Házirgi ádebiy process páni

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ TÁLIM MINISTRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Qaraqalpaq ádebiyatı kafedrası

Ogulay Gaylıeva

HÁZIRGI ÁDEBIY PROCESS PÁNI BOYÍNSHA LEKCIYA

TEKSTLERI

(5220100 – Qaraqalpaq filologiyası bakalavr baǵdarı 4-kurs studentleri ushın)

Lekсiya 48

Ámeliy 22

Seminar 30

Nókis - 2007

1TEMA: Kirisiw. Pánniń maqseti hám wazıypaları. (2s. lekсiya)

XX ásirdiń sonǵı on jıllıǵı da tamamlandı. Bul waqıt aralıǵında kóp ǵana elewli waqıyalardı bastan keshirdik. Burınǵı totalitar dúzimge tiykarlanǵan kúdiretli mámleket ıdırap, onıń ornında ǵarezsiz mámleketler payda boldı. Ózbekstan Respublikası da óz ǵárezsizligine iye boldı. Usınday sharayatta ruwxıy turmısımızdıń ajıralmas bólegi bolgan kórkem ádebiyattıń búgingi rawajlanıwı kanday? Onıń rawajlanıw dárejesi búgingi kún talabına juwap bere me? Burınǵı kommunistlik ideologiyanıń ádebiyattaǵı metodologiyalık quralı bolǵan soсialistlik realizmniń tiykarǵı prinсipleri bolǵan partiyalıq, klasslıq ideyalar h. t.b. da usı sıyaqlı qáliplerdiń qursawınan kórkem sóz ustalarımız qutıla aldı ma? Búgingi turmıs shınlıǵın suwretlewde kórkem sóz ustalarımız nelerge, qaysı táliymatqa, qaysı filosofiyalık tiykarǵa júginiw kerek? Burınǵı marksistlikleninlik táliymat búgingi progressiv demokratiyalıq talaplarǵa juwap bere almaytuǵın bolsa, ádebiyatshı alımlarımız hazirgi kórkem ádebiy proсessti qaysı metodologiyalıq tiykarǵa tamawı kerek?

Mine usınday sorawlardı qoyıp pánniń aldıǵa qoyǵan maqseti de házirgi qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıwı baǵdarların, izertleniw jaǵdayların házirgi ádebiyattanıw iliminin hár tarepleme ósip rawajlanıwın házirgi ádebiy proсesste ádebiy túrlerdin qáliplesiw tendenсiyasın anıqlaw, házirgi ádebiy proсess hám poeziyanıń rawajlanıwı ádebiy proсesste prozanın ornı, dramaturgiyanıń házirgi

- 2 -

ádebiy proсesstegi jaǵdayın búgingi kún ilminiń kóz-qarasınan bahalawdı hám úyreniwdi aldıǵa maqset etip qoydı. Mine usı jerde usınday sorawdıń tuwılıwı múmkin ádebiy proсess túsiniginiń ózi ne? Bul haqqında mınaday teoriyalıq túsinik beriwge boladı. Hámmemizge málim ádebiy prshсess yaki ádebiy háreketbul milliy ádebiyattıń yamasa dúnya ádebiyatınıń belgili bir dáwirde estetikalıq, ideyalıq, tematikalıq, kórkemlik h.t.b ózgerislerge ushırap rawajlanıwı. Ádebiy háreket barısında ayırım sekirgen ideyalar, kórkem formalar dáwir talabına ılayıq jańalanıp baradı. Bul jańalanıw ádebiy stillerdiń, ádebiy baǵdarlardıń usıllardıń, aǵımlardıń, mekteplerdiń ózgerip, jańalanıwına alıp keledi. Mine qaraqalpaq ádebiyatı da sonday ádebiy hárekette bolıp kelmekte. Máselen qaraqalpaq ádebiyatınıń ertedegi dáwirin alıp qarayıq. Ol dáwirdegi ádebiyat kóbinese halıq awızeki ádebiyatına súyenip kelindi hám usı dáwirde jazba ádebiyattıń bolmawı sol awızeki yadlawǵa tuwra keledi. Al XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatın ertedegi ádebiyat penen salıstırıp qaraǵanda usı dáwirdegi ádebiy proсess anıq kózge taslanadı. Mısalı, XIX qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ádebiy proсess ózine deyingi jıraw-shayırlardıń ádebiy - kórkem dástúrlerin pútkilley ózgertip, tikkeley jazba ádebiyatqa súyengen jańasha ádebiy jollar islep shıqtı. Usı dáwirde Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh shayırlar hám jańa ádebiy hárekettiń baslawshıları hám rawajlandırıwshıları boldı. Bul shayırlardın dóretpeleri jazba túrde saqlanıp qalǵanlıqtan biz sol dáwir ádebiyatındaǵı baslı ózgerislerdi, hárekette anıq bile alamız. Sebebi ótken ásirlerdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń aldıńǵı shayırlarınıń bir qatarı ózleriniń shıǵarmaların atap aytqanda awız ádebiyatınıń úlgilerinde dóretti. Máselen, bul nárse áh-ásirdegi qaraqalpaq shayırı Jiyen Amanlıq ulınıń dóretiwshiliginde orın alǵan. Bul dástúr bir qansha ózgesherek formada Jiyennen basqa qaraqalpaq shayırlarınıń dóretiwshiliginde de orın aldı. Biraq ótken ásirlerdegi ádebiyattan XIX ásir ádebiyaınıń ádebiy háreketi jazba túrdegi bolǵanlıqtan onıń tematikalıq sheńberide

