Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatı

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

ÁDEBIYAT TEORIYASI HÁM OQITIW METODIKASI

KAFEDRASI

ǴÁREZSIZLIK DÁWIRINDEGI QARAQÁLPAQ ÁDEBIYATÍ PÁNI BOYÍNSHA

LEKCIYA TEKST

Genjemuratov B.

Nókis

- 2 -

1TEMA: Kirisiw. Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları. (2s. lekсiya)

Joba:

1.Ǵárezsizlik dáwiri qaraqálpaq ádebiyatındaǵı burılıslar.

2.Házirgi dáwir qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıw baǵdarlarına sholıw.

3.Házirgi dáwir ádebiyatınıń aldınǵı dáwir ádebiyattan tiyqarǵı jetiskenlikleri.

4.XX ásirdiń sońǵı 10 jıllıǵındaǵı ózbek ádebiyatınıń rawajlanıw tendenсiyası haqqında maǵlıwmat

80-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap turmısta demokratiyalıq kúshler háreketke kirdi hám usıǵan baylanıslı qayta qurıw baǵdarlaması burınǵı kommunistlik rejimniń qulawına alıp keldi. Burınǵı Awqamnıń qulawı menen onıń quramındaǵı awqamlıq respublikalar ǵárezsizlikke eristi. Xalıqlardıń ǵárezsizlikte jasaw ármanı iske astı. Ózbekstan 1991-jılı ǵárezsiz mámleket bolǵan bolsa, al Qaraqalpaqstan Ózbekstannıń quramındaǵı Suverenli respublika boldı. Biyǵárez el bolǵannan keyin Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan jańa konstituсiya nızamlarına tiykarlanıp óziniń bayraǵına, gimnine iye boldı.

Ózbekstan Konstituсiyasınıń bir jıllıǵına baylanıslı 1993-jılı Biziń ullı keleshegimizdiń huqıqlıq kepilligi degen bayanatında Prezidentimiz I.A.Karimov tariyxıy basıp ótken jollarımızdı hám házirgi turmısımızdı durıs kórsetiwdiń kerek ekenligi haqqında Biziń jerimizdiń haqıyqıy jan kúyerleri aldında, onıń iygiligi ushın sózi menen de, isi menen de háreket etip atırǵanlar aldında bizler ózbek milleti haqqında barlıq haqıyqatlıqtı ashıwımız tiyis. Tariyxıy haq niyetlilik penen kórsetiw, bizlerdiń barlıǵımız ushın ar-namıs isi jáne parız bolıp tabıladı, - degen edi.

Ózbekstannıń ǵárezsiz el bolıwı turmıstıń barlıq salasında erkinlikke iye bolıwǵa keń jol ashtı. Eń baslısı ózimizdiń kimligimizdi tanıdıq. Ózimizdiń tariyxımızdı, tilimizdi, dinimizdi, mádeniyatımızdı, ádebiyatımızdı tereńirek úyreniwge múmkinshilik aldıq, múlkimizge ózimiz biylik etiwge eristik. Bul bizge ǵárezsizliktiń bergen baxtı.

Prezidentimizdiń Ózbekstannıń jańa tariyxın jazıw, Xorezmdegi Mamun akademiyasınıń qayta tikleniwi, ruwxıy mádeniyat hám aǵartıw orayın dúziw, xalıq áwız eki ádebiyatınıń bay miyrası Alpamıs dástanınıń 1000 jıllıǵın 1999jılı belgilew, kórkem óner akademiyasın dúziw hám teatr ónerin rawajlandırıw haqqındaǵı shıǵarǵan pármanları ilimdi, tariyxtı, ádebiyattı, kórkem ónerdi, mádeniyattı tereń izertlewge hám biliwge qaratılǵanlıǵı málim.

Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlik alǵannan keyin qaraqalpaq ádebiyatı da kóp ǵana ózgerislerge ushıradı. Bul ózgerisler birinshi gezekte ideyalıqtematikalıq baǵıtta júz berdi. Burın soсialistlik realizm dep atalǵan metodqa oranıp alıp, sheklengen tematika átirapında

ǵana shıǵarmalar dóretken jazıwshı-

- 3 -

shayırlarımız endi erkinlikke iye boldı. Ádebiyattıń ústinen partiyalıq qadaǵalaw alıp taslanǵannan keyin ómir shınlıǵın ádewir dál súwretlew múmkinshiligi tuwıldı. Jámiyetlik dúzim ózgeriwine baylanıslı onda jasap atırǵan adamlardıń sana sezimi, oy-órisi, dúnya kóz qarası, kórkem-estetikalıq talǵamı da ózgerdi. Usınnan kelip shıqqan halda jazıwshıshayırlarımızdan ádebiyatqa jańasha qatnas jasaw, oqıwshılardıń ruxıy halatın, dúnyasın esapqa alıw talap etildi. Nátiyjede ǵárezsizlik dáwiriniń ádebiyatı jańa baǵıttaǵı ádebiyat sıpatında dórele basladı. I.Yusupov, T.Qayıpbergenov, Sh.Seytov, M.Seytniyazov, A.Sadıqov, J.Izbasqanov, K.Karimov, K.Raxmanov, M.Nızanov, Q.Matmuratov, S.Ibragimov, H.Ayımbetov, M.Jumanazarova, X.Dáwletnazarov, N.Tóreshova, B.Genjemuratov, S.Jumaǵulov sıyaqlı onlaǵan jazıwshı-shayır hám dramaturglerimiz usı dáwirde ózleriniń shıǵarmaları menen qaraqalpaq ádebiyatınıń bunnan bılayǵı rawajlanıwına úles qospaqta.

XX ásirdiń 90-jıllarınıń basında SSSR qusaǵan totalitar dúzimge tiykarlanǵan mámlekettiń ıdırawı, onıń baslı ideologiyalıq quralı bolǵan kommunistlik oylawdıń adamlardıń sanasınan áste-áste sıǵıp shıǵarıla baslawı, onıń ornın adamzattıń ásirler boyı jıynalǵan filosofiyalıq, etikalıq, estetikalıq, huqıqıy bilim qorları sistemasınıń iyeley baslawı biziń átiraptaǵı jámiyetlik hám tábiyat qubılıslarına, sonıń ishinde, turmısımızdıń ajıralmas bir bólegi bolǵan kórkem ádebiyatqa degen qatnasımızdı da pútkilley ózgertip jiberdi.

Durıs, ǵárezsizliktiń dáslepki jılları ádebiyatta ekileniwler, burınǵı qálipten shıǵıp ketiwde qıyınshılıqlar boldı. Ásirese, bul qaharman obrazın jasawda, shıǵarmaǵa ideyatematika tańlawda kóbirek orın aldı. Shayır jazıwshılar jańa dáwirdiń qaharmanı qalay bolıw kerek, jańa dáwirdin haqıyqatlıǵın qalay jırlaw kerek degen sorawlarǵa juwap taba almay sarsıldı. Biraq bul baǵdarda da XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń jetekshileri bolıp úlgergen I.Yusupov hám T.Qayıpbergenovlar úlgi kórsetti. I.Yusupov dáwir haqıyqatlıǵın burınǵıdan da batıl ayttı. Onıń shıǵarmalarında pikir ele de ótkirlesip, tıń pikir aytıw kóbirek kórindi. Ǵárezsizliktiń dáslepki jılları-aq jazǵan «Mustaqillik maydanınan ótkende», «Alıs Malayziya koshelerinde», «Begligińdi buzba sen» lirikalarında ǵárezsizlik dáwiriniń ádebiyatı qanday baǵıtta rawajlanıwı kerek ekenligin kórsetip berdi. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaqnama», «Qálbimniń qamusı», «Qaraqalpaqpan, táwekelshimen» hám kóp ǵana publiсistikalıq shıǵarmaları qaraqalpaq jazıwshıları ushın úyreniw mektebi boldı. Solay etip, ǵárezsizlik dáwiriniń qaraqalpaq ádebiyatı da qaraqalpaq ádebiyatında qáliplesken dástúr tiykarında jańa baǵıtta rawajlanıp kiyatır.

