Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatı

- 21 -

biledi: Qız kewili aq sandıq , Dástúr zan emes ózi zań, Birewler taldan da tikenek izler h.t.b. Yamasa poemadaǵı mınanday qatarlarǵa dıqqat awdarayıq:

I.Yusupov bunnan keyin Qaraqalpaq xalqında sóz , Búlbúl uyası «Máńgi bulaq» poemaları haqqında da unamlı pikirlerdi bildiriw múmkin. Shayırdıń sońǵı jılları jazǵan «Watan» topıraǵı poeması temasınıń aktuallıǵı, qaharman psixologizmin ashıp beriwdegi sheberlik, batıl pikirlewler menen ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatınıń tabısı boldı. Onda XX ásirdiń 30jıllarında repressiyaǵa ushıraǵan watanlaslarımızdıń awır táǵdiri, olardıń alısta júrse de óz watanın yadınan shıǵarmawı, watan topıraǵın jannan áziz kórip qásterlewi qaharmanlardıń ishki ruxıy keshirmeleri, olar ushırasqan qıyan-kesti waqıyalar arqalı ashıp beriledi.

Juwmaqlap aytqanda I.Yusupov XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń eń kózge kóringen sóz sheberleriniń biri. Ol qaraqalpak poeziyasın burın kórilmegen biyik shoqqılarǵa alıp shıqtı. Onıń poeziyası zaman nápesi menen azıqlanıp, milliy ádebiyatımızdı rawajlandırıp kiyatır.

Sorawlar

1.I.Yusupovtıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında qısqasha aytıp beriń.

2.I.Yusupovtıń qanday poezilıq shıǵarmaların bilesiz?

3.Shayır poeziyasında keńnen qollanılatuǵın Shıǵıs hám Batıs poeziyasına tán qanday kórkem formalardı bilesiz?

4.Shayırdıń qaraqalpaqlardıń milliy ruwxın, ózine tán bolǵan ózinsheligin

sáwlelendiretuǵın lirikalıq shıǵarmaları haqqında aytıp beriń.

5.Shayır lirikalarında batıl pikirlew, publiсistikalıq sıpat haqqında aytıp beriń.

6.Shayır poemaları haqqında aytıp beriń.

7.«Watan topıraǵı» poemasınıń kórkemligi qanday?

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992 2.Mámbetov Q. Ádebiyat teoriyası. Nókis, 1995

evolyuсiyası hám tipologiyası.Nókis, 2004.

4.Yusupov I. Ómir saǵan ashıqpan. Nókis, 2000

Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatında proza JOBA:

1.Prozanıń rawajlanıw tendenсiyaları.

2.Prozadaǵı kórkemlik izleniwshilikler.

3.Prozanıń janrlıq jaqtan rawajlanıwı.

Ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq jazıwshıları da jámiyetlik, siyasiy ózgerislerdi esapqa alǵan halda qálem terbetti. Usı dáwirge shekem kórkem sóz ustalarımız, sonıń ishinde, prozaiklerimiz de belgili bir sheklengen temalar átirapında shıǵarmalar dóretip keldi. Máselen ózleriniń roman, povestlerin kóbinese ya alıs ótmish waqıyalarına, ya birde Oktyabrden awdarıspaǵı waqıyalarına qurdı. Bul jolda, álbette, olar belgili tabıslarǵa da eristi. Biraq, bunda kommunistlik ideologiyanıń tásiri basım boldı. Máselen, 1920-30-jıllardaǵı qıyan-kesti tariyxıy waqıyalar, kolxozlastırıw hám sovetlestiriwge baylanıslı sovet húkimetiniń júrgizgen siyasatı haqqında haqıyqatlıqtı, ol dáwirdiń qaramaqarsılıqlı xádiyseleri haqqında shınlıqtı jazıw múmkin bolmadı. Al, eger bul temaǵa arnalǵan dóretpeler jazılsa da, olar siyasiy qáliplerdiń sheńberinen shıǵıp kete almadı. Bunıń tásiri jazıwshılarımızdıń bir birine qaramaqarsı klasslardıń gúresine shennen tıs itibar beriwlerinde, qaraqalpaq urıwları arasındaǵı alawızlıqtı hádden tıs bórttirip kórsetiwinde, iyshanburınǵı ziyalılırımız bolǵan ruwxanıylardıń kelbetine qara boyawlardı ayawsız jaǵıwında, jasalma konflikt jasawǵa umtılıwshılıqta, bolsheviklerdiń obrazın shennen tıs ideallastırıp súwretlewlerinde h.t.b. kórindi.