- 3 -

keńeydi. Sebebi awız ádebiyatı dóretpeleriniń tematikası jazba ádebiyatqa qaraǵanda ádewir sheklengen, sheńberi tar keledi. Sonlıqtan adamzat jámiyetiniń kem-kemnen ilgerilep rawajlanıwı menen adamlardıń ósip baratıaǵan ruwxıy talabın folklorlıq poeziya qandıra almaǵan gezlerinde, jámiyet aǵzalarınıń rawajlanıp baratırǵan sapalı jazba ádebiyattı dóretti. Mine jazba ádebiyattıń XIX ásirde payda bolıwı qaraqalpaq ádebiyatınıń usı dáwirde rawajlanıw ayrıqshalıqların belgilep berdi yaǵnıy ádebiy háreketin anıqladı. Mine sonday jaǵdaylardı qaraqalpaq ádebiyatınıń XX ásirdegi rawajlanıw barısı menen salıstırǵanımızda XX ásir qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ádebiy háreket bolǵan. Máselen, XX-ásirdiń 20jıllarınan baslap jańa mektepler ashılıp internatlar dúzildi. Bul jańa tiptegi oqıw orınları Qaraqalpaqstannıń eń dáslepki belsendilerin dóretken oraylardıń biri boldı. Bulardan birinshi qaraqalpaq ádebiyatınıń tuńǵısh wákilleri tárbiyalanıp shıqtı. Olar shayırlar, dramaturglar h.t.b lar. Máselen X.Axmetov, A.Matyakupov, I.Fazılov, Q.Ayımbetov, S.Májitov h.t.b. Sonday-aq 1921-jılı Tórtkúlde birinshi ret tipografiya ashıldı. Al 1923-jılı qaraqalpaq milliy baspa sózi payda boldı. Sonday-aq qaraqalpaq ádebiyatında burın kórilmegen dárejede ózgerisler júz berip usı dáwirge shekem tek ǵana poeziya janrı menen sheklenip kelingen bolsa, endi dramaturgiya, proza, kritika janrları payda bola basladı. Sonlıqtan ádebiyatta janrlıq kóp túrlilik payda boldı. Bulda bolsa XX ásir qaraqalpaq ádebiy proсesstegi rawajlanıwdı keltirip shıǵardı. Házirgi dáwir qaraqalpaq ádebiyatı menen salıstırıp qaraǵanda házirgi ádebiy proсesstiń aldınǵı dáwirlerden ádewir ayırmashılıqqa iye ekenin ańlaymız. Sebebi házirgi dáwirde ádebiy proсess-kútá quramalı. Ol tek bir milliy ádebiyat shegarasında kewildegidey rawajlana almaydı, al dúnya ádebiyatı menen óz-ara tıǵız baylanısta hám bir-birine tásir etiw jaǵdayında rawajlanadı. Sonlıqtan sırtqı ádebiyatlardıń yaǵnıy ádebiy tásirlerdiń nátiyjesinde qq-ádebiyatı da rawajlanıw basqıshın basınan ótkermekte.

