Ilimiy dóretiwshilik metodologiyası (2009)-1

UDK kestesi tiykarında dúzilgen kesteler ápiwayı dep ataladı. Aytıwǵa qolay bolıwı ushın shepten sanap onnan keyinhár bir úsh 3 сifr basqalardan noqat penen ajratıladı (máselen 533.76).

Tiykarǵı kesteden basqa UDK da «Anıqlastırıw kestesi» bolıp, ol qosımsha ózgeshelikler boyınsha shıǵarmalardı indekslestiriw ushın zárúrli túsinikke iye.

Belgili bir san (сifr) menen kórsetilgen hár bir ózgeshelik ulıwma qatarda onı ajratıw ushın óz nıshanına iye boladı.

Onlap sanalatuǵın universal sistema ilimiy-texnikalıq kitapxanalardıń sistemalı katalogların dúziw ushın texnikalıq hám gumanitarlıq pánler boyınsha referativlik jáne bibliografiyalıq basılımlar ushın tiykar bolıp xızmet etedi. Universal kitapxanalar hám gumanitarlıq saladaǵı kitapxanalardıń kataloglarında olardan paydalanıw názerde tutılǵan.

BBK. Bul klassifikaсiyada ilim sırtqı dúnyanıń tásiri astında izbe-iz jaylasadı. Klassifikaсiya jámiyetlik ilimlerden baslanadı, keyin tábiyǵıy ilimler hám ámeliy ilimler beriledi. Onlap sanalatuǵın sistemaǵa uqsap, BBK nıń tiykarǵı kesteleri pútindi bólekke bóliwdi, áwladlaslıq túsiniklerin – túrlerge, sistemalardı – olardı payda etetuǵın elementlerge bóliwdi sáwlelendiredi. Indeksler bunda san belgisin aladı.

Máselen: E biologiyalıq ilim – E5 Botanika – E59 Ósimlikler sisteması – E 592 Joqarı ósimlikler – E 592.632 kiporoslı. Basqa bir úlgi: 67 408 (5u)-Jınayat huqıqı; 67.411 (5u) – Jınayat proсessuallıq kodeksi; 67.99 (5u) 92 - Ózbekstandaǵı notarius.

Tiykarǵılardan basqa, klassifikaсiya járdem beriwshi qosımsha bóliw sistemasın óz ishine aladı: ulıwma, aymaqlıq hám t.b. Háripli hám sanlı indeksler salanıń tiykarǵı tekstine yamasa hesh qanday belgisiz tekstke qosıladı.

Sistemalı kataloglardı dúziw. Usı katalogta qabıl etilgen klassifikaсiyalıq sistema ajratıwshı kartochkalar járdeminde beriledi hám olardıń basında bólimniń atı jáne indeksleri, bólinbelerdegi kishi bólinbeler klassifikaсiyasınıń anaw yamasa mınaw bólimin detallastırıw tártibinde ulıwma túsinikten jekege qaray óre qatarlarda jazıladı. Ajıratıwshı kartochkalarda berilgen indekstiń mazmunın ashıp beretuǵın bóliwshiler dizimi jazıladı.

Hár bir óre ishinde kartochkalar avtordıń familiyası alfavit boyınsha yamasa kitaptıń basıp shıǵarılǵan jılı tiykarında qoyıladı. Sońǵı jaǵdaylarda qayta xronologiyalıq túrde taqlap shıǵıw qollanıladı hám aldında múddetinen keshirek shıqqan kitaplar turadı.

Sistemalı katalogtıń maǵlıwmat apparatı ózine qatnasta bolǵan, baǵdarlaytuǵın hám maǵlıwmat kartochkaların jáne alfavitli – predmetli kórsetpelerdi kiritedi. Qatnasta bolǵan kartochkalar jáne qay jerde jaqın hám baylanıslı máseleler boyınsha ádebiyatlar barlıǵın kórsetedi. Olar «sonday-aq, qarań» sózleri menen belgilenedi hám bóliwshi tiyisli indekske jazıladı. Baǵdarlaytuǵın kartochkalar («qarań») izlenip atırǵan ádebiyat qaysı bólimde ekenligin kórsetedi.