Biraq ǵárezsizlik dáwiri baslanıwdan bul kemshiliklerdiń bári saplastırılıp, joqarı kórkemliktegi, oqıwshılardıń ruxıy shólin qandıratuǵın, ómirdi kórkem realistlik baǵdarda súwretlewi jaǵınan hár tárepleme jetilisken shıǵarmalar dóretilip kete bermedi. Kerisinshe, ayne proza tarawında kóbirek kemshilikler júz berdi. Ótken 15 jıl ishinde T.Qayıpbergenov, Sh.Seytovlardıń romanların esapqa almaǵanda usı iri epikalıq janrda shıǵarmalar júdá az dóretildi. Ásirese, dáwir mashqalaların ashıp beretuǵın, dáwirimizdiń adamları obrazın jaratqan shıǵarmalar sanawlı ǵana. Sonlıqtan da, bul dáwir prozası haqqında sóz etkende ádebiy proсesste elewli waqıya bolǵan, ádebiyat ıqlasbentleriniń dıqqatın ózine tartqan roman, povest, gúrrińlerdiń kem ekenliginiń guwası bolamız.

Proza haqqında sóz bolǵanda onıń eń úlken janrı roman haqqında aytpay ketiw múmkin emes. Ǵárezsizlik jıllarında qaraqalpaq jazıwshıları da bir qatar romanların járiyaladı. Máselen, T.Qayıpbergenovtıń «O dúnyaǵa atama xatlar»,

«Qarakalpaqtıń óz qalpaǵı menen sırlasıwı», «Qálbimniń qamusı», «Túrkiynama»,

Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı aqtuba», A.Sadıqovtıń «Tasta da gúlleydi», H.Hamidovtıń «Ushqın», K.Allambergenovtıń «Dárya tartılǵan jıllar», K.Raxmanovtıń «Aqıbet», Q.Mátmuratovtıń «Terbenbes», Amangeldi Xalmuratovtıń

«Jánnet baǵı», Q.Ayımbetovtıń «Qarabuwra», S.Ismaylovtıń «Júrek gallaktikası», H.Ótemuratovanıń «Húrliman», A.Ábdievtiń «Jin-jıpırlar uyası» atlı romanların atap ótiwge boladı.

- 23 -

T.Qayıpbergenovtıń joqarıda atı atalǵan dóretpeleri tek ǵana qaraqalpaq prozasında ǵana emes, al, pútkil túrkiy ádebiy-estetikalıq oy dúnyasında úlken jańalıq bolganın atap ótiwimiz kerek. Bul shıǵarmalar milliy-epikalıq hám XX ásir realistlik prozasınıń dástúrleriniń prinсiplerin bir-birine sintezlestirip, olardı házirgi sheshiliwi tiyis problemalardıń kórkem jılnamasın dúziwge xızmet ettiriwge degen jazıwshınıń umtılısınan dóregen.

«Qaraqalpaqnama» shıǵarması arqalı T.Qayıpbergenov tek ǵana qarakalpaq prozasında emes, al, házirgi Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatında birinshi bolıp roman-esse janrın dóretti. Sonlıqtan da, Ózbekstan xalıq jazıwshısı Á.Yakubov

Qaraqalpaqnama dóretpesin joqarı bahalap Áyyemgi Túrkstan ádebiyatında birinshi roman-esse, XX ásir túrkiy ádebiyatında bolsa, dáslepki nama degen edi. Bul shıǵarmaǵa M.Qashqariy atındaǵı jer júzilik sıylıqtıń beriliwi ǵárezsizlik jıllarındaǵı qaraqalpaq prozasında úlken waqıya boldı.