- 4 -

Ásirese bul salada tuwısqan ózbek ádebiyatınıń ádebiy tásiri kúshli boldı. Házirgi dáwirde ózbek ádebiyatında ádebiy proсess kúshli rawajlanıp atır. Ulıwma aytqanda házirgi ádebiy proсess kóz-qarası menen aytqanda qq-ádebiyatında kórkem ádebiyatqa bolǵan qatnas ózgerdi. Ádebiyattaǵı burınǵı soсialistlik realizm kórkem metod sıpatında ómirin tawıstı. Endi ádebiyatta erkinlik payda bolıp jańasha izlenisler nátiyjesinde jańa kórkem formalar, janrlar bir sóz benen aytqanda jańa mazmunǵa iye bolǵan kórkem shıǵamalar payda boldı. Bunıń da baslı sebebi 80-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap turmısta demokratiyalıq kúshler háreketke kirdi hám usıǵan baylanıslı qayta qurıw baǵdarlaması burınǵı kommunistlik rejimniń qulawına alıp keldi. Burınǵı Awqamnıń qulawı menen onıń quramındaǵı awqamlıq respublikalar ǵárezsizlikke eristi. Xalıqlardıń ǵárezsizlikte jasaw ármanı iske astı. Ózbekstan 1991-jılı ǵárezsiz mámleket bolǵan bolsa, al Qaraqalpaqstan Ózbekstannıń quramındaǵı Suverenli respublika boldı. Biyǵárez el bolǵannan keyin Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan jańa konstituсiya nızamlarına tiykarlanıp óziniń bayraǵına, gimnine iye boldı.

Ózbekstan Konstituсiyasınıń bir jıllıǵına baylanıslı 1993-

jılı Biziń ullı keleshegimizdiń huqıqlıq kepilligi degen bayanatında Prezidentimiz I.A.Karimov tariyxıy basıp ótken jollarımızdı hám házirgi turmısımızdı durıs kórsetiwdiń kerek ekenligi haqqında Biziń jerimizdiń haqıyqıy jan kúyerleri aldında, onıń iygiligi ushın sózi menen de, isi menen de háreket etip atırǵanlar aldında bizler ózbek milleti haqqında barlıq haqıyqatlıqtı ashıwımız tiyis. Tariyxıy haq niyetlilik penen kórsetiw, bizlerdiń barlıǵımız ushın ar-namıs isi jáne parız bolıp tabıladı , - degen edi.

Ózbekstannıń ǵárezsiz el bolıwı turmıstıń barlıq salasında erkinlikke iye bolıwǵa keń jol ashtı. Eń baslısı ózimizdiń kimligimizdi tanıdıq. Ózimizdiń tariyxımızdı, tilimizdi, dinimizdi, mádeniyatımızdı, ádebiyatımızdı tereńirek úyreniwge múmkinshilik aldıq, múlkimizge ózimiz biylik etiwge eristik. Bul bizge ǵárezsizliktiń bergen baxtı.

- 5 -

Prezidentimizdiń Ózbekstannıń jańa tariyxın jazıw, Xorezmdegi Mamun akademiyasınıń qayta tikleniwi, ruwxıy mádeniyat hám aǵartıw orayın dúziw, xalıq áwız eki ádebiyatınıń bay miyrası Alpamıs dástanınıń 1000 jıllıǵın 1999jılı belgilew, kórkem óner akademiyasın dúziw hám teatr ónerin rawajlandırıw haqqındaǵı shıǵarǵan pármanları ilimdi, tariyxtı, ádebiyattı, kórkem ónerdi, mádeniyattı tereń izertlewge hám biliwge qaratılǵanlıǵı málim.

Ulıwma aytqanda XX ásirdiń 90-jıllarınıń basında SSSR qusaǵan totalitar dúzimge tiykarlanǵan mámlekettiń ıdırawı, onıń baslı ideologiyalıq quralı bolǵan kommunistlik oylawdıń adamlardıń sanasınan áste-áste sıǵıp shıǵarıla baslawı, onıń ornın adamzattıń ásirler boyı jıynalǵan filosofiyalıq, etikalıq, estetikalıq, huqıqıy bilim qorları sistemasınıń iyeley baslawı biziń átiraptaǵı jámiyetlik hám tábiyat qubılıslarına, sonıń ishinde, turmısımızdıń ajıralmas bir bólegi bolǵan kórkem ádebiyatqa degen qatnasımızdı da pútkilley ózgertip jiberdi.

Sorawlar.

1.Házirgi ádebiy proсess túsinigine teoriyalıq anıqlama bergende siz ne dep aytar edińiz?

2. .Házirgi ádebiy proсessti aldınǵı dáwir ádebiyatı menen salıstırıp baha beriń.

3.Házirgi dáwir ádebiyatındaǵı baslı ózgerisler nelerden ibarat?

4.Házirgi ádebiyattıń rawajlanıw baǵdarları nelerde kózge taslanadı.

5.XX ásir ádebiy proсessiniń rawajlanıw jaǵday qandpy edi?