Sorawlar.

1.Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatına anıqlama bergende siz ne dep aytar edińiz?

2..Házirgi ádebiy proсessti aldınǵı dáwir ádebiyatı menen salıstırıp baha beriń.

3. Házirgi dáwir ádebiyatındaǵı baslı ózgerisler nelerden ibarat? 4.Házirgi ádebiyattıń rawajlanıw baǵdarları nelerde kózge taslanadı.

5. XX ásir ádebiy proсessiniń rawajlanıw jaǵday qandpy edi? Paydalanılǵan ádebiyatlar

- 4 -

1.Mámbetov Q. Ádebiyat teoriyası. Nókis, 1995

2.Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992 3.Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis,

2003

4.Orazımbetov Q. Házirgi qaraqalpaq poeziyasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası Nókis, 2004

2 TEMA: Házirgi dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatınıń rawajlanıw baǵdarları. (2s. lekсiya)

JOBA:

1. Házirgi dáwirge ulıwma sıpatlama.

2.Ádebiyattaǵı prozanıń, poeziyanıń, dramaturgiyanıń rawajlanıw baǵdarları.

3.Usı dáwirdegi kórkem shıǵarmalardıń ideya-tematikasındaǵı ózgerisler.

Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlik alǵannan keyin qaraqalpaq ádebiyatı da kóp ǵana ózgerislerge ushıradı. Bul ózgerisler birinshi gezekte ideyalıqtematikalıq baǵıtta júz berdi. Burın soсialistlik realizm dep atalǵan metodqa oranıp alıp, sheklengen tematika átirapında ǵana shıǵarmalar dóretken jazıwshıshayırlarımız endi erkinlikke iye boldı. Ádebiyattıń ústinen partiyalıq qadaǵalaw alıp taslanǵannan keyin ómir shınlıǵın ádewir dál súwretlew múmkinshiligi tuwıldı. Jámiyetlik dúzim ózgeriwine baylanıslı onda jasap atırǵan adamlardıń sana sezimi, oy-órisi, dúnya kóz qarası, kórkem-estetikalıq talǵamı da ózgerdi. Usınnan kelip shıqqan halda jazıwshı-shayırlarımızdan ádebiyatqa jańasha qatnas jasaw, oqıwshılardıń ruxıy halatın, dúnyasın esapqa alıw talap etildi. Nátiyjede ǵárezsizlik dáwiriniń ádebiyatı jańa baǵıttaǵı ádebiyat sıpatında dórele basladı. I.Yusupov, T.Qayıpbergenov, Sh.Seytov, M.Seytniyazov, A.Sadıqov, J.Izbasqanov, K.Karimov, K.Raxmanov, M.Nızanov, Q.Matmuratov, S.Ibragimov, H.Ayımbetov, M.Jumanazarova, X.Dáwletnazarov, N.Tóreshova, B.Genjemuratov, S.Jumaǵulov sıyaqlı onlaǵan jazıwshı-shayır hám dramaturglerimiz usı dáwirde ózleriniń shıǵarmaları menen qaraqalpaq ádebiyatınıń bunnan bılayǵı rawajlanıwına úles qospaqta.