Ǵárezsizlik jıllarında T.Qayıpbergenov prozamızdı óziniń kórkem forma, janr hám stil salasındaǵı izlenisleri menen bayıttı. Bunıń mısalı sıpatında onıń O dúnyaǵa atama xatlar” roman-essesin keltiriwge boladı. Bul dóretpe tikkeley Aral tragediyasına arnalıp, ol ózbek, franсuz tillerine awdarıldı, usı arqalı pútkil regionǵa qáwip salǵan apatshılıqtıń kórkem tariyxın jer júzi xalıqlarına málimlewde úlken xızmet etti. Álbette, T.Qayıpbergenovtıń bul dóretpesi taqır jerden shıqqan joq. Jazıwshı ol shıǵarmanı jazbastan aldın kóp ǵana jer júzilik konferenсiyalarda shıǵıp sóyledi, hár qıylı tillerde, baspalarda maqalalar, ocherkler járiyaladı, bul problemaǵa dúnya júzi jámiyetshiliginiń pikirin qarattı, ásirese, akad. A.Saxarovtıń jazıwshımızdı quwatlap, Moskva tribunasınan shıǵıp sóylewi jazıwshınıń bunday shıǵarmanı dóretiwge ázelden-aq úlken tayarlıqlar kórgenligin ańlatadı.

T.Qayıpbergenovtıń jáne bir jańa dóretpesi Qálbimniń qamusı” dep ataladı. Dóretpe avtordıń filosofiyalıq oy-sezimlerinen ibarat, oǵan jazıwshı reportaj-esse dep janrlıq atama qoyǵan. Túrkiynama dóretpesi de belgili áhmiyetke iye. Bul dóretpe avtordıń yadında qalǵan waqıyalar tiykarında jazılǵan. Dóretpede pútkil túrkiy xalıklardıń obrazı jaratılǵan.

Ǵárezsizlik jılları jazılǵan romanlardıń ishinde Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaktaǵı aqtuba», K.Allambergenovtıń «Dárya tartılǵan jılları», A.Sadıqovtıń «Tasta da gúlleydi», S.Ismaylovtıń «Júrek galaktikası», Q.Matmuratovtıń «Terbenbes» romanları haqqında unamlı pikir bildiriwge boladı. Dáslepki úsh romannıń tematikası bir-birine jaqın. XX ásirdiń 50jıllarınan baslap ǵárezsizlik jıllarına shekemgi dáwirde elimizde orın alǵan mashqalalar Ámirxan, Jalǵas, Jumabay obrazları átirapında ashıp beriledi. Ásirese, Sh.Seytovtıń romanında dáwirdiń ashshı haqıyqatlıǵı hesh qanday qıpsalamastan ashıp beriledi. Ámirxan buzaqılıq, hiylekerlik, jawızlıqtı ózinde jámlegen obraz. Ol óz maqseti, bayıw, hámel tekshesine kóteriliw jolında hesh qanday jerkenishli háreketten tayınbaydı. Onıń ushın basqa adamlar táǵdiri bir pul. Al K.Allambergenov hám A.Sadıqovlardıń romanlarındaǵı Jalǵas hám Jumabaylar dáwir teńsizlikleri, nızamsızlıqları menen gúresiwge, bunda hár qaysısı ózinshe jol tańlawǵa bel baylaǵan qaharmanlar. Biraq partiyalıq jeke hákimlik húkim súrip turǵan sol dáwirde Jalǵas, Jumabay kusaǵanlardıń haqıyqatlıq ushın gúreste jeńiske erisiwi múmkin emes edi. Bul haqıyqatlıq eki romanda da júdá sátli ashıp beriledi. S.Ismaylovtıń «Júrek galaktikası» romanı janrlıq jaqtan jańa roman. Ol ilimiy-fantastikalıq janrda jazılǵan. Qaraqalpaq ádebiyatında ele bunday janrda romanlardıń dóretilmegenin esapqa alatuǵın bolsaq, bul roman qaraqalpak ádebiyatında óz ornına iye ekenligi sózsiz.

- 24 -

Q.Matmuratovtıń «Terbenbes» romanları sońǵı dáwirdegi ádebiyatımızda elewli qubılıslardıń biri boldı. Romannıń eń utıslı tamanlarınıń biri de áyne qaharman obrazın jaratıwda hám házirgi dáwir ushın áhmiyetli mashqalalardı kóterip shıǵıwında bolıp tabıladı. Romanda X1X ásirdiń aqırı, XX ásirdiń basında Terbenbes atawınıń átirapında jasaǵan xalıqtıń ómiri sóz etiledi. Shıǵarmanıń bas qaharmanı Lepesbay ápiwayı awıl balasınan is bilermen, el basshısı dárejesine shekemgi jollardı basıp ótedi. Bul joldı jazıwshı isenimli súwretley alǵan. Lepesbay is úyreniwdi baslı maqset etip óz aldına qoyadı. Ol kishi zavodlar quradı, usı arqalı xalıqtı jumıs penen támiyinleydi. Ekinshiden, óz jerimizdiń tábiyǵıy inámın (balıqtı) xalıqtıń iygiligine jumsay biledi. Balıqtı duzlap, qaqlap tayar ónim halına keltirip Rossiya hám Evropanıń basqa ellerine satıwdı shólkemlestiredi. Ol óz awıllaslarına biymillet ǵamxorlıq etiwdi olardı jumıs penen támiyinlew, bergen qarızların jumıs isletiw menen óndirip alıw arqalı ámelge asıradı. Mine, sonıń ushın da roman qızıqlı okıladı hám oqıwshılar tárepinen qızǵın kútip alındı.

