta bir qızıq pikir bar: "Áyyemgi Shıǵısta asa ketken jawızlar sonshama mádeniyattı qurtıp jibermegende, bálkim, biz, Greсiya Rimnen burınraq Shıǵıs elleriniń mádeniyatın tereńirek úyrengen bolar edik. Áyyemgi mádeniyattıń tiykarı Shıǵısta taralǵan, biraq olar ayawsız qıyratılǵan" Bul pikirdi akademik S. P. Tolstovtıń ilimiy kózqarasları da tastıyıqlaydı. Ol bılay
dep jazǵan: "Men dáslep Volga dáryası boyı e lleriniń mádeniyatı tariyxın izertlewge qızıqtım. Tereńirek názer salsam bul mádeniyattıń tamırları Xorezmde eken. Al, Xorezm mádeniyatın izertlep qarasam, onıń tamırları Shıǵıstıń kóp elleri menen baylanısatuǵın málim boldı." S. P. Tolstovtıń jazıwınsha, áyyemgi Xorezmde biziń eramızǵa shekemgi IV hám II ásirlerde de mádeniy rawajlanıw bolǵan. Ol biziń Qaraqalpaqstan territoriyasında jaylasqan Jambasqala hám Kelteminar tariyxıy estelikgin mısal sıpatında kórsetedi.
Qaraqalpaq mádeniyatı tariyxın izertlewshi alım L. S. Tostova "Aral boyı
elleriniń |
e |
rte dáwirlerdegi mádeniyatı" dep atalǵan maqalasında bılay dep jazadı: |
|||
"Orıs tariyxshısı hám |
jazıwshısı |
N. Karazinniń qaraqalpaqlardan jazıp alǵan |
|||
"Hayallar patshalıǵı" haqqında e |
rtegi negizinen áyyemgi Assiriya patshalıǵı menen |
||||
baylanıslı. Qaraqalpaqlardıń bul ertegindegi áyyemgi Assiriyanwıń aspa baǵları hám |
|||||
Shammuramat tuwralı ańızdı esitip hayran qaldım." |
|
||||
Xorezm |
áyyemgi |
zamanlardan-aq diyqanshılıq mádeniyatı |
rawajlanǵan úlke |
||
sıpatında |
málim bolǵan. Hár qıylı jawgershilik, urıs, basqa ellerge atlanıs qusaǵan |
||||
máselelerge baylanıslı onıń iyelegen territoriyası birde azaysa, birde kóbeygen. |
|||||
Biraq, áyyemgi Xorezm degende |
tiykarınan Xorezm shuqırı dep atalıwshı Turan |
||||
oypatlıǵı |
túsinilgen. |
Mine, usı |
áyyemgi mádeniyat orayında, |
onıń kópshilik |
|
bóliminde |
|
bizlerQaraqalpaq xalqı jasaymız. |
|
||
Xorezm degen sózdiń payda bolıwı tuwralı da ańızlar bar. Arab alımı A. Maqdisiydiń jazıwınsha "Ertedegi Shıǵıs patshalarınıń biri gúnalı 400 adamdı jazalaǵan. Olardı jasawǵa múmkinshilik kútá az bolǵan Kass degen jerge aparıp taslaǵan. Jazalanǵan olar ań hám balıq awlap tirishilik e tken, úy soǵıp alǵan. Olardıń gúnasınan keshken patsha bul adamlardıń ósip-óniwi ushın 400 túrk hayalın jiberipti. Bul úlkede góshti- "xor", otındı – "razm" dep ataydı e ken. Sonlıqtan patsha bul jerge Xorezm dep at beripti."