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Mámbetov Q. Ádebiyat teoriyası. Nókis, 1995

2.Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992

3.Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis, 2003

4.Orazımbetov Q. Házirgi qaraqalpaq poeziyasında kórkem

formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası Nókis, 2004

2 TEMA: Házirgi dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıw baǵdarları. (2s. lekсiya)

- 6 -

Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlik alǵannan keyin qaraqalpaq ádebiyatı da kóp ǵana ózgerislerge ushıradı. Bul ózgerisler birinshi gezekte ideyalıqtematikalıq baǵıtta júz berdi. Burın soсialistlik realizm dep atalǵan metodqa oranıp alıp, sheklengen tematika átirapında ǵana shıǵarmalar dóretken jazıwshıshayırlarımız endi erkinlikke iye boldı. Ádebiyattıń ústinen partiyalıq qadaǵalaw alıp taslanǵannan keyin ómir shınlıǵın ádewir dál súwretlew múmkinshiligi tuwıldı. Jámiyetlik dúzim ózgeriwine baylanıslı onda jasap atırǵan adamlardıń sana sezimi, oy-órisi, dúnya kóz qarası, kórkem-estetikalıq talǵamı da ózgerdi. Usınnan kelip shıqqan halda jazıwshı-shayırlarımızdan ádebiyatqa jańasha qatnas jasaw, oqıwshılardıń ruxıy halatın, dúnyasın esapqa alıw talap etildi. Nátiyjede ǵárezsizlik dáwiriniń ádebiyatı jańa baǵıttaǵı ádebiyat sıpatında dórele basladı. I.Yusupov, T.Qayıpbergenov, Sh.Seytov, M.Seytniyazov, A.Sadıqov, J.Izbasqanov, K.Karimov, K.Raxmanov, M.Nızanov, Q.Matmuratov, S.Ibragimov, H.Ayımbetov, M.Jumanazarova, X.Dáwletnazarov, N.Tóreshova, B.Genjemuratov, S.Jumaǵulov sıyaqlı onlaǵan jazıwshı-shayır hám dramaturglerimiz usı dáwirde ózleriniń shıǵarmaları menen qaraqalpaq ádebiyatınıń bunnan bılayǵı rawajlanıwına úles qospaqta.

Durıs, ǵárezsizliktiń dáslepki jılları ádebiyatta ekileniwler, burınǵı qálipten shıǵıp ketiwde qıyınshılıqlar boldı. Ásirese, bul qaharman obrazın jasawda, shıǵarmaǵa ideya-tematika tańlawda kóbirek orın aldı. Shayır jazıwshılar jańa dáwirdiń qaharmanı qalay bolıw kerek, jańa dáwirdin haqıyqatlıǵın qalay jırlaw kerek degen sorawlarǵa juwap taba almay sarsıldı. Biraq bul baǵdarda da XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń jetekshileri bolıp úlgergen I.Yusupov hám T.Qayıpbergenovlar úlgi kórsetti. I.Yusupov dáwir haqıyqatlıǵın

- 7 -

5. Házirgi dáwirde shayırlarımız qanday ádebiy janrlarǵa kóbirek itibar berip atır?

Paydalanılǵan ádebiyatlar. 1. Mámbetov Q. Ádebiyat teoriyası. Nókis, 1995

2.Orazımbetov.Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası.Nókis, 2004.

3.Nurjanov.P.Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası.Nókis, 2003.

4.Rasulov A. Tanqid talqin baholash. Toshkent, 2006

3 TEMA: Qaraqalpaq ádebiyatında janrlıq kóptúrliliktiń payda bolıwı. (2 s. lekсiya)

JOBA:

1. Ádebiyattıń túr hám janrlarǵa bóliniwi. Olardıń tariyxına názer hám házirgi kórinisleri.

2.Házirgi ádebiyattaǵı janrlıq, formalıq izlenisler.

3.Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında janrlıq kóptúrliliktiń payda bolıwında sırtqı ádebiy tásirler.