Bul dáwirde povest, gúrriń janrlarında da bir qatar shıǵarmalar júzege keldi. Ásirese, povest janrında bir qatar janrlıq hám kórkemlik izlenisler júzege keldi. S.Ismaylovtıń «Payǵambarlar hám shaytanlar», M.Nızanovtıń «Eki qanxor» povestleri burın karaqalpaq ádebiyatında onshelli rawajlanbaǵan dedektiv janrında dóretildi. G.Esemuratovanıń «Duwdendegi dápter», «Eski súrenler» povestleri dáwir haqıyqatlıǵın batıl ashıp beriwi menen qunlı. S.Ismaylovtıń

«Bizler bir úyde jasaymız» atlı povesti ilimiy fantastika janrında jazıldı. Ulıwma S.Ismaylov qaraqalpaq prozasın jańa janrlar menen bayıttı. Bul salada izlenisler alıp bardı. M.Nızanovtıń «Aqshagúl» povesti házirgi dáwir problemalarına arnalǵan. Bunda bir shańaraq mısalında adamlar arasında sıylasıq, insap hám insapsızlıq, jaqsılıq hám jamanlıq probleması, adam táǵdiri, onıń qádir-qımbatınıń ayaq-astı etiliwi sheberlik penen ashıp beriledi. Shıǵarmada qaharman psixologizminiń jasalıwına ayrıqsha itibar qaratıladı. Biraq ǵárezsizlik jılları qaraqalpaq prozasında joqarıda atap ótilgen povestlerdi hám H.Ótemuratovanıń gúrrińlerin esapqa almaǵanda bul janrlardaǵı shıǵarmalardı dóretiwshiler tiykarınan jas jazıwshılar bolıp qaldı.

Ulıwma alǵanda, ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq prozası burın qol urılmaǵan temalarǵa, ideyalarǵa qálem terbetiwde, el tarıyxında úlken ornı bar real shaxslardıń kórkem obrazın jaratıwda, qaharman xarakterin jasaw jolında burınǵı qatıp qalǵan kestelerden, stereotivlerden qutılıwda, jańasha janrlıq stillik shoqkılardı iyelewde belgili tabıslarǵa eristi. Sonıń menen birge bul dáwir prozasınıń rawajlanıwınıń ele de joqarı bolıwına tosqınlıq jasaǵan obektiv hám subektiv sebepler boldı. Birinshisine ekonomikalıq qıyınshılıq, qaǵaz qıtshılıǵı sebep bolsa, ekinshisine jazıwshılarımızdıń ózleriniń jańa dáwirge tayar emesligi, estetikalıq oy-dúnyasınıń burınǵı totalitar jámiyette ornıǵıp qalǵan qáliplerden, dogmalardan tolıq qutılmaǵanlıǵı, kórkem izlenisiniń tómenligi sebep boldı.

Sorawlar.

1.Házirgi ádebiy proсesste proza janrınıń rawajlanıw baǵdarları qanday? 2..Házirgi

prozanıń ideyalıq-tematikalıq ózgerislerge ushırawı haqqında

aytıp beriń.

- 25 -

3.Házirgi ádebittaǵı proza janrındaǵı kórkemlik izleniwshilik nelerde seziledi? Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992

2.Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis, 2003

5 TEMA: Esse janrınıń rawajlanıwı. Olardı dóretiwde jazıwshılardıń ornı. (2 saat lekсiya.)

(T.Qayıpbergenov, S.Bahadırova, A.Dáwletmuratov, O.Ábdiraxmanov h.t.b..)

JOBA:

1.Esse janrına teoriyalıq sıpatlama.

2.Qaraqalpaq ádebiyatında esse janrınıń payda bolıwı.