Xorezm tuwralı tariyxshı S. P. Tolstov jazıp alǵan ańız da dıqqatımızdı tartadı: " Sulayman payǵambar birneshe perini gúnasına ılayıq jazalawdı maqset etken hám olardı Adam bendesi jasamaytuǵın bir jaqlarǵa aparıp taslawdı buyırǵan. Bir Dáw bul tapsırmanı orınlaw ushın kóp waqıt júrgen hám Qızılqum menen Qaraqumnıń aralıǵında ǵı Xorezmdi tańlaǵan. Dáw perilerdiń birewin jaqsı kórip
qalǵan e ken. Sonlıqtan ózi |
de sol jerde qalǵan. Olardan |
tuwılǵan qızlar peridey |
sulıw, uları dáwdey ǵayratlı bolar eken." |
|
|
Orta Aziya hám Iran |
xalıqları arasında adamzattıń |
payda bolıwı tuwralı |
ańızlar da ushırasadı. Solardıń biri Kayumars tuwralı ańız. Ańızlarǵa qarap pikir júriter bolsaq, Kayumars bir jaǵı adamǵa, Ir jaǵı ógizge usaǵan maqluq e ken.
Tariyxshı S. P. Tolstov Kayumarsqa –Buǵa adam dep táriyip beredi. Túrkiy xalıqlardıń ádebiy miyrası "Oguznama"nıń bazı bir súwretlew detalları Kayumarstı esletedi.
- 4 -
Ibn Axmet ál Balxiydiń "Patshalar kitabı"nda |
jazılıwına qaraǵanda, Kayumars |
||||
álemge jaqsılıqtı hám ádalatlıqtı |
taratıwshı adam eken. Ol beyishte úsh mıń jıl |
||||
jasaptı. Sońınan jerge |
qaytıptı.Taw janbawırında |
jasaǵanı ushın ol |
Girshaq |
||
atanǵan. Kayumarstıń sulıwlıǵı sonsheli e ken, kórgen adamlar aqılınan |
ayırılıp |
||||
qalajazlar eken. Axramannıń yaǵınıy shaytannıń Xarur atı kútá |
turpayı balasınıń |
||||
jerkenishli is háreketlerine qáhárlengen Kayumars |
oın óltiripti. Axraman Qudayǵa |
||||
arız e tipti, jazalaǵısı |
kelegen |
e ken, qullası |
bir sebebin |
tawıp |
Kayumarstı |
óltiripti. Kayumartsıń qarnınan e ki tamshı qan jerge túsipti. Bul eki tamshı qannan ei ósimlik ósip shıǵıptı. Sońınan e ki ósimliktiń biriwinen e r jınıslı, biriewinen hayal jınıslı Adam payda bolıptı. Olar Meshe hám Meshanan dep atalǵan.
Benuniydiń "Ótmishten qalǵan e stelikler"kitabında bul ańızdıń syujeti sál basqashalaw: "Axramannıń (Shaytannıń) qılmıslı islerine qáhári kelgen Táńriniń mańlayına shıqqan ter tamshısı jerge túsip topıraqqa aralasıwı nátiyjesinde Kayumars dúnyaǵa kelipti. Táńri Axramandı jazalaw ushın oǵan Qayumarstı jiberipti. Qayumars Axramanǵa jetip kelipti. Biraq Axraman shaytanlıq hiyle jolı menen Qayumarstı jelkesinen ılaqtırıp jiberipti hám óltiripti. Qyumarstıń belinen
jerge túsip e ki dana tuqım bir ul wám bir qız bolıp ónip shıǵıptı." Biruniy Qyumartı Girshax dep ataǵan. Bul sózdiń maǵanası Tawpatshası degendi ańlatadı. Ol jerden payda bolǵan, ılaydan islengen, tiligen topıraq degen mánis-maǵananı da bildiredi. Dúnyaǵa kelgen er hám hayal hindlerde Meshe hám Meshana, parsılarda Márt hám Márdana, arab hám túrklerde Adam Ata hám Hawa Ene dep atalatuǵınlıǵı málim.