- 5 -

Durıs, ǵárezsizliktiń dáslepki jılları ádebiyatta ekileniwler, burınǵı qálipten shıǵıp ketiwde qıyınshılıqlar boldı. Ásirese, bul qaharman obrazın jasawda, shıǵarmaǵa ideya-tematika tańlawda kóbirek orın aldı. Shayır jazıwshılar jańa dáwirdiń qaharmanı qalay bolıw kerek, jańa dáwirdin haqıyqatlıǵın qalay jırlaw kerek degen sorawlarǵa juwap taba almay sarsıldı. Biraq bul baǵdarda da XX ásir qaraqalpaq ádebiyatınıń jetekshileri bolıp úlgergen I.Yusupov hám T.Qayıpbergenovlar úlgi kórsetti. I.Yusupov dáwir haqıyqatlıǵın burınǵıdan da batıl ayttı. Onıń shıǵarmalarında pikir ele de ótkirlesip, tıń pikir aytıw kóbirek kórindi.

Ǵárezsizliktiń dáslepki jılları-aq jazǵan «Mustaqillik maydanınan ótkende», «Alıs Malayziya kóshelerinde», «Begligińdi buzba sen» lirikalarında ǵárezsizlik dáwiriniń ádebiyatı qanday baǵıtta rawajlanıwı kerek ekenligin kórsetip berdi. T.Qayıpbergenovtıń «Qaraqalpaqnama», «Qálbimniń qamusı», «Qaraqalpaqpan, táwekelshimen» hám kóp ǵana publiсistikalıq shıǵarmaları qaraqalpaq jazıwshıları ushın úyreniw mektebi boldı. Solay etip, ǵárezsizlik dáwiriniń qaraqalpaq ádebiyatı da qaraqalpaq ádebiyatında qáliplesken dástúr tiykarında jańa baǵıtta rawajlanıp kiyatır. XX ásir qaraqalpaq ádebiyatına názer taslaǵanımızda sol dáwir

ádebiyatın dáwirlerge bólip úyrenilgen edi. Ádebiyattı dáwirlestiriw álbette tariyxıy dáwirdi jańasha filosofiyalıq, tariyxıy kóz-qaraslardan qarap shıǵıp úyreniwge tiykarlanadı. Sonlıqtan XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı tómendegidey dáwirlerge ajıratılıp úyrenilmekte.

1.20-30-jıllar qaraqalpaq ádebiyatı.

2.Ullı watandarlıq urıs dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatı. 3.Ullı watandarlıq urıstan keyingi qaraqalpaq ádebiyatı. 4.194660- jıllar qq ádebiyatı

5.60-80-jıllar qq ádebiyatı.

6.Ǵárezsizlik dáwiri qq ádebiyatı

Mine XX ásirde qq ádebiyatı joqarıdaǵıday dáwirlerge bólinip úyrenilsede, olardıń hár dáwirinde ádebiy proсesstiń bolǵanlıǵı málim. Olar da hár túrli baǵdarda rawajlanǵan edi.

Sorawlar

- 6 -

1.Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı qaysı baǵdarlarda rawajlanbaqta? 2.Ádebiyattaǵı kórkem formalar hám janrlardıń kóp túrlilik máselesin

qanday bahalaysız?

3.Ádebiyattaǵı kórkem formalar boyınsha qanday ilimiy miynetler júzege keldi?

4.Janrlıq kóptúrlilik degende neni túsinesiz?

5.Házirgi dáwirde shayırlarımız qanday ádebiy janrlarǵa kóbirek itibar berip atır?

Paydalanılǵan ádebiyatlar.

1.Mámbetov Q. Ádebiyat teoriyası. Nókis, 1995

evolyuсiyası hám tipologiyası.Nókis, 2004.

3.Nurjanov.P.Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası.Nókis, 2003. 4.Rasulov A. Tanqid talqin baholash. Toshkent, 2006

3 TEMA: Qaraqalpaq ádebiyatında janrlıq kóptúrliliktiń payda bolıwı. (2 s. lekсiya)

JOBA:

1.Ádebiyattıń túr hám janrlarǵa bóliniwi. Olardıń tariyxına názer hám házirgi kórinisleri.

2.Házirgi ádebiyattaǵı janrlıq, formalıq izlenisler.

