Ádebiyatta kórkemlew quralları

- 2 -

1-tema Kirisiw. Ádebiyatta kórkemlew quralları pániniń maqseti hám wazıypaları. Kórkem súwretlew qurallarınıń kórkem shıǵarmadaǵı xızmetine ulıwma sıpatlama

Jobası:

1. Ádebiyatta kórkemlew quralları pániniń maqseti hám wazıypaları 2. Ádebiyatta kórkemlew quralları pániniń basqa pánler menen óz-ara

baylanıslılıǵı

3. Kórkemlew quralları hám usıllarınıń kórkem shıǵarmada atqaratuǵın xızmeti

Tayanısh sózler: Poetika, kórkem obraz, kórkemlew quralları, kórkemlew usılları,

Ádebiyatta kórkemlew quralları páni kórkem súwretlew quralları hám usıllarınıń xızmeti tuwralı ilimiy-teoriyalıq túsiniklerdi úyretedi. Kórkem súwretlew qurallarınıń ulıwma teoriyalıq máseleleri haqqında maǵlıwmatlar beredi. Pánniń tiykarǵı maqseti – kórkem sóz ónerinde kórkem súwretlew quralları hám olardıń qollanılıw ózgeshelikleri tuwralı tereń hám keń ilimiy túsinikler beriw, kórkem

kórkem shıǵarmadaǵı áhmiyetin úyreniw tiykarında kórkem shıǵarmaǵa ilimiy-teoriyalıq hám tekstologiyalıq analiz islew kónlikpeleri payda etiledi.

Ádebiyatta kórkem súwretlew quralları páni qánigelik pánlerden esaplanıp, ol kórkem ádebiyat haqqındaǵı basqa da pánler jáhán ádebiyatı tariyxı, qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı, qaraqalpaq folkloristikası, házirgi ádebiy proсess, qaraqalpaq poeziyasınıń qosıq dúzilisi h.t.b. pánler menen tıǵız baylanıslı halda úyreniledi.

Kórkem ádebiyat kórkem ónerdiń basqa túrlerinen óziniń sóz arqalı júzege keletuǵınlıǵı menen ayırılıp turadı. Bul tuwralı V.G. Belinskiy «poeziya (bul jerde kórkem ádebiyat mánisinde) ún hám kartinadan ibarat, ol sóz arqalı jasaladı.» dep jazadı. Bizge belgili, kórkem ónerdiń barlıq túrleri bizdi qorshaǵan shınlıqtı kórkem obrazlar arqalı qayta sáwlelendiredi. Kórkem ádebiyatta obraz sózler járdeminde jasaladı. Sonlıqtan bunda sózge ayrıqsha poetikalıq wazıypa –kórkemlikti támiyinlew funkсiyası júklenedi. Bul funkсiya,

- 3 -

ásirese, kórkem shıǵarmadaǵı kórkemlew kuralları hám usılları (troplar hám figuralar) arqalı ayqın júzege keledi.

Kórkemlik ádebiyattıń tiykarǵı sıpatı bolsa, sol kórkemlik obrazlı sózlerdiń járdemi menen támiyinlenedi. Jazıwshıshayırlardıń dóretiwshilik uqıplılıǵı tek shıǵarmaǵa tema, ideya, problema tańlawda e mes, al kerekli sózlerdi tawıp, kerekli ornında qollana biliw uqıplılıǵında da kórinedi. Mısalı:

Stanok janında shiyshe jumalap, Bosap ketti intizamnıń gaykası

Bul jerde shayır tárepinen «intizamnıń gaykası» sóz

jetkerip beriw bolıp e saplanadı. Mısalı: «Meniń shamshıraǵım» (perzentim). Bunda shamshıraqqa tán belgi – jarıqlıqpikirdiń, mazmunnıń kórkemligin, emoсionallıǵın támiyinleydi hám adamnıń ishki sezimin bere aladı.