Belgili alım N. M. Mallaevtıń miynetinde ol Qayumarstı Gaya Marjan, dep ataydı. Ol Axura Mazda tárepinen jaratılǵan. Qayumartta, yaǵınıy Gaya Marjanda e ki túrli sıpat-adam hám buǵa kórinisi bolǵan, e ki túrli Janı bar e ken. Axraman Qayumarstı óltiredi. Onıń denesinen 55 túrli dán, 12 túrli ósimlik,sıyır hám buǵa,
olardan |
272 túrli paydalı haywanlar payda bolıptı. Adamǵa usaǵan bóliminen erkek |
|
hám hayal jınısı |
payda bolıptı. |
|
Ábiw |
Janar |
Muxammed ibn Jarir Tabariydiń "Tariyxıy Tabariy" kitabında |
Qayumarsqa bir tárepi Adam, bir tárepi buǵa qusaǵan sıpatlamalar berilgen. Bul kitapta jazılıwınsha, Qayumars álemdegi e ń ádil patsha bolıptı hám adamzat ústinen 700 jıl húkimranlıq e tipti. Onıń dushpanları Damavand tawında balası Pushandı óltiripti. Ol dushpanların izlep júrip bir mákiyen tawıqtı jıllannan Aman alıp
qalıwda qorazǵa járdem beripti. Jılandı tas penen urıp óltiredi. Sebebi qorazdıń
óz juptısına sadıqlıǵın sezip, adamzatqa qanday da bir usaslıǵın ańlaǵan eken hám
sol kúnnen baslap tawıq adamzat penen birge jasaydı e ken. Bul tuwralı Qayumars párman beripti. "Meni de, juptımdı da ólimnen qutqardıńız. Endigiden bılay bizlerdiń e timiz sizlerge halal bolsın. Insan ushın e ń qáwipli dushpan-waqıt. Olar
uyıqlap waqıttıń qalay ótkenin bilmey |
qaladı. Men |
olardı tań sáhárden oyatıw |
|
xızmetin atqarıp jaqsılıq isleymen,-depti Qoraz. |
|
|
|
Ádillik ushın gúresken patshalardıń |
biri Jámshid |
barqulla e ldiń tınıshlıǵı, |
|
birligi, abadan turmısı ushın gúresken. Jamanlıq tımsalı Zahaq húkimranlıq |
e tken |
||
dáwirde e ldiń tınıshlıǵı buzıldı, bir-biri menen urısıp júdá kóp qanlar tógiledi. |
|||
Elde suwsızlıq, asharshılıq baslanadı. Zahaqtıń eki iyninen eki jılan ósip shıǵadı, |
|||
sol jılanlar hár kúni eki adamnıń miyin jep awqatlanadı eken. |
|
||
Shıǵıs xalıqları ádebiyatında tariyxıyqıy waqıyalar |
menen baylanıslı ańızlar |
||
da ushırasadı. Solardıń biriSúyawısh Qayumarstan 2756 jıl keyin jasaǵan Adam. Ol |
|||
Qayaniyler dinastiyasındaǵı birinshi patsha e ken. "Avesto" da Súyawısh |
"Syawer-shan" |
||
denen at penen tilge alınadı. Onıń dańqı Káyqısıraw, Afrasiaplar menen qatar turadı. Tariyxshı S. P. Tolstovtıń pikirinshe Súyawısh biziń eramızǵa shekemgi VIII ásirde Xorezm patshalıǵına tiykar salǵan adam. Dáreklerde Súyawısh Káyqawıstıń asırap alǵan ulı dep jazılǵan. Kúnlerdiń bir kúninde Káyqawıs patsha Turan shóllerine shikarǵa shıǵıptı. Ol dúzde bir hayaldıń jas bosanıp atırǵanın kóripti.