3.Házirgi qaraqalpaq ádebiyatında janrlıq kóptúrliliktiń payda bolıwında sırtqı ádebiy tásirler.

Ádebiyat birden payda bolǵan emes. Basqa predmetler sıyaqlı onıń tegi hám túrleri bar. Kórkem sóz ustalarımızdıń dóretiwshilik múmkinshiliginiń órisi keńligi hám hártúrliligi, sonday-aq hár qıylı usıllardıń, metod-stillerdiń payda bolıwına sebepshi bolıp, kórkem shıǵarmanıń mazmunı, forması, kólemi jaqtan ráń-báreńlikke iye bolıwına alıp keledi. Usınday ráń-báreńlikke iye bolǵan ádebiyattaǵı tek hám túr júdá eski zamanlarda payda bolıp, belgili úsh salaǵa

- 7 -

bólinedi. 1) Lirika, 2) Epos, 3) Drama. Usı úsh sala tiykarında ádebiy janrlardıń barlıq túrleri rawajlanǵan. Biraq olar tariyxıy talap tiykarında ózgeredi, rawadlanadı. Máselen, janrlıq kóptúrliliktiń payda bolıwınıń ertedegi jaǵdaylarına názer salayıq. Jazba ádebiyattıń qáliplesiwi menen jeke dóretiwshilik payda bolǵan. Jazıwshı turmısqa óziniń jeke kózqarasınan qarap, turmıs hádiyselerin, qubılısların iriklep, olardı tiplestirip sáwlelendirgen. Mısalı ájayıp hádiyselerdi tiplestirip sáwlelendiriwdiń nátiyjesinde avantyuralıq roman janrı yamasa turmıstıń dramatizmge tolı qayǵılı táreplerin súwretleytuǵın tragediya janrı h.t.b. janrlar óz aldına baǵdar bolıp qáliplesken. Hár bir janrdıń ózine tán kórkemlik dástúrleri, qaǵıydaları, ólshemleri qáliplesken. Joqarıda aytıp ótkenimiz sıyaqlı janrdı qatıp qalǵan kórkemlik qubılıs dep túsiniwge bolmaydı. Dáwirdiń, turmıstıń ózgeriwine baylanıslı kórkem kóz-qaraslarda ózgeredi. Usı jaǵdaylarǵa baylanıslı ádebiy janrlar da tolısıp hám bayıp baradı. Máselen, ertedegi qaraqalpaq ádebiyatı (XVI-XVIII á.á.) tiykarınan jıraw-shayırlar dóretken terme, tolǵaw, dástan, sheshenler sózi janrları menen belgilenedi. XIX ásirge kele jámiyetlik turmıstıń ózgeriwine, qaraqalpaq mádeniyatınıń Shıǵıs mádeniyatına jaqınlasıwına baylanıslı ádebiy janrlar da kóbeyedi. Máselen, burınǵı termetolǵawlar menen qatar lirikanıń Shıǵıs ádebiyatına tán kóplegen janrları ádebiy proсesske kirip keledi. XX ásirde qaraqalpaq ádebiyatı orıs ádebiyatı menen tıǵız baylanısıwı sebepli Evropa ádebiyatınıń kóplegen janrların ózlestiredi. Qaraqalpaq ádebiyatı burın tek ǵana poeziya janrı menen sheklenip kelingen bolsa, endi dramaturgiya, proza, kritika janrları payda bola basladı. Sonlıqtan da XX ásir qaraqalpaq ádebiyatı óziniń janrlarınıń kóptúrliligi menen ajıralıp turadı. Lekin hár janrdıń teoriyalıq sıpatlaması hárqıylı. Shıǵarmanıń qaysı ádebiy túrge (epika, lirika, drama) tiyisliligine qaray onıń janrlıq ózgeshelikleri anıqlanadı. Hár bir ádebiy túr óziniń ishki janrlarına bólinedi. Mısalı, epikalıq janr bolsa roman, povest, gúrriń, novella, ocherk, yadnamalar h.t.b. bolıp bólinedi. Lirika bolsa, ǵázel, muhalles, rubayı, elegiya, sonetler, siyasiy lirika, muhabbet lirikası h.t.b. bolıp bólinedi. Dramalıq túr komediya, tragediya, drama h.t.b. bolıp bólinedi. Usınday janrlar Ǵárezsizlik dáwirindegi ádebiyatta da dawam etip kiyatır. Biraq sonıń menen birge usı dáwirde sırtqı ádebiy tásirlerdiń nátiyjesinde hám jazıwshıshayırlardıń óz dóretiwshiliklerinde kórkem izleniwshilikti payda etip, ádebiyatta janrlıq kóptúrlilikke qol urıp atır. Biraq solayda bolsa, házirgi ádebiyatta prozanı sóz etetuǵın bolsaq ótken 15 jıl ishinde T.Qayıpbergenov,