3.Házirgi ádebiyattaǵı esse janrınıń ideyalıq-tematikalıq, kórkemlik ózinshelikleri haqqında.

Kórkem ádebiyattıń rawajlanıwı adamzat jámiyetiniń tariyxıy rawajlanıwı menen baylınıslı boladı. Sonlıqtan ádebiy proсessadamzattıń ádebiy dóretiwshilik pikiriniń birbiriniń keyninen keletuǵın hám bir-birine baylanıslı bolǵan ayırım rawajlanıw dáwirleriniń hám de ásirler dawamında dóretilgen dástúrlerdiń ústin tolıqtırıp dawam etiwiniń jáne rawajlanıwınıń, bayıp barıwınıń ulıwma háreketi bolıp esaplanadı. Mine sońǵı waqıtları ádebiyatımızdıń usınday tendenсiyada rawajlanıwı nátiyjesinde birqansha ózgerisler júzege keldi. Aldındaǵı temalarda aytıp ótkenimiz sıyaqlı ádebiyatımızda birqansha kórkem formalar hám janrlar payda bolǵan edi. Sol kórkem formalar hám janrlardıń biri esse janrı bolıp esaplanadı. Bul janr qaraqalpaq ádebiyatında burın bolmaǵan edi. Biraq Ǵárezsizlik dáwirine kelip ol rawajlana basladı. Bul janrdı qaraqalpaq ádebiyatına engizgen jazıwshı T.Qayıpbergenov bolıp tabıladı. Onıń «Qaraqalpaqnama» shıǵarması házirgi esse janrınıń baslamasına tiykar bolıp jaratılǵan kórkem dóretpe desek te kátelespeymiz. Jazıwshı bul roman-essesi arqalı tek ǵana qaraqalpaq ádebiyatında emes, al Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatında birinshi bolıp roman-esse janrın dóretti. Sonlıqtan da, Ózbekstan xalıq jazıwshısı Á.Yakubov Qaraqalpaqnama dóretpesin joqarı bahalap Áyyemgi Túrkstan ádebiyatında birinshi roman-esse, XX ásir

- 26 -

túrkiy ádebiyatında bolsa, dáslepki nama degen edi. Bul shıǵarmaǵa M.Qashqariy atındaǵı jer júzilik sıylıq berildi.

Esse janrın teoretikler negizi memuarlıq janr dep esaplaydı. Al belgili ilimpaz Q.Mámbetov «Qaraqalpaq ádebiyatında esse janrına tariyxıy filosofiyalıq, psixologiyalıq hám publiсistikalıq pikirler de jámlestirilip, ol roman dárejesine jetkizilgen» - dep, T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaqnama» essesin kórsetedi. Sońǵı waqıtlarda qaraqalpaq ádebiyatında esse janrında qálem terbetken jazıwshılardıń sanı artıp barmaqta. Máselen, bul salada T.Qayıpbergenovtıń O dúnyaǵa atama xatlar”, «»Túrkiynama , «Qaraqalpaqtıń óz qalpaǵı menen sırlasıwı»,

«Qálbimniń qamusı», S.Bahadırovanıń «Jigirma toǵız jastan eliw jasqa shekem tyurmada», A.Dáwletmuratovtıń «Ómir shejiresi», O.Ábdirahmanovtıń «Aralımdártim meniń» h.t.b. utımlı izlenisler alıp bardı.

Mine qaraqalpaq ádebiyatına birinshi esse janrın alıp kelgen jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmaları oqıwshılardıń dıqqatın ózine tarttı. Sonday-aq birqansha ilimpazlar da onıń shıǵarmaları haqqında ózleriniń pikirlerin bildirdi. Máselen, ádebiyatshı Q.Kamalov: «Al, jazıwshınıń «Qaraqalpaqnama» roman-essesi, «Qálbimniń qamusı», «Túrkiynama» shıǵarmaları onıń dóretiwshiliginiń jańa basqıshın quraydı. Endi burınǵı epik jazıwshı T.Qayıpbergenovtıń ornına filosof Qayıpbergenovtı kóremiz. Ol shıǵarmalarında xalıq legendaları menen anekdotları, ertekleri, danıshpanlardıń pikirleri, óziniń jeke pikirleri, tariyxıy faktler hám taǵı basqalar arqalı ómirdiń hár qıylı filosofiyası haqqında pikir aytadı. Ómir shınlıǵın súwretlewdiń bul forması biziń ádebiyatımız ushın jańalıq.» - dep belgileydi.