- 5 -
Tuwılǵan bala sulıwlıqta teńi-tayı joq e ken. "Ǵayıptan bolǵan bala-patshalıq" dep
Káyqawıs Balanı |
óziniki |
e tip alıptı. Súyawısh sulıw |
hám batır |
jigit bolıp |
|
|||||||||||
erjetipti. |
Balaǵa |
ógey analarınıń |
biri |
ashıq bolıptı. Bala |
onıń |
tilegi |
||||||||||
orınlamaǵannan |
soń Súyawıshtı ákesine jamanlaptı. |
Káyqawıs oın Turan patshası |
||||||||||||||
Afrasiap penen |
urısıwǵa jiberedi. Súyawısh |
Afrasiaptı |
jeńip onıń |
qızına |
|
|||||||||||
úylenipti. Patsha hámeldarları jamanlıq etip Súyawıshtı óltiredi. |
|
|
|
|
||||||||||||
Ábiw Janar Tabariydıń |
Súyawısh tuwralı jazıp qaldırǵan ańızında |
onıń anası |
|
|||||||||||||
túrk e kenligi aytılǵan. Túrkler patshası |
Afrasiaptıń |
qızınan ol balalı |
boladı, |
|
||||||||||||
Káyqsıraw dep oǵan at qoyadı. |
|
Sońında Káyqısıraw óz babası Káyqawısqa |
qarsı |
|||||||||||||
atlanıs |
qıladı. Ábiw Bákir Narshaxıydiń, "Buxara tariyxı" kitabında Afrasipatıń |
|
||||||||||||||
jasaǵan jeri |
Buxaraǵa jaqın jerdegi Romitan awılı dep kórsetpe beredi. Tiykarına |
|
||||||||||||||
pası tilinde jazılǵan bul ádebiy miyraslarǵa irian hám túrk xalıqlarınıń |
táǵdiri |
|
||||||||||||||
sóz e tiledi. Tariyxshılardıń |
|
maǵlıwmatlarına qaraǵanda, bizlerdiń |
yaǵınıy |
|||||||||||||
qaraqalpaqlardıń |
kútá áyyemgi |
|
babaları bolǵan túrkiy qáwimler |
Ámiwdárya hám |
||||||||||||
Sırdárya aralıǵında, Aral teńizi jaǵalarında biziń eramızǵa shekemgi IV ásirde |
|
|||||||||||||||
jasaǵan Ámiwdáryanıń |
tómengi |
shaqaplarında |
massagetler, Sırdáryanıń |
ortańǵı |
||||||||||||
buwınlarında saklar ómir keshirgen. Grek dáreklerinde bizlerdiń áyyemgi ata- |
||||||||||||||||
babalarımızdıń tariyxı sóz e tiwshi " Amor hám Sprastara," "Tumaris", "Shıraq" |
||||||||||||||||
tuwralı ańızlar bar. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
Ańızlardıń barlıǵında da tariyxıy shınlıqtıń |
ushqınları bar. Kóp áskeriy kúsh |
|
||||||||||||||
penen |
saklardıń |
e line |
bastırıp |
kirgen Iran patshası Kir olardıń Amarg |
degen |
|
||||||||||
kósemin qolǵa túsirirgen. Óziniń kúsh-ǵayratı, batırlıǵı hám áskeriy ónerdegi |
||||||||||||||||
sheberligi menen kózge túsken Sparstra saklardıń ishinen jawıngen jigirma mıń hayal- |
||||||||||||||||
qızdan ásker toplaydı hám sawash maydanında |
Kirge qıyratıwshı soqqı beredi. |
|
||||||||||||||
Grek tariyxshısı Gerodot (b.e.sh. 483-425) |
óziniń |
"Tariyx" atlı kitabında |
||||||||||||||
Kirdiń massagetler menen bolǵan sawashınan sóz qozǵaydı. Tumaris atlı hayal patsha |
||||||||||||||||
óziniń hayal-qızlardan jıynalǵan áskerleriniń |
kúshi menen Kirdiń ústinen jeńiske |
|
||||||||||||||
erisedi. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Al Shıraq tuwralı ańızda biz óz xalqı ushın Kirden ósh almaqshı bolǵan shılan |
||||||||||||||||
Shıraqtıń qaharmanlıǵınıń gúwası bolamız. Ol Kirdi barlıq áskeri menen Qaraqum |
|
|||||||||||||||
shólistanlıǵında adastıradı, dushpan |
áskerine úlken zıyan tiygizedi. |
|
|
|
|
|||||||||||
Iskender |
Zulxarnayn |
tuwralı |
ańızda |
e |
ń |
qızıqlı |
ádebiy |
|
|
miyraslardan |
||||||
esaplanadı. Grek patshası Aleksandr Makedonskiydi Aziya xalqı Iskender Zulxanayn dep ataǵan. "Tariyxıy Tabariy" de kórsetiwinshe Zulxanayn degen sózdiń mánisi "eki tárepke húkimranlıq e tiw" degendi ańlatadı e ken. Túrkiy xalıqlarda Iskender Zulxarnayn degen atqa "eki shaqlı Iskender" degen túsinik beredi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Mámbetov K. Shıǵıs ádebiyatı tariyxı. Nókis, "Bilim", 1993.