- 8 -

Sh.Seytovlardıń romanların esapqa almaǵanda usı iri epikalıq janrda shıǵarmalar júdá az dóretildi. Ásirese, dáwir mashqalaların ashıp beretuǵın, dáwirimizdiń adamları obrazın jaratqan shıǵarmalar sanawlı ǵana. Sonlıqtan da, bul dáwir prozası haqqında sóz etkende ádebiy proсesste elewli waqıya bolǵan, ádebiyat ıqlasbentleriniń dıqqatın ózine tartqan roman, povest, gúrrińlerdiń kem ekenliginiń gúwası bolamız. Tuwrı usı orında atın atap ótetuǵın prozalıq shıǵarmalardıń da bar ekeni málim. Máselen, T.Qayıpbergenovtıń «O dúnyaǵa atama xatlar», «Qarakalpaqtıń óz qalpaǵı menen sırlasıwı», «Qálbimniń qamusı», «Túrkiynama», Sh.Seytovtıń «Jaman shıǵanaqtaǵı aqtuba», A.Sadıqovtıń «Tasta da gúlleydi», H.Hamidovtıń «Ushqın», K.Allambergenovtıń «Dárya tartılǵan jıllar», K.Raxmanovtıń «Aqıbet», Q.Mátmuratovtıń «Terbenbes», Amangeldi Xalmuratovtıń

«Jánnet baǵı», Q.Ayımbetovtıń «Qarabuwra», S.Ismaylovtıń «Júrek gallaktikası», H.Ótemuratovanıń «Húrliman», A.Ábdievtiń «Jin-jıpırlar uyası» atlı romanların atap ótiwge boladı.

Belgili jazıwshı T.Qayıpbergenov «Qaraqalpaqnama» shıǵarması arqalı tek ǵana qarakalpaq prozasında emes, al, házirgi Oraylıq Aziya xalıqları ádebiyatında birinshi bolıp roman-esse janrın dóretti. Sonlıqtan da, Ózbekstan xalıq jazıwshısı Á.Yakubov Qaraqalpaqnama dóretpesin joqarı bahalap Áyyemgi Túrkstan ádebiyatında birinshi roman-esse, XX ásir túrkiy ádebiyatında bolsa, dáslepki nama degen edi. Bul shıǵarmaǵa M.Qashqariy atındaǵı jer júzilik sıylıqtıń beriliwi ǵárezsizlik jıllarındaǵı qaraqalpaq prozasında úlken waqıya boldı.

Usı dáwirde T.Qayıpbergenov qaraqalpaq ádebiyatında reportaj-esse janrın da payda etti. Onıń Qálbimniń qamusı” dep atalǵan dóretpesi buǵan mısal bola aladı. Sonday-aq S.Ismaylovtıń «Júrek galaktikası» romanı janrlıq jaqtan jańa roman. Ol ilimiy-fantastikalıq janrda jazılǵan. Qaraqalpaq ádebiyatında ele bunday janrda romanlardıń dóretilmegenin esapqa alatuǵın bolsaq, bul roman qaraqalpak ádebiyatında óz ornına iye ekenligi sózsiz.