Jazıwshınıń «O dúnyaǵa atama xatlar» roman-essesi haqqında ózbek ilimpazı F.Nasratdinov óziniń «Orol bung uradi» atlı maqalasında bılayınsha pikir bildiredi: «Bobomga xatlar» kitobini wqib, unda T.Qoyipberganovning bolalik davridan to payǵambor yoshigacha bosib wtgan hayot sarguzashtlari, kwrgan-kechganlari tuǵrisidagi uy-fikrlari juda ravon til bilan talqin etilganligiga guvoh bwldim». Rasında da jazıwshı bul dóretpesinde tákirarlanbas kórkem formanı tańlaydıAral tragediyasınıń aqıbetleri haqqındaǵı avtordıń qayǵılı gúrrińin bul dúnyadaǵı tiri, jer basıp júrgen adamlar tıńlamaǵanlıqtan, o dúnyadaǵı atasına murajat etiwge májbúr boladı. T.Qayıpbergenovtıń jáne bir jańa dóretpesi «Qálbimniń qamusı» dep ataladı. Bul shıǵarma 1999-jılda «Ámiwdárya» jurnalında járiyalandı. Dóretpe avtordıń filosofiyalıq oy-sezimlerinen ibarat, oǵan jazıwshı, «reportajesse» dep janrlıq atama qoyǵan. Bul shıǵarma haqqında

- 27 -

jazıwshı óziniń jurnalist M.Mirzo menen bolǵan sáwbetinde júdá qızıqlı pikirlerdi ortaǵa taslaǵan. Bul sáwbet «Wzbekiston adabiyoti va sanati» gazetasınıń 1996-jıl 5-yanvar sanında járiyalanǵan edi. T.Qayıpbergenov óziniń

«Qálbimniń qamusı» dóretpesine «Gúbirli-sıbırlılardan 8 dápter reportaj-esse» dep janrlıq at bergen.

T.Qayıpbergenov dóretiwshiliginde «Túrkiynama» dóretpesi de belgili áhmiyetke iye. Bul dóretpe avtordıń yadında qalǵan waqıyalar tiykarında jazılǵan.

Belgili jazıwshı S.Bahadırovanıń «Jigirma toǵız jastan eliw jasqa shekem tyurmada» atlı essesi 2002-jıl «Ámiwdárya» jurnalında járiyalanǵan edi. Jazıwshınıń bul dóretpesinde belgili shayır Izbasar Fazılovtıń ómiriniń tariyxı, dóretiwshilik jolı haqqında memuarlıq mániste jazǵan. Onda shayırdıń 1937-jılı Millionlaǵan adamlardıń júregine jazılmas daq salǵan atıshuwlı stalinlik repressiyaǵa duwshager bolǵanlıǵı haqqında aytıladı.

Allambergen Dáwletmuratovtıń «Ómir shejeresi» atlı essesi de memuarlıq xarakterde jazılǵan bolıp onda elge belgili bolǵan adamlardıń yaǵnıy N.Japaqov, E.Allaniyazov, B.Baltabaev h.t.b. sıyaqlılardıń ómir turmısın kórkemlep súwretlegen.

O.Ábdiraxmanovtıń «Aralım-dártim meniń» essesi YuNESKO sıylıǵına miyasar boldı. Shıǵarmada tábiyat kórinisleri yaǵnıy Aral teńiziniń házirgi jaǵdayı haqqında, onıń keleshegi qanday bolıwı jóninde pikir júrgiziledi.

Ulıwı aytqanda Ǵárezsizlik dáwirinde esse janrı ideya-tematikalıq hám janrlıq jaqtan da rawajlanıp atır. Bul janrda qálem terbetiwshilerdiń sanı artıp barmaqta.

Sorawlar.

1.Házirgi ádebiy proсesste esse janrınıń ornı hám áhmiyeti haqqında aytıp beriń. 2..Házirgi esse janrınıń rawajlanıwında jazıwshvlardıń ornın belgilep

beriń.

3. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaqnama» atlı roman-essesi haqqında aytıp beriń. Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992 2.Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis,

2003

- 28 -

3.T.Qayıpbergenov Qaraqalpaqman. Táwekelshimen Nókis, 2003.

Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatında dramaturgiyanıń ornı.