– meniń balam

–Meniń shamshıraǵım + (nur, jaqtılıq) + (perzentke muhabbat sezimi)

Kórkemlew kuralları menen usılları shıǵarmanıń poetikasın, anıǵıraǵı, onıń bir bólimin quraydı. Orıs ádebiyatshısı V.Vinogradov «Poetika kórkem dóretiwshiliktegi formalar, túrler, kórkemlew kurallarıhám usılları haqqında ilim» dep jazǵan e di. Sonday-aq V.M. Jirmunskiy de troplar haqkında sóz e te otırıp onı poetikanıń bir bólimi sıpatında bahalaydı.

- 4 -

Usı orında poetika tuwralı qısqasha túsinik berip óteyik. Poetika grek tilinen alınıp, obrazlı aytılǵan sóz mánisinde. Poetika ataması hám túsinigi biziń kúnimizge shekem e ki túrli mánide qollanılıp

kelmekte. 1. Áyyemgi dáwirlerdegi ádebiyattanıw iliminde sóz hám basqa kórkem óner shıǵarmaların úyrenetuǵın ilimdi poetika dep túsingen. Aristiteldiń «Poetika» shıǵarması usı túsinik negizinde jazılǵan.

Al orta ásirlerge kelip qosıq dóretiwshilik ónerin úyrenetuǵın ilim tarawı poetika delingen. Poetika – kórkem shıǵarmanıń dúzilisin (konstrukсiya) úyrenedi. Poetika – poetikalıq, yaǵnıy kórkemlik usıllardıń shıǵarmadaǵı xızmetin, ol shıǵarmaǵa qanday kórkemlik effekt berip turǵanlıǵın izertleydi. 2. Kórkem shıǵarmalardıń kórkemlik ózgesheliklerin, qaharman xarakterin ashıp beriwdegi sheberlikti ádebiyattanıw iliminde sol dóretpelerdiń poetikası dep

tiykarları ulıwma poetika boyınsha júzege kelgen Aristotel, Gegel, B.G.Belinskiy, A.Potebnya, Jirmunskiy, Veselovskiy, V.Vinogradov, G.Pospelov, V.Polyakov, L.Timofeev, B.Tomashevskiy, Xalizev, Etkind t.b. miynetlerinde islep shıǵılǵan.

Shıǵısta 8-10-ásirlerde-ak kórkem forma, kórkemlew quralları, olardıń shıǵarmadaǵı xızmeti úyrenildi. Bunda «lafz» sózine formanıń barlıq komponentleri, sonıń ishinde kórkemlew quralları birlestirildi. Bul boyınsha Shamsi – Qays hám Ataallaxlar miynetleri belgili. Shıǵıs klassikleri Nawayı («Majolisun – nafois») hám Babur miynetlerinde poetikaǵa baylanıslı bahalı pikirler bildirilgen.

Kórkem shıǵarma bir pútinlik sıpatında mazmun hám formadan ibarat bolsa, kórkemlew quralları hám usılları formalıq birlikler esaplanadı. Bul tuwralı V.Kojinov bılay dep jazadı: «Forma sıpatında shıǵarmanıń biz tárepinen tikkeley qabıllanatuǵın sırtqı

tárepi – onı quraytuǵın barlıq sesler hám seslik qaytalawlar, ırǵaq, intonaсiya, kórkem sóz (troplar – teńewler, metafora, epitet), kompoziсiya túsiniledi».

V.Tomashevskiy poetikanı úshke bólip qaraydı:

1. evfoniya (ses únlesligi) – alliteraсiya, assonans t.b. 2. Poetikalıq leksika

A) arnawlı tleksikalıq birlikler – hár qıylı til birliklerin

tańlap qollanıw (dialektizm, varvarizm, neologizm, sinonim, antonim t.b.)

B) Troplar – sóz mánisiniń awısıwı (metafora, metonimiya, epitet, allegoriya, perifraz, oksomoron, simvol)

- 5 -

3. poetikalıq sintaksis – gáp hám frazalardıń dúzilisine tiykarlanadı. (inversiya, parallelizm, antiteza, gradaсiya, ritorikalıq soraw, ritorikalıq qaratpa, ritorikalıq úndew, ellipsis, umolchanie,

ózine tán tábiyatın belgileydi. Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde de

Q.Orazımbetov) troplar ham figuralar ajıratqan halda úyrenilmekte. Kórkemlew quralları menen usılları awızeki ádebiyatta da, jazba

ádebiyatta da oǵada keń qollanıladı. Mısalı, «Alpamıs» dástanında mınaday qatarlardı ushıratamız:

Aldın baslap ketken ol qara Narım, Keyninen ketkendi quba ingeni, Ortasında ketti aqsha botası, Moynında ketkendi altın buydası.