Predmetli katalog. Sistemalı katalogqa uqsap bul katalogtıń uazıypası, mazmunı boyınsha ádebiyatlardı toparlastırıw esaplanadı. Biraq sistemalı kataloglardan ayırması anaw yamasa mınaw másele boyınsha ádebiyatta olar qanday halatta kórsetilgen bolıwına qaramastan birden bir óre stolb, kalonna menen birlesken. Sonlıqtan da predmetli katalogta bir jerde hár qıylı qutılarda tarqalǵan materiallar

boladı. Barlıq bilim salasında bar bolǵan predmetli kataloglardı órelestiriw «Órelestiriwshiler» menen sáykes túrde alıp barıladı.

Óre kórinisinde ajratılǵan hár bir soraw, predmetli katalogta birinshi sóz arqalı belgilenetuǵın tiykarǵı túsiniktiń awızeki kórinisin aladı. Óreni detallastırıw dárejesi usı másele boyınsha ádebiyatlardıń sanına hám onıń áhmiyetine baylanıslı boladı. Eger órede úlken kólemdegi jumıslar jıynalsa, katalogtan ónimli paydalanıw ushın jańa óreler kirgiziledi hám olar ádebiyatlardı qosımsha belgilerge bóledi.

Predmetli katalogtıń óreleri qaǵıydaǵa bola, alfavittegi birinshi sóz tártibinde jaylastırıladı, sonlıqtan da bir alfavitli qatarda logikalıq jaqtan bir-birine baylanıspaǵan predmetler bolıp qaladı. Nátiyjede predmetli katalogta sistemalı katalogtaǵıday qatnasta bolǵan málimlemeli apparat úlken áhmiyetke iye boladı.

Bibliografiyalıq kórsetkishler

Ilimiy hám texnikalıq ádebiyatlardıń kóbeyiwi oǵan baylanıslı «gilt» mashqalasın áhmiyetli etip qoyadı. Bunday gilt bolıp bibliografiyalıq kórsetkishler – anaw yamasa mınaw prinсip tiykarında dúzilgen ádebiyatlar dizimi xızmet etedi. Bibliografiya tez pátte óspekte, júzden aslam bibliografiyalıq xarakterdegi turaqlı arnawlı basılımlar basıp shıǵarılmaqta. Hár qıylı túrdegi bibliografiyalıq basılımlardı tayarlaw menen kóplegen shólkemler: kitap palatası, úlken kitapxanalar, ilimiytexnikalıq málimleme institutları, kóplegen ilimiy mákemeler hám oqıw orınları shuǵıllanadı. Ayırım basılım túrinde basılatuǵın bibliografiyalıq kórsetkishlerde bibliografiya anaw yamasa mınaw túrde kóplegen kitaplar hám maqalalarda bar.

Bulardıń barlıǵı bibliografiyalıq kórsetkishlerdiń hár qıylı ekenligin kórsetedi. Olar mazmunı, uazıypası hám formasına qarap hár qıylı bolıwı múmkin.

Bibliografiyalıq kórsetkishlerdiń hár qıylılıǵına baylanıslı hár qanday qánige olardıń hár bir túri boyınsha túsinikke de iye bolıwı kerek. Bul jerde aǵımdaǵı bibliografiyanıń ayrım tiykarǵı basılımlarına sıpatlama beriledi.

Neniń basılıp shıǵatuǵının baqlap barıw, máselen, Rossiyada Rossiya kitap palatasınıń «Letopis» kompleksine ruxsat etiledi.

Bilimniń barlıq salaları boyınsha broshyuralar hám kitaplar haqqındaǵı

maǵlıwmatlar beriledi. Qosımsha basılımda (ayına bir ret basıp shıǵarıladı) málimleme hám oqıw – metodikalıq, normativlik , instruktorlıq-óndirislik, rásmiy mákemege tiyisli biypul shıǵatuǵın basılımlar, kitaplar shıǵadı. Dissertaсiyalardıń avtoreferatı ayırım óz aldına basılım menen shıǵadı. «Knijnaya letopis»tiń tiykarǵı basılımında názerde tutılǵan kitaplar sońınan «Ejegodnik knigi Rossii» da shıǵadı.

Turaqlı hám dawam etetuǵın basılımlar haqqındaǵı barlıq kerekli maǵlıwmatlardı «Knijnaya palata»nıń basılımınan alıw múmkin. Ol hár háptede shıǵadı. Al «Letopis gazetnıx statey» ayına bir ret shıǵadı. «Letopis reсenziy» hár kvartalda shıǵadı. Jámiyetlik pánler boyınsha jańa ádebiyatlardıń bibliografiyalıq kórsetkishlerin jámiyetlik pánler boyınsha ilimiy málimleme institutı basıp shıǵaradı.