- 6 -
ÁYYEMGI DÁWIR JAZBA ESTELIKLERI
Jobası:
1. "Bexustan jazıwları" boyınsha ulıwma túsinik 2. "Avesto" tuwralı dárekler menen tanıstırıw
3. "Avesto" nıń dúnya mádeniyatı tariyxındaǵı ornı
Áyyemgi Shıǵıs álemdegi |
kútá e ski |
jazba |
e steliklerdiń |
mákanı |
sıpatında |
||||||||
belgili. Jazba mádeniyat Shıǵısta biziń eramızdan |
burınıǵı |
dáwirlerde-aq |
payda |
||||||||||
bolǵan, qáliplesken, rawajlanǵan. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
Eń áyyemgi jazıwlardıń biri- |
"Bexustan |
jazıwları. Qánige |
alımlardıń |
||||||||||
boljawınsha bul jazıwlar biziń eramızǵa shekemgi 465-424 jıllarda Axmaniyler |
|||||||||||||
imperiyası dáwirinde jazılǵan. Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, bul sol dáwirdiń |
ullı |
||||||||||||
húkimdar patsha Dara 1 diń buyrıǵı menen jazılǵan |
e ken. |
Irannıń |
Bexustun |
||||||||||
tawlarınıń Zagral shıńlarında 105 |
metr biyiklikte |
tasqa |
oyılǵan bul e steliktiń |
|
|||||||||
bálentligi 8 metr, e ni 25metr e ken. Estelik jazıwlardıń |
ulıwma uzınlıǵı |
30 km |
|||||||||||
aralıqtı óz ishine aladı eken. Bul jazıwlar da sol zamanlarǵa |
tán bolǵan Elam, babıl, |
||||||||||||
Iran tilleri elementleri kópshilikti quraydı e ken.. Geyde qara sóz, geyde qosıq |
|||||||||||||
qatarları aralas |
kelgen bul jazıwlarda tariyxqa, |
mádeniyatqa |
baylanıslı |
qunlı |
|
||||||||
dárekler kóp quraydı. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
AVESTO |
|
|
|
|
|
|
|
||
"Avesto" Orta Aziya tariyxında ǵana e mes, al dúnya mádeniyatı tariyxında |
úlken |
||||||||||||
áhmiyetke iye. Zardushttıń táliymatıń táliymatı "Avesto"nı dúnyaǵa keltirdi. |
|
|
|
||||||||||
Zardusht tuwralı hár qıylı kózqaraslar bar. Bazı bir |
e vropalı |
ilimpazlardıń |
|
||||||||||
aytıwınsha, Zardusht óz dáwirinde quwdalawǵa ushıraǵan. Zardushtta e vropalılar |
|||||||||||||
Zaratushtra dep ataydı. Arab alımı Tabariy onı Zardın bin Yunan dep tilge aladı. Al, |
|
||||||||||||
Beruniy bolsa "Avesto" nı azerbayjanlı Safid Tuman jazǵan dep boljaydı. |
|
|
|
||||||||||
Zardusht kóp e llerge ullı payǵambar, insaniyattıń qollawshısı dep tán alınǵan. |
|||||||||||||
Milodtan aldınǵı VII-VI ásirlerdegi siyasıy jaǵdaylarda Zardushttıń ayrıqsha rol |
|
||||||||||||
oynaǵan iskerligi onı payǵambar sıpatında |
moyınlawǵa |
sebep bolǵan. Bazı |
bir |
||||||||||
maǵlıwmatlarda Zardusht biziń eramızǵa shekemgi XII-VII ásirler aralıǵında jasaǵan |
|||||||||||||
dep aytıladı. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Alımlardıń boljawına qaraǵanda Zardusht |
|
|
áyyemgi |
Iran |
húkimranlıǵı |
||||||||
diniyastıyasınıń Manushexr áwladlarınan qusaydı. Ol ustazı Pifagor óliminen soń |