Q.Matmuratovtıń «Terbenbes» romanları sońǵı dáwirdegi ádebiyatımızda elewli qubılıslardıń biri boldı. Romannıń eń utıslı tamanlarınıń biri de áyne qaharman obrazın jaratıwda hám házirgi dáwir ushın áhmiyetli mashqalalardı kóterip shıǵıwında bolıp tabıladı.

Bul dáwirde povest, gúrriń janrlarında da bir qatar shıǵarmalar júzege keldi. Ásirese, povest janrında bir qatar janrlıq hám kórkemlik izlenisler júzege keldi. S.Ismaylovtıń «Payǵambarlar hám shaytanlar», M.Nızanovtıń «Eki qanxor»

- 9 -

povestleri burın karaqalpaq ádebiyatında onshelli rawajlanbaǵan dedektiv janrında dóretildi. S.Ismaylovtıń «Bizler bir úyde jasaymız» atlı povesti ilimiy fantastika janrında jazıldı. Ulıwma S.Ismaylov qaraqalpaq prozasın jańa janrlar menen bayıttı. Al házirgi dáwirdegi poeziyadaǵı janrlıq kóptúrlilik haqqında aytatuǵın bolsaq onda qaraqalpaq ádebiyatında bul salada ádewir alǵa ilgeriwshiliktiń bar ekeni málim. Ǵárezsizlik dáwiri ádebiyattıń basqa túrleri sıyaqlı poeziyaǵa da erkinlik berdi. Sonlıqtanda I.Yusupov, K.Raxmanov, T.Qabulov, J.Izbasqanov, K.Karimov, H.Ayımbetov, N.Tóreshova, S.Ibragimov, X.Dáwletnazarov, B.Genjemuratov, M.Jumanazarova hám t.b. qaraqalpaq shayırları ideyalıq-tematikalıq, janrlıq-formalıq izlenisler alıp bardı. Olardıń lirikalıq shıǵarmalarında erkin pikir aytıw, jańasha pikirlew kóbirek kórindi.Bul dáwirde M.Jumanazarovanıń lirikalıq shıǵarmalarında batıl pikirlew, H.Ayımbetovtıń lirikalarında pikirdi awıspalı mánige qurıw, N.Tóreshovanıń qosıqlarında hayal-qızlardıń dúnyaǵa kóz karasınıń sáwleleniwi, B.Genjemuratovta janrlıqformalıq izlenisler kóbirek sezildi.

Ǵárezsizlik dáwirinde qaraqalpaq shayırları poema janrında da biraz jemisli isledi. Bul dáwirde I.Yusupovtıń «Máńgi bulaq», «Watan topıraǵı», J.Izbasqanovtıń «Qamal» (dramalıq poema), «Oqıwshıma xat», N.Tóreshovanıń

«Tutqın», «Qızımaw», «Analıq haqqında qıssa», «Jetim qız», X.Dáwletnazarovtıń

«Iyesiz jurt», «Qaraqalpaq bayazı», «Ziywariy shejire», « Álwidaǵ muhabbat. Xosh qal jaslıǵım» (nasrıy poema), B.Genjemuratovtıń «Qıtay jipegindegi bitik», A.Óteniyazovanıń «Aysultan» h.t.b. poemalar, Á.Ótepbergenovtıń «Allańdı umıtpa»,