Bir qatar aǵımdaǵı bibliografiyalıq basılımlar jańa shet el ádebiyatların baqlap barıwǵa múmkinshilik beredi. Máselen, hár ayda shıǵatuǵın «Novıe knigi za rubejom» jurnalın kórsetiw múmkin.

Arnawlı «Obsherossiyskiy svobodnıy katalog zarubejnıx periodicheskix izdaniy» katalogi anaw yamasa mınaw shet el ádebiyatı qaysı kitapxanada bolatuǵının anıqlawǵa járdem beredi.

Kerekli ilimiy ádebiyattı izlewde kitaplıq bibliografiyalar tiykarǵı esaplanadı.

Hár bir izertlewshi ózi shuǵıllanıp atırǵan sala boyınsha barlıq maǵlıwmatlardı biliwi shárt. Anaw yamasa mınaw materiallar boyınsha máselelerdi qátesiz sheshiwde olarǵa súyeniw Erkin bolıwı kerek.

Maǵlıwmatlardıń hújjetli dáreklerin izlewdegi tıǵız baylanıslılıq

Katalog, kartoteka, bibliografiyalıq kórsetkishler hám málimleme basılımların sıpatlawda olardıń barlıq túrleri haqqında túsinikke iye bolıwdıń áhmiyeti ayrıqsha atap kórsetiledi hám olardan múmkinshiligi bolǵanınsha kóbirek paydalanıw zárúr. Biraq bunı hár dayım másláhát dep túsiniw múmkin emes hám hár qanday jaǵdayda barlıq bibliografiyalıq dáreklerge bir payıtta múrájat etiwde qıyın. Jumıstıń kóp qırlılıǵı hám kólemliligi jaǵdayında bul real emes. Sonlıqtan da, barlıq shólkemlerde izlewge sáykes keletuǵın máselelerdi tańlaw usınıs etiledi.

Bunday usınıs kútá durıs. Biraq «tańlaw» sóziniń ózi ayırım anıqlıqlarǵa mútáj boladı. Bir nárseniń hár qıylılıǵı haqqında sóz bolǵanda, tańlaw haqqında kóbinese usılay delinedi. Bibliografiyalıq dáreklerge baylanıslı hámme nárse quramalıraq. Bul jerde ápiwayı hár qıylılıqtı emes, al quramalılıǵı, onıń tolıqlıǵı dárejesi boyınsha belgili bir ierarxiyanıń barlıǵın kóriw múmkin.

Bunnan tısqarı belgili bir jaǵdayda bir-biri menen óz-ara tıǵız baylanıslılıqtı kóriw múmkin. Kitapxana katalogi hám bibliografiyalıq kórsetkishleri sisteması haqqında biykarǵa sóz etilip atırǵan joq. «Sistema» ataması menen olardıń óz-ara baylanıslılıǵı tastıyıqlanadı. Sonlıqtan da olardan paydalanıw qandayda bir sistemaǵa boysınıwı kerek. Demek, bibliografiyalıq qollanbanı tańlaw haqqında emes, al maǵlıwmattıń hújjetli dáreklerin izlew haqqındaǵı izbe-izlik tuwralı aytıw kerek. Usı tiykar arqalı barlıq bibliografiyalıq materiallardı «qatarınan» qaldırmay kórip shıǵıw arqalı izleniw nadurıs dep esaplaw múmkin. Ámeliyat bunıń durıslıǵın tastıyıqlaydı. Sistemasız izleniw bárháma kóp waqıttı aladı hám usınıń menen birge onıń tolıq ekenligi haqqında kepillik bermeydi. Bul tańlanarlıq nárse emes, sebebi, hátte maman alımlarda kerekli maǵlıwmatlardı izlewde raсional joldı tabıw haqqında kem oylaydı.

Maǵlıwmattıń hújjetli dáreklerin izlewdiń shártleri hám maqsetleri sonday dárejede hárqıylı bolǵanlıqtan heshqanday birden-bir sxemanıń bolıwı múmkin emes. Óziniń ózgeshe sxemasın izlew kerekligi tek bir maqsetti gózlewde zárúr hám baqlanıwı múmkin: máselen, bir jaǵdayda belgili bir tema boyınsha ádebiyatlardıń tolıq dizimin belgilep alıw talap etiledi. Al basqa bir jaǵdayda bolsa anaw yamasa mınaw mashqala boyınsha zamanagóy jáne áhmiyetli basılımlardı belgilew kerek

boladı. Ayrımlarǵa maǵlıwmattıń birinshi dáregin tabıw talap etiledi, basqalar ushın bolsa ekinshi hújjetlerdegi materiallardıń ózi jetkilikli boladı.