JOBA:

1.Házirgi dramalıq shıǵarmalarǵa ulıwma sholıw.

2. Házirgi dramaturgiya hám onıń rawajlanıw barısı.

Házirgi dramaturgiya haqqında sóz etkenimizde B.Tursınovtıń pikirleri mınaday.

«Solay da ele kóp dramaturglerimiz, rejesserlarımız házirgi dáwirdegi, turmıstaǵı,

ideologiyadaǵı mawasasız konfliktlerdiń parıqların, mólsherlerin, janrlarǵa bola, názik, sırlı

jaqların teoriyalıq jaqtan bilmegenlikten, mawasaasız konfliktlerden qorqıp, siyasıy,

ideologiyalıq jaqtan adasıp qalamızba dep oylap, mawasız konfliktlerdiń sheshiliwlerine

mawasalı konflikttiń reńin kóbirek berip jiberedi, personaj obrazı jámiyetshilik tárepinen

tiyisli dákkisin almaydı, gúres maydanındaǵı sawashtan ańsat qutılıp ketedi». Mine bul

pikirde de jan bar. Sonlıqtan dramaturglerimiz usınday máselelerge de itibar

beriwleri lazım dep bilemiz.

Házirgi ádebiyattaǵı dramaturgiyanıń rawajlanıwında da jańasha burılıslardıń júzege kelgenligi hámmemizge málim. Házirgi dramaturgiyanıń baslı tematikası da búgingi jámiyetimizde bolıp atırǵan baslı refomalardı óz saxnasında kórsete biliwi hám onı adamlardıń oylawına tásir ettiriw baslı wazıypa bolıp tur, sebebi Respublikamızda házirgi qalıp baratırǵan baslı problemalar dramaturgiyada da mawasalı hám mawasasız (antogonichno) konfliktler arqalı ǵana iske asıwı shárt. Sebebi pesada, konflikt shıǵamanıń, ondaǵı obrazlardıń birden bir janı, avtordıń ideyasın gúres arqalı ashatuǵın baslı faktor. Sonlıqta ǵárezsizlik dáwirinde ádebiyatımız janrlıq kóptúrlilikti payda etip, qaraqalpaq jazıwshıları ózleriniń oy-pikirin hár túrli formada beriwge hám ideya-mazmunı jaǵınan tárbiyalıq áhmiyetke iye shıǵarmalar jaratıwǵa umtılmaqta.

Ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq dramaturgiyası da rawajlanıwǵa iye boldı. Bul jılları Q.Matmuratovtıń «Bir úyde eki ómir», «Ákeli jetimler», «Ómirbek hám tazsha», «Aq tekesh hám kók tekesh», A.Ótalievtiń «Ernazar Alakóz»,

«Ámir Temurdıń bir kúni», «Sultan Jaleletdin», Sh.Seytovtıń «Xalqabad romanı tiykarında jazılǵan «Qutlı jol» pesası (qayta islegen Q.Matmuratov), «Shariyar» dastanı tiykarında jazılǵan «Shariyar» pesası (Q.Matmuratov), M.Nızanovtıń

«Eki dúnyanıń áweresi», K.Raxmanovtıń «Táǵdir soqqısı», B.Baymurzaevtıń «Báddiwa», «Pálektiń gárdishi», A.Óteniyazovanıń «Jigittiń ıǵbalın bersin», «Muhabbat hám ǵázep», «Úmit ushqını», «Jumbaǵı kóp dúnya bul», S.Jumaǵulovtıń

«Ekstrasens», «Kúyewińdi berip tur», «Adamlar qalay buzılǵan», «Bultlı kúnler» pesaları jazıldı. Bul pesalar saxnalastırılıp tamashagóylerdiń názerine usınıldı.

- 29 -

«Bir úyde eki ómir» pesası dramalıq janrda jazılǵan. Onda ápiwayı bir úydiń ómiri arqalı turmıstıń dramalıq tárepi ashıp beriledi. Bir úydiń eki kelini eki qıylı minezdegi, eki qıylı dúnya túsinigindegi kelin. Olardıń ataanaları da sonday. Shıǵarmadaǵı tiykarǵı konflikt te shańaraq aǵzaları arasındaǵı tartısqa qurılǵan. Qullası, bul shıǵarma házirgi dáwir temasınan alıp jazılǵan bolıp, onda milliy mentalitet probleması, milliy úrp-ádet, dástúrlerge sadıqlıq máseleleri baslı orınǵa qoyıladı.