|||||||||||||
Shri Lankaǵa kóshiwge májbir boladı. Tawdıń úńgirinde jatıp bir ilihiy kitap |
|
||||||||||||
jazıptı. Bunnan keyin Hinstan arqalı Orta Aziyaǵa ótipti. Zardusht óz táliymatların |
|
||||||||||||
kelgen jerdegi |
xalıqlarǵa |
úyrete |
baslaptı. |
Gimalay tawınıń úńgirinde jáne bir |
|
||||||||
kitap jazıptı. Alımlardıń |
pikirne |
|
qaraǵanda |
birinshi jazılǵan kitap |
|
|
"Zand", |
||||||
ekinshi jazılǵan |
kitap "Avesto" |
e ken. Sońǵı jıllardaǵı |
maǵlıwmatlarǵa qarasaq, |
||||||||||
"Avesto" Qaraqalpaqstannıń Tórtkil qalasına onsha |
qashıq e mes orında jazılıptı. |
|
|||||||||||
Dáreklerdiń kórsetiwinshe |
Iskender Zulxarnayn (Aleksanrd Makedonskiy) Orta Aziyaǵa |
||||||||||||
atlanıs e tken dáwirde "Avesto" nıń úsh nusqası |
bar e ken. |
Bir |
nusqarsı |
Geсiyaǵa |
|||||||||
jiberilgen, bir nusqası órtep jiberilgen, bir nusqası |
Zardusht táliymatına sadıq |
|
|
||||||||||
adamlar tárepinen saqlanǵan.
Biziń eramızǵa shekemgi Sasaniyler dáwirindegi Zardusht táliymatı qayta ósip órkenlegen. Onıń dáslepki nusqası on e ki mıń qaraq maldıń terisine kóshirilip jazılǵan.
"Avesto" tekstiniń tili áyyemgi Sogd hám Baktriya tillerinde jazılǵan. Áyyemgi Parfiya hám grek háripleri qollanılǵan.
"Avesto" daǵı dıqqatımızdı tartatuǵın nárselerdiń biri Apryanem mámleketi haqqındaǵı pikirler. Tariyxıshılardıń tastıyıqlawınsha, bul mámleket Okus hám
- 7 -
Yaksart dáryalarınıń arasında jaylasqan e ken. Apryanem vasma Xorezmniń áyyemgi ataması degen dárekeler de bar.
"Avesto" Zardushttıń atı menen baylanıslı. Bul ájayıp dóretpe bir dáwirdiń ǵana ónimi e mes, yaǵınıy ol bir neshshe dáwirler dawamında qáliplesip, konkret shıǵarma halına kelgen.
Zardusht táliymatı tiykarınan dualizm prinсipine negizlengen. "Avesto" tórt bólimnen ibaratÚ Yasna ("Diniy máresimler"), Yasht shama menen "Yasna" ańlatqan mánini bildiredi , Visparad ("Barlıq ilahiyler haqqında kitap"), Vendidod ("Jawız ruwxlarǵa-dáwlerge qarsı gúresiw ushın berilgen nızamlar jıynaǵı"). Yasnanıń quramına kirgen qosıqlar "Gasht" dep ataladı. Bul sózdiń maǵanası-diniy maqtaw (oda,qasida) , múrájet. Gatlerdi Zardushttıń ózi jazǵan, degen shamalawlar bar. Gatleroratorlıq, sheshenlik iskusstuvonıń ájayıp úlgilerinen e saplanadı. Máselen, "Avesto" nıń birinshi Yasht: Xurmuzd yasht bólimi "Axura-Mazdaǵa maq" dep ataladı. Ol bılay baslanadı. "Quwanıshı Axura Mazda, e ń ılayıq Táńri Taalanıń tilegi asıp,
Angra Mayiyu (Axriman) ólsin.
Jaqsı oy, jaqsı sóz hám sawap isler menen jaqsı oy, jaqsı sóz hám sahap isti maqtayman. Ózimdi barlıq jaqsı oylarǵa, jaqsı sózler aytıwǵa, jaqsılıq isler qılıwǵa baǵıshlayman, barlıq jaman oylardan, jaman sóz, jaman islerden júzimdi buraman.