Ádebiyatlardı izlewge bolǵan qatnas onı qanday tártipte úyreniwgede baylanıslı. Ádebiyat dárekleri olar xronologiyalıq tártipte kórip shıǵılǵanda, xronologiyalıq tártipte yamasa qayta tártipte, yaǵnıy dáslep jańa ádebiyatlar menen tanısılıp, keyin bolsa sánesi boyınsha eski basılımlar kórilip shıǵıladı. Qızıqlı tárepi sonda, hár bir jaǵdayda bibliografiyalıq materiallardıń dizimi olarǵa múrájat etiw tártibi hárqıylı boladı.

Bibliografiyalıq kórsetpelerge hám kitapxana kataloglarına durıs qatnas jasaǵanda, onıń anıq maqsetlerine bola maǵlıwmattıń hújjetli dáreklerin izlew sxemasın qıyınshılıqlarsız dúziw múmkin boladı.

Tayanısh sózler

1.Konspekt – anaw yamasa mınaw birinshi dárektegi málimleme mazmunınıń tolıq bayanı. Ol mazmunına bola tolıq hám kólemine bola ilájı barınsha qısqa bolıwı kerek. Konspektti óz sózleri menen dúziw zárúr, bul oqılǵanda ańlap jetiwdi hám talqılawdı talap etedi jáne usılay etip dóretiwshilik jumısqa úlken payda keltiredi.

2.Ilimiy maǵlıwmat dáregi – qandayda bir xabarǵa iye bolǵan, bul onnan alınǵan, biraq kitapxana yamasa málimleme uyımı emes, al hújjet túsiniledi.

3.Referativlik sholıwlar – ilim hám texnikanıń belgili bir salada rawajlanıw tendenсiyası jáne jaǵdayı haqqında túsinikke iye bolǵan maǵlıwmat basılımı. Ol sholıwdaǵı maǵlıwmatqa baha berilmesten sıpatlaw xarakterine iye boladı.

4.Kartoteka – belgili tema boyınsha ajıratılǵan barlıq materiallar jıynaǵı. Olar ádette bir neshe hám bir-biri menen baylanıslı boladı jáne bir-birin tolıqtırıp turadı.

5.UDK – xalıqaralıq klassifikaсiya tiykarına onlap sanalatuǵın prinсip alınǵan bolıp, jumıstıń barlıq baǵdarı hám bilim jıynaǵı UDK da 10 kestege bólinedi.

6.BBK – kitapxanalı bibliografiyalıq klassifikaсiya. Klassifikaсiya jámiyetlik ilimlerden baslanadı, keyinen gumanitarlıq, al sońınan ámeliy ilimler beriledi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Annotaсiya qanday mánisti ańlatadı?

2.Katalogtıń qanday túrleri bar?

3.Qanday hújjetler ilimiy málimleme dáregi esaplanadı?

4.Ilimiy málimlemeni «qoldan izlewler» qalay ámelge asırıladı?

5.Ekspress maǵlıwmat degen ne?

6.Bibliografiyalıq kórsetkishlerdiń wazıypası neden ibarat?

EKSPERIMENTALLÍQ IZERTLEWLER HÁM OLARDÍŃ TÚRLERI

REJE:

1.Eksperimenttiń maqsetleri hám túrleri.

2.Eksperimentallıq izertlewler ótkeriw qaǵıydaları.

3.Eksperimenttiń nátiyjelerin grafikalıq súwretlew usılları.

4.Teoriyalıq eksperimentallıq izertlewlerdiń nátiyjelerin tallaw.

Ilimiy dóretiwshilik ilimiy bilimniń ósiwi negizinde turatuǵın haqıyqıy durıs faktler alıwdan baslanadı. Ilimde empirik biliwdiń ulıwmailimiy metodı eksperiment - ilimiy faktlerdi tabıw, alıw, olardı túsinip jetiw hám qayta islewge xızmet etedi.

Alımnıń laboratoriya, eksperimental qurılma, sınaw stendi yamasa úyrenilip atırǵan obekt modelindegi dóretiwshilik jumısı úyrenilip atırǵan qubılıs haqqında ilimiy faktler, haqıyqıy bilim, durıs málimlemelerdi tolıqtırıwdıń turaqlı dáregi.