Ádebiyat birden payda bolǵan emes. Basqa predmetler sıyaqlı onıń tegi hám túrleri bar. Kórkem sóz ustalarımızdıń dóretiwshilik múmkinshiliginiń órisi keńligi hám hártúrliligi, sonday-aq hár qıylı usıllardıń, metod-stillerdiń payda bolıwına sebepshi bolıp, kórkem shıǵarmanıń mazmunı, forması, kólemi jaqtan ráń-báreńlikke iye bolıwına alıp keledi. Usınday ráń-báreńlikke iye bolǵan ádebiyattaǵı tek hám túr júdá eski zamanlarda payda bolıp, belgili úsh salaǵa bólinedi. 1) Lirika, 2) Epos, 3) Drama. Usı úsh sala tiykarında ádebiy janrlardıń barlıq túrleri rawajlanǵan. Biraq olar tariyxıy talap tiykarında ózgeredi, rawadlanadı. Máselen, janrlıq kóptúrliliktiń payda bolıwınıń ertedegi jaǵdaylarına názer salayıq. Jazba ádebiyattıń qáliplesiwi menen jeke dóretiwshilik payda bolǵan. Jazıwshı turmısqa óziniń jeke kóz-qarasınan qarap, turmıs hádiyselerin, qubılısların iriklep, olardı tiplestirip sáwlelendirgen. Mısalı ájayıp hádiyselerdi tiplestirip sáwlelendiriwdiń nátiyjesinde avantyuralıq roman janrı yamasa turmıstıń dramatizmge tolı qayǵılı táreplerin súwretleytuǵın

- 9 -

tragediya janrı h.t.b. janrlar óz aldına baǵdar bolıp qáliplesken. Hár bir janrdıń ózine tán kórkemlik dástúrleri, qaǵıydaları, ólshemleri qáliplesken. Joqarıda aytıp ótkenimiz sıyaqlı janrdı qatıp qalǵan kórkemlik qubılıs dep túsiniwge bolmaydı. Dáwirdiń, turmıstıń ózgeriwine baylanıslı kórkem kóz-qaraslarda ózgeredi. Usı jaǵdaylarǵa baylanıslı ádebiy janrlar da tolısıp hám bayıp baradı. Máselen, ertedegi qaraqalpaq ádebiyatı (XVI-XVIII á.á.) tiykarınan jırawshayırlar dóretken terme, tolǵaw, dástan, sheshenler sózi janrları menen belgilenedi. XIX ásirge kele jámiyetlik turmıstıń ózgeriwine, qaraqalpaq mádeniyatınıń Shıǵıs mádeniyatına jaqınlasıwına baylanıslı ádebiy janrlar da kóbeyedi. Máselen, burınǵı termetolǵawlar menen qatar lirikanıń Shıǵıs ádebiyatına tán kóplegen janrları ádebiy proсesske kirip keledi. XX ásirde qaraqalpaq ádebiyatı orıs ádebiyatı menen tıǵız baylanısıwı sebepli Evropa ádebiyatınıń kóplegen janrların ózlestiredi. Qaraqalpaq ádebiyatı burın tek ǵana poeziya janrı menen sheklenip kelingen bolsa, endi dramaturgiya, proza, kritika janrları payda bola basladı. Sonlıqtan da XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı óziniń janrlarınıń kóptúrliligi menen ajıralıp turadı. Lekin hár janrdıń teoriyalıq sıpatlaması hárqıylı. Shıǵarmanıń qaysı ádebiy túrge (epika, lirika, drama) tiyisliligine qaray onıń janrlıq ózgeshelikleri anıqlanadı. Hár bir ádebiy túr óziniń ishki janrlarına bólinedi. Mısalı, epikalıq janr bolsa roman, povest, gúrriń, novella, ocherk, yadnamalar h.t.b. bolıp bólinedi. Lirika bolsa, ǵázel, muhalles, rubayı, elegiya, sonetler, siyasiy lirika, muhabbet lirikası h.t.b. bolıp bólinedi. Dramalıq túr komediya, tragediya, drama h.t.b. bolıp bólinedi. Usınday janrlar Ǵárezsizlik dáwirindegi ádebiyatta da dawam etip kiyatır. Biraq sonıń menen birge usı dáwirde sırtqı ádebiy tásirlerdiń nátiyjesinde hám jazıwshı-shayırlardıń óz dóretiwshiliklerinde kórkem izleniwshilikti payda etip, ádebiyatta janrlıq kóptúrlilikke qol urıp atır. Biraq solayda bolsa, házirgi ádebiyatta prozanı sóz etetuǵın bolsaq ótken 15 jıl ishinde T.Qayıpbergenov, Sh.Seytovlardıń romanların esapqa almaǵanda usı iri epikalıq janrda shıǵarmalar júdá az dóretildi. Ásirese, dáwir mashqalaların ashıp beretuǵın, dáwirimizdiń adamları obrazın jaratqan shıǵarmalar sanawlı ǵana. Sonlıqtan da, bul dáwir prozası haqqında sóz etkende ádebiy proсesste elewli waqıya bolǵan, ádebiyat ıqlasbentleriniń dıqqatın ózine tartqan

- 10 -