"Avesto" tálimatınıń mazmunı jawız kúshlerge qarsı qaratıladı. Jaqsılıq kúshleriniń baslıǵı Axura Mazda bolıp, onıń altı járdemshisi bar e ken. Birinshi-
Waqu Manaq-danalıq, ekinshisiAsha Waqishta, úshinshisi Qshatra-Warya-qudretli kúsh, tórtinshisi-Sianta Armati-isenim, besinshisi-Qarwashash salamatlıq, altınshısı- Ameretaj-máńgilik. Al, barlıq jawızlıq kúshlerdiń baslıǵıAngra Mayiyu (Axraman)
Sasanidler dirastiyası dáwirinde (mil. III-VII ásir) "Avesto" jańasha kóriniste payda boldı. Zardushttiylik táliymattı dáslepki jaratılǵan waqtında diniy emes, al marallıq-etikalıq kózqaraslardıń jıynaǵı sıpatında júzege kelgen.
"Avesto" tek zardushtiylik aǵımınıń muqaddes e steligi bolıp ǵana qoymaydı da, Orta Aziya xalıqlarınıń dóretiwshilik uqıbı, awızeki dóretiwshiligi, isenimli hám
hám kózqaraslarınıń da ónimi.
- 8 -
MAXABXARATA
Jobası:
1."Maxabxarata" dástanı boyınsha ulıwma sıpatlama
2."Maxabxarata" dástanınıń qısqasha mazmunı
3.Dástannıń obrazarı haqqında túsnik
Hind xalqınıń áyyemgi eposlarınıń biriMaxabxarata. "Maxabxarata" degen sózdin mánisi - "Bxarata áwladlarınıń jılnaması" degendi ańlatadı. Qánigelerdiń aytıwınsha bul epos biziniń eramızǵa shekemgi X-XIII ásirlerde jazılıptı. Júz mıń báyitten ibarat qusaydı. Dúnya xalıqlarınıń kóp tillerine awdarılıptı.
Hind ilimpazlarınıń tastıyıqılawına qaraǵanda bul epostıń syujetindegi waqıyalar tariyxıy waqıyalarǵa kútá jaqın e ken, epostaǵı qaharmanlar ótmishte jasap ótken adamlar e ken. Barlıq Shıǵıs ańızları sıyaqlı "Maxabxarata" da miflik syujetler, fantastikalıq súwretlewler kóp ushırasadı. Epostaǵı tiykarǵı mazmun Bxarata dinistiyasınıń Hindstandaǵı bir neshe mıń jıl jıllarǵa sozılǵan húkimranlıǵın bayan etiwden ibarat.
Eposta hindlerdiń húkimdarlarınıń biri Dushtyanta tuwralı waqıyalar sheberlik penen sóz e tiledi. Bul patsha jolbarıs awında onıń izinen quwıp júrip, janındaǵı mergenlerden adasıp qalıptı. Dút toǵaydıń arasında oǵada gózzal qızǵa gezlesipti. Onıń menen sóylesip bul qızdıń anası peri e kenligin bilipti. Anası qızdı suw jaǵasında qaldırıp, ózi kókke kóterilip ushıp ketipti. Jalǵız adamlardan aman saqlaw ushın hesh kimge kórsetpey dút toǵay ishinde tárbiyalap ósiripti. Qızǵa dárwish Shakuntala dep at qoyıptı. Dushyanta hám qız biri-birin unatıptı. Dárwish atası bul ekewiniń nekelesip qosılıwına ruxsat etipti. Eki jas bir ay dawamında dáriwishtiń shatpasında baxıtlı jasaptı. Usı waqıt ishinde Dushyantanıń mergen batırları bulardı izlep tawıptı. Al, Dushyanta óz sháhárine keter waqtında, dárwish oǵan qızdı sarayǵa alıp barmawdı másláhat etipti. Dushyanta óz sarayına qaytıptı.