«Allada da esap bar», N.Tóreshovanıń «Yalǵanshı» dastanları járiyalandı. Sonday-aq Evropa ádebiyatı hám Shıǵıs ádebiyatınıń ádebiy tásiriniń kúshli bolǵanlıǵı sebepli usı dáwir qaraqalpaq poeziyası kórkem formalarǵa bayıdı desek qátelespegen bolamız. Bul dáwirde proza menen jazılǵan qosıqlar yaǵnıy nasrıy qosıqlar da tez pát menen rawajlandı. Usı kórkem formada K.Dáwletnazarov, S.Ibragimov, I.Ótewliev, D.Qurbaniyazov, D.Sherniyazova, B.Masharipovalar sıyaqlı qálemkeshler óz qosıqların usı kórkem formada dóretti. Bul kórkem formanı olar epifaniya dep atadı. Máselen. K.Dáwletnazarovtıń «Áliwdaǵ muhabbat, álwidaǵ…» atlı qosıqlar toplamında nasrıy qosıqlar kóplep berilgen. Yaki bolmasa I.Ótewlievtıń «Alaqanımdaǵı gúl» atlı qosıqlar hám gúrrińler toplamında nasrıy qosıqlardıń jaqsı úlgilerin kóriwge boladı. Usı janr burın qaraqalpaq poeziyasında rawajlanbaǵan edi. Sonday-aq Evropa ádebiyatınıń tásirinen kirip kelgen erkin qosıq forması da usı dáwirge kelip tez pát menen rawajlandı. Bul

- 10 -

formanıń dóretiwshileri S.Ibragimov, B.Genjemuratov, J.Izbasqanov, Sh.Ayapovlar h.t.b. bolıp esaplanadı.

Házirgi dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatında dramaturgiya janrı da rawajlanıwǵa iye boldı. Usı dáwirde bul janr boyınsha birqansha qálemkeshler dóretiwshilikli izleniwshilik alıp barıp, qaraqalpaq dramaturgiyasınıń rawajlanıwına óz úlesin qostı. Olardan: Q.Matmuratovtıń «Bir úyde eki ómir»,

«Ákeli jetimler», «Ómirbek hám tazsha», «Aq tekesh hám kók tekesh», A.Ótalievtiń «Ernazar Alakóz», «Ámir Temurdıń bir kúni», «Sultan Jaleletdin», Sh.Seytovtıń

«Xalqabad romanı tiykarında jazılǵan «Qutlı jol» pesası (qayta islegen Q.Matmuratov), «Shariyar» dastanı tiykarında jazılǵan «Shariyar» pesası (Q.Matmuratov), M.Nızanovtıń «Eki

«Jigittiń ıǵbalın bersin», «Muhabbat hám ǵázep», «Úmit ushqını», «Jumbaǵı kóp dúnya bul», S.Jumaǵulovtıń «Ekstrasens», «Kúyewińdi berip tur», «Adamlar qalay buzılǵan», «Bultlı kúnler» pesaları jazıldı.

Ulıwma aytqanda házirgi qaraqalpaq ádebiyatında joqarıdaǵıday janrlardıń payda bolıwı menen házirgi qaraqalpaq ádebiyatı janrlıq jaqtan da ádewir rawajlandı. Bunıń aldınǵı janrlardan ayırmashılıqları olardıń ideyatematikasında, obrazlar jaratıw máselesinde, kórkem formasında h.t.b. anıq seziledi.

Sorawlar.

1.Házirgi ádebiyatta qanday ádebiy janrlar payda boldı?

2..Házirgi ádebiyattaǵı kórkem formalar ádebiy proсesske qalay tásir etti?

3. XX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatındaǵı ádebiy janrlar menen házirgi ádebiyattaǵı janrlarda ayırmashılıq bar ma?

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Nurjanov P. Dáwir talabı hám kórkem ádebiyat. Nókis, 1992 2.Nurjanov P. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq prozası. Nókis,

2003

3..Mámbetov Q. Ádebiyat teoriyası. Nókis, 1995

4.Orazımbetov.Q. Házirgi qaraqalpaq lirikasında kórkem formalardıń evolyuсiyası hám tipologiyası.Nókis, 2004.

5.Rasulov A. Tanqid talqin baholash. Toshkent, 2006