Bunda «Aldın baslap ketken ol qara Narım» degende – Baysarını, «Keyninen ketkendi quba ingeni» degende –Gúlparshınnıń anası, «Ortasında ketti aqsha botası» degende – Gúlparshın názerde tutılǵan.

«Kara nar», "quba ingen", "aqsha bota" – bular metonimiyalar. Al "Moynında ketkendi altın buydası" degen qatarda epitetli metafora qollanılǵan. Bul katarlarda hár bir sóz óz ornında tayaıp qollanılǵan. Baysarıǵa baylanıslı " aldın baslap ketken" degen sóz dizbeginiń qollanılıwı mánisi – qudası Baybórige okpelep óz e linen kóshiw haqqındaǵı ideyanı baslaǵan e di. Al "quba ingenge" salıstırılǵan ana tuwralı" «Keyninen ketkendi quba ingeni» degen qatardıń isletiliw mánisi – kempir kóshiw tuwralı pikirge qarsı boladı. Baysarınıń da, kempiriniń de e ń qımbatlısı, kızǵıshtay qorıytuǵını – Gúlparshın,

sonıń ushın ol tuwralı "Ortasında ketti" degen sóz dizbegi isletilgen. Biziń pikirimizshe, "altın buyda" degende aqlay túsilgen qudalıq názerde tutılǵan.

Folklorlıq shıǵarmalarda, kóbinese, dástúriy tayar túrindegi shablonlı kórkemlew quralları qollanıladı. Mısalı, "on tórtten tolǵan ayday", "tal shıbıqtay" , "oymaqtay", "arıslanday" t.b.

Al jazba ádebiyatta korkem sóz sheberleri kórkemlew quralları hám usıllarına dóretiwshilik penen qatnas jasaydı. Sonlıqtan ayırım

- 6 -

jazıwshıshayırlar shıǵarmaları poetikasına ǵana tán kórkemlew kuralları yaki usılları ushırasıwı múmkin. Mısalı:

teńewlerde, kóbinese, bir teńeliwshi predmet hám bir teńestiriwshi predmet qollanıladı).

Ekinshiden, tábiyatqa kórk beriwshi gúllerdiń duwaxanǵa teńeliwi de

emoсionaltásirsheńligin támiyinlew ushın qollanıladı. Sorawlar:

1.Kórkemlew quralları degenimiz ne? Oǵan neler kiredi? 2. Kórkemlew usılları degenimiz ne?

3.Kórkemlew quralları hám usılları shıǵarmada qanday xızmet

Kórkem ádebiyatta troplar hám onıń túrleri.

Teńewler haqqında túsinik

Jobası:

1.Troplar hám onıń túrleri haqqında túsinik

2.Teńewler hám olardıń shıǵarmadaǵı kórkemlew xızmeti

- 8 -

Sol bulaqtıń suwı barıp quyılar.

2. Sen bir bulaq ediń tunshıǵıp jatqan, Qayǵınıń tasları kóksińe batqan.

Qosıq qatarlarında qollanılǵan "bulaq" sózine dıqqat qaratayıq. Birinshi mısalda ol túwra mánide, e kinshi mısalda awıspalı mánide qollanılǵan.

Kórkem ádebiyatta, sonıń ishinde, poeziyada troplar kóp qollanıladı. Poeziyada tez-tez ushırasıp turatuǵın gúl, búlbil, kún, tún,

ay sıyaqlı dástúriy poetikalıq obrazlar negizinde troplar xızmetin atqaradı. "Eki predmet yaki hádiyseni salıstırıw, uqsatıw troplarǵa tiykar e tip alınadı. Predmet yaki waqıya-hádiyselerdi ayqın sáwlelendiriw ushın oǵan basqa bir predmet, yaki waqıyanıń belgisi kóshiriledi, uqsatıladı" dep jazadı ózbek ilimpazı R.Qwnǵurov.