«Ómirbek hám tazsha» komediyası da tabısqa iye boldı. Onda Ómirbektiń tapqırlıǵı, sózge sheshenligi, bárqulla kewilli júriwi oǵan degen súyispenshilikti oyatadı. Ómirbek qaraqalpaqlardıń milliy qaharmanı. Onıń atına baylanıslı júdá kóp sanlı anekdotlar bar. Ómirbek aytıptı degen ushırma sózler xalıq arasında tolıp atır. Burın da I.Yusupov tárepinen jazılǵan «Ómirbek laqqı» komediyası uzaq jıllar dawamında qaraqalpaq saxnasında qoyılǵan edi. Q.Matmuratovtıń komediyası da úlken tabısqa iye boldı. Ómirbektiń Tawasar bay menen básekige túsiwi hám onda jeńip shıǵıwı bir neshe kúlkili epizodlar arqalı beriledi. Pesada Qulımbet qazı, Tazsha, Labaq, Tawasar baydıń kempiri obrazları sátli shıqqan. M.Nızanovtıń «Eki dúnyanıń áweresi» pesası da komediya janrında jazıl2an. Onda burınǵı sklad baslıǵı o dúnyaǵa barǵannan keyin de gúnási kóp

bolǵannan keyin kóp sorawǵa tutıladı. Qullası, ol o dunyanıń da, bul dúnyanıń da áweresine aylanadı.

Bul dáwirde jazılǵan dramalıq shıǵarmalardıń ishinde A.Ótalievtiń

«Ernazar Alakóz» dramasın eń sátli jazılǵan saxnalıq shıǵarmalardıń qatarına kirgiziwge boladı. Shıǵarmanıń tiykarı X1X ásir qaraqalpaqlardıń ómirinen alıp jazılǵan. Usı dáwirdegi milliy qaharman Ernazar Alakóz pesa orayında turadı. Pesadaǵı waqıyalardıń tariyxıy shınlıqqa qurılıwı, onda qatnasıwshı personajlardıń da tariyxta bolıwı, olardıń háreketleriniń isenimli shıǵıwı bul shıǵarmaǵa tabıs alıp keldi. Usı avtordıń «Ámir Temurdıń bir kúni», «Sultan Jaleletdin» atlı pesaları da tariyxıy shaxslardıń ómirinen alıp jazılıwı menen bahalı.

Sonday-aq bul dáwirde bir qatar basqa xalıqlardıń ádebiyatınan da dramalıq shıǵarmalar qaraqalpaq tiline awdarıldı. Máselen, Ózbekstan qaharmanı A.Aripovtıń «Sahıp qıran» pesası, qazaq dramaturgleri S.Balǵabaevtıń «Bizler de ashıq bolǵanbız», «Eń sulıw kelinshek», «Muhabbatsız ásir», K.Jetpisbaevtıń

«Bul qanday toy», B.Jurtovtıń «Qáyinene qılwası», K. Súyinishovtıń «Kempirǵarrınıń erkesi», azerbayjan dramaturgi G.Xugaevtıń «Qatınımdı qaytıp ber», ózbek dramaturgi Bagdasarovtıń «Jıǵılǵanǵa judırıq», túrkmen dramaturgi N.Gullaevtıń «Keyipli kelin», qırǵız dramaturgi N.Zakievtiń «Áke táǵdiri», tájik dramaturgi M.Baxtiydiń «Mekteptegi muhabbat» pesaların atap ótiwge boladı. Bul shıǵarmalar qaraqalpaq teatrınıń repertuarın keńeytiw menen birge qaraqalpaq dramaturgiyasın da bayıttı.

Ulıwmalastırıp aytqanda ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq dramaturgiyası usınday ózinsheliklerge iye boldı. Ol ádebiyattıń basqa túrlerine salıstırǵanda ázzi rawajlandı. Bul dáwirde kóbirek komediya janrına itibar berildi. Ásirese, jeńil kúlki tuwdıratuǵın hár qıylı tamashalar teatrda kóbirek saxnalastırıldı. Drama janrında shıgarmalar dım az jazıldı. Al tragediya janrı bolsa ulıwma itibardan shette qaldı.

Sorawlar.

1. Házirgi dramaturgiyanıń rawajlanıw barısı haqqında aytıp beriń.