Toǵız ay ótken soń qız kóz jarıptı. Hámledar eken. Ullı bolıptı. Al Dushyanta jeti jılǵa shekem súyip nekelesip alǵan hayalınan hám ulınan xabar almaptı. Bala kúshli, sulıw hám aqıllı bolıp ósipti. Eposta sóz e tiliwinshe, Qız Dushyanta menen nekeleskende oǵan jeti jıl burın shárt qoyǵan eken. Al, Dushyanta bolsa sol shárke razı bolǵan eken. Qız patshaǵa jeti jıl burın mınaday shárt qoyıptı:
Nekeden soń ul tuwsań,
Atası onı qollasın.
Taxt iyesi sol bolsın,
Basqa patsha bolmasın.
Dushyanta bulardıń halınan hesh xabar almaptı. Kútá qáweterlengen Shakuntala ilahiy kúshTábiyatqa jalbıranıp, qollap-quwatlawın soraptı:
Ot hám Samal, Jer hám Samal,
Sizler gúwa áwel bastan,
Hámmege teń Ay hám Quyash
Perzentime nurlı jol ash!
Sol zamanlardıń dástúri boyınsha óz perzentine atası at qoyıwı kerek e ken. Al, balaǵa bolsa at qoyılmaǵan. Sonlıqtan Dushyantanıń keliwinen gúder úzgen Shakuntala ulın e rtip patsha sarayına barıptı. Patsha hayalı Shakuntala hám ulın tanısa da, tanımaǵanday túr bildirip "Mına qańǵırıp kelgen gezendelerdi saraydan quwıp shıǵıńlar" dep xızmetkerlerine buyırıptı. Xızmetkerler buyrıqtı orınlaptı, ana
hám balanı saraydan quwıptı. Sonda qudiretli kókten bir saza esitilipti. - 9 -
Jaqsı hayal-baxtıńdur,
Perzent-tajı hám taxtıńdur,
Baxtın oylaǵan shaxlar,
Ul hám hayal saqlar.
Neke suw ishken qolıńnan,
Keldi sadıq hayalıń,
Bezip batır ulıńnan,
Qayda ketti qıyalıń.
Bunı e sitken Dushyanta Shakuntala menen balasın qasına alıptı. Olardı xalqına tanıstırıp balasına Bxarata dep at qoyıptı. Usı Bxaratan baslap Hindstannıń danıshpan hám ádalatlı, márt patshalarınıń kóp ásirlerge sozılǵan dinastiyası dúnyaǵa kelegen eken.
"Maxabxarata" dástanınıń hár bir babında mehir hám jawızlıq ádalatlıq hám náhaqlıq, jaqsılıq hám jamanlıqtıń gúresi tuwralı úlken shabıt penen sóz etiledi. Neshe ásirler dawam e tken gúres, tiykarınan hind patshaları Kauravlar áwladı hám Pandaular áwladı arasında háwij aladı. Kauravlar áwladı-bahadir Durudxuna
Quyashtıń ulı Karna menen dos e ken. Arjunanıń e ń úlken kemshiligi menmenlenip ketken. Ekewiniń arasındaǵı kelispewshilik jánjellerde, urıslarda kóbinshe Durudxuna jeńislerge e risedi. Ápiwayı adamlarda bar kemshilikler Arjunada ushırasıp turadı. Ol qullar oyınına da beriledi, patshalıǵı hám mol-dúnyaınan ayıraladı, dút toǵaylarda súrginlerde jasaydı. Durudxunada da bir qatar kemshilikler
bar. Ol bazı bir qıyın máselelerde hiyle islewden tartınbaydı. Al, Quyashtıń ulı Karnanıń obrazın ideallastırıwshılıqtı ańlaymız. Eposta Karpanı sawashı menen qosılıp tuwıladı, dep súwretleydi. Onıń qullarınan shıqqan nurlar ústindegi sawıtın altınday jaltıratıp, kórkem júzip jáne de gózzallandırıp kórsetedi eken.
Eposta Orta Aziyada jasaǵan áyyemgi qáwimlerdi sóz etiwshi maǵlıwmat dáreklerdi de gezlestiemiz. Yudxishtxira patshalıǵınıń tariyxın sóz etiwshi bapta: "Yudxishtxira patshanıń dárgayında basqa xalıqlardıń qatarında saklar, taxorlar hám qańlılar
gezip kútip otırar edi."
- 10 -