Troplar sózdiń tuwra hám awıspalı mánileri arasındaǵı baylanısqa hám súwretlew obektine qatnasına qaray tómendegishe bólip úyreniledi:

1.Komparativ (uqsas) troplar. Troplardıń bul toparında súwretlew obektiniń sırtqı kórinisi boyınsha ózine uqsas bolǵan obektke salıstırıw tiykar e tip alınadı. Komparativ troplardıń ulıwmalıq qásiyeti sonda, bunda e ki predmet (uqsatılǵan predmet hám uqsatıwshı predmet) bir-birine salıstırıladı, yaki bir predmettiń belgileri

basqa predmetke kóshiriledi. Usı tiykarda súwretlew obekti obrazlı sáwlelendiriledi. Komparativ troplarǵa metafora, epitet, janlandırıw (prozopopeya), simvol, allegoriyalar kiritiledi.

2.Kontigual troplar. Bunda súwretlew obekti kórinisi jaǵınan onshelli uqsas bolmaǵan, biraq túsinigi boyınsha jaqınlıǵı bolǵan obektke jasırın salıstırıladı. Bul topardaǵı troplar quramalıraq boladı. Kontigual troplarǵa metonimiya, giperbola, litota, sinekdoxa, perifraz h.b.lar kiredi.

3.Kontrast troplar. Troplardıń bul toparına e ki qarama-qarsı túsiniktegi sózlerdi qatar qoyıw, yaki pikirdi astarlı mánige qurıw tiykar e tip alınadı. Kontrast troplarǵa ironiya, antifraz, sarkazm, oksimoron h.b.lar kiredi.

Folklorda da, jazba ádebiyatta da e ń ónimli qollanılatuǵın kórkemlew qurallarınıń biri – teńewler bolıp e saplanadı. Kórkem shıǵarmada bir zat yaki qubılıstı e kinshi bir zat yaki qubılıs penen salıstırıp súwretlew teńew dep ataladı. Teńewler járdeminde oypikirdiń obrazlılıǵı, estetikalıq tásirsheńligi támiyinlenedi.

«Teńew – troptıń ápiwayı, dáslepki túri bolıp esaplanadı" dep jazadı L.I.Timofeev.– bunda e kinshi bir nárseniń belgileriniń járdeminde basqa birewiniń belgilerin anıqlaw maqsetinde e k i qubılıs jaqınlastırıladı. Teńew kútá áyyemgi zamanlardan beri xalıqlardıń awızeki hám jazba ádebiyatında isletilip kiyatırǵan súwretlew quralı.

- 9 -

Ol xalıqtıń kúndelikli sóylew tilinde de júdá jiyi qollanıladı. Kórkem sóz iyeleri teńewdi ózi súwretlep otırǵan nárseni anıq sáwlelendiriw, pikir hám oyların oqıwshıǵa tez ańlatıw. hádiyse yaki waqıyalarǵa bolǵan múnásibetin bildiriw quralı sıpatında qollanadı.

jolı menen e risiledi. Dástanlarda hayal-qızlar obrazın jaratıwda "on tórtten tuwǵan ayday", "tal shıbıqtay buralǵan", "Mollaǵa barsań qálem bar, qálemdi kór de qasın kór" sıyaqlı, al qaharmanlıq epostıń yadrosın kuraytuǵın jekpe-jek yamasa batırdıń sawashı kusaǵan epizodlardı beriw ushın "tekdeyintiresti", " qoshqardayın dúgisti", "qorazdayın julıstı" t.b. dástúriy teńewler qollanıladı.

1. Seniń sóziń anıń sózi, Misli gúl kibi shırmalsın

2. Kirpigi oq kibi, qashları káman,\ Áziz janım tándan shıqtı da ketti.

Ájiniyaz shıǵarmalarınan alınǵan bul mısallardıń birinshisinde "gúl kibi", – xalıq poeziyasında gezlesetuǵın dástúriy teńew, al ekinshisindegi "kirpigi oq kibi, qashları káman" teńewi – túrkiy tiles xalıqlar ádebiyatı klassikleri poeziyasında jiyi qollanılatuǵın teńew bolıp esaplanadı.