Latınsha «experimentum» sózi «sınap kóriw» yamasa «sınaw» degen mánisti bildiredi. Sebebi, eksperiment ilimiy biliw metodı sıpatında úyrenilip atırǵan predmetler menen proсesslerdi qadaǵalanıwshı hám basqarılıwshı sharayatlarda sınap kóriw bolıp tabıladı.

Izertlewshi ilimiy eksperiment ótkeriwde úyrenilip atırǵan qubılıstı «taza» kórinisinde ajıratıwda izlenip atırǵan málimlemeni alıwǵa múmkinshiligi bolǵansha kem tosqınlıq bolıwı ushın óziniń bar dóretiwshilik qábiletin hám kónlikpelerin iske saladı.

Sheshiwshi ilimiy eksperiment ótkeriwden aldın kútá úlken dóretiwshilik jumıs ámelge asırıladı:

*eksperiment baǵdarlaması, onı ótkeriw hám juwmaqlaw algoritmi puxta islenip shıǵıladı;

*zárúr apparatura tayarlanadı, eksperiment ótkeriletuǵın arnawlı eksperiment qurılmaları hám úlgiler jaratıladı;

*eksperiment ótkeriw sharayatlarına anıqlıq kirgiziledi;

*eksperimentti ótkeriwde paydalanıw ushın ilimiy gipotezalar, teoriyalar, tiykarlar tańlap alınadı;

*izertlew obekti anıqlanadı;

*eksperimentti ótkeriwge irkinish etetuǵın faktorlar saplastırıladı yamasa eksperimenttiń nátiyjelerine bunday unamsız faktorlardıń tásiri barınsha azaytıladı.

Eksperiment ótkeriwdiń kórsetilgen hár bir basqıshına dóretiwshilik qatnas, tapqırlıq, umtılıwshılıq, óz kúshine isenim talap etiletuǵını tábiyǵıy.

Ilimiy eksperimentlerdiń nátiyjeleri ilimiy boljawlar hám teoriyalardıń haqıyqıylıǵınıń ólshemi. Búgingi kúnde postindustriallıq málimleme jámiyeti dáwirinde tábiyǵıy, texnikalıq, gumanitarlıq hám jámiyetlik ilim salalarında eksperimentler kólemi barǵan sayın keńeyip barmaqta. Házirgi zaman sharayatlarında ilimiy izertlew institutları hám laboratoriyalarında eksperimentler kóbinese bir topar alımlar tárepinen ótkeriledi. Olar óz-ara kelisip, óz kúshi hám qábiletin birlestirip jumıs alıp baradı. Házirgi zaman inglis epistemolog – filosofı, kvant ximiyası salasında úlken qánige Maykl Polani «Ilimdi sheberlikke iye adamlar jaratadı» dep

kórsetken edi. Biz buǵan ózimizden «Dóretiwshilik, qızıǵıwshılıq hám joqarı professionalizmge iye bolǵan adamlar jaratadı», dep qosımsha etpekshimiz.

Haqıyqıy ilimiy eksperiment tómendegilerdiń bolıwın názerde tutadı: *eksperimentshi yamasa izertlewshiler toparı.

*laboratoriya (bul eksperimentshiniń zaman hám mákan shegaraları menen belgilenetuǵın predmetler álemi);

*laboratoriya sharayatlarına jaylastırılǵan úyreniletuǵın obektler (ayrım jaǵdaylarda pútkil álem bunday laboratoriyaǵa aylanıwı múmkin);

*úyrenilip atırǵan obekttiń eksperimental ólsheniwshi qaramları hám ólshemleri nátiyjelerin belgilewshi, dizimge alıwshı áspab-úskeneler, ólshew úskeneleri;

*izertlewshiniń sezim hám raсionallıq imkaniyatların arttıratuǵın járdemshi texnikalıq qurallar (máselen, kompyuter tájriybe hám eksperimentlerdiń nátiyjelerin qayta islewge járdem etedi, elektron hám tunnel mikroskopları mikroálem obektlerin, infraqızıl nurlardı, radioteleskoplar bolsa makrokosmostı úyreniw múmkinshiligin beredi).

Izertlewshi alım eksperimentallıq jaǵdaydıń orayı boladı. Ol eksperimenttiń maqsetin qoyadı, eksperimentti ótkeredi, onıń nátiyjelerin analizden ótkeredi hám bahalaydı. Házirgi zaman eksperimentlerin ótkeriw ushın tayar