Prozalıq yaki poeziyalıq shıǵarmalaardı oqıp otırıp, onıń ishindegi kórkemlew quralı bolǵan teńewlerdi tawıp alıw ańsat bolsa da, olar tuwralı kútá anıq ilimiy sıpattaǵı pik irlerdi aytıw kıyın

bolıp kiyatırǵanı málim. Sonıń ushın da A.Kvyatkovskiy "Teńew

troplardıń derlik hámmesi teńewlerden saǵa aladı".

Teńew (shıǵıs klassik ádebiyatında tashbih, orıs ádebiyattanıwında sravnenie) – e ki yamasa bir neshe hádiyse, nárse, qásiyetlerdi olar arasındaǵı ukaslıq, ulıwmalıq (sıpat, belgi, funkсiya) kózqarasınan salıstırıw. Teńew súwretlew obektin, predmet yaki hádiyseni ayqınıraq sáwlelendiriwge xızmet etedi. Ózbek ilmpazı T.Boboev teńew qurılısın tómendegishe sıpatlaydı: "Teńewlerde tórt element boladı"

a) teńeliwshi predmet – teńelip atırgan obekt, b) teńestiriwshi predmet

– uqsawshı obraz, v) teńeliwshi hám teńestiriwshi nárselerdiń uqsaslıq belgisi, g) teńew qosımtaları (ay –dey, kibi. sıyaqlı. t.b.)

Eger shıǵarmada usı tórt element te qatnastırılsa tolıq teńew payda boladı. Mısalı:

- 10 -

Qumırsqadek qıpsha-qıpsha belleriń, Barmaq tolı yúzik-yúzik álleriń.

Ájiniyazdıń "Bezdirer" qosıǵınan alınǵan bul mısalda teńewlerdiń qurılısına tán bolǵan tórt element te bar.

1) teńeliwshi predmet, yaǵnıy teńelip atırǵan obekt – bel

2) teńestiriwshi predmet, yaǵnıy uqsawshı obraz – qumırsqa

3) teńeliwshi hám teńestiriwshi nárselerdiń uqsaslıq belgisi – qıpsha-qıpsha

4) teńew qosımtası – dek.

Tolıq teńewge I.Yusupov poeziyasınan mınaday mısal keltiriw múmkin:

Qumay kózler meni jegendey edi, Kirpikler shanshılǵan tebendey edi.

1)teńeliwshi predmet, yaǵnıy teńelip atırǵan obekt – kirpikler 2) teńestiriwshi predmet, yaǵnıy uqsawshı obraz – teben

3) teńeliwshi hám teńestiriwshi nárselerdiń uqsaslıq belgisi – shanshılıw

4) teńew qosımtası – dey.

Bunda súwretlenip atırǵan qız obrazı teńewdiń járdeminde ele de kórkemlep berilgen.

Tolıq teńewge prozalıq shıǵarmalardan mınaday mısal keltiriw múmkin:

Shaması, kempirdiń miyi dawıllı kúngi lampochkaday arasında janıp-óship, janıp-óship ketetuǵındı dá! (M.Nızanov "Aqıret uyqısı")

1.teńeliwshi predmet, yaǵnıy teńelip atırǵan obekt – kempirdiń miyi

2.. teńestiriwshi predmet, yaǵnıy uqsawshı obraz – dawıllı kúngi lampochkaday

3 teńeliwshi hám teńestiriwshi nárselerdiń uqsaslıq belgisi – janıp-óshiw

4.teńew qosımtası – day.

Teńewler barlıq waqıtta da tolıq bola bermeydi. Eger joqarıda kórsetilgen elementlerdiń birewi katnastırılmasa onda tolıq e mes teńew payda boladı. Mısalı:

Jigit bolsań arıslanday tuwılgan, Xızmet etkil udayına xalıq ushın. 1) teńeliwshi predmet– jigit

2) teńestiriwshi predmet – arıslan 3) ---

4) teńew qosımtası –day

Bunda uqsatıw belgisi qatnastırılmaǵan. Lábleriń pistádek, tishiń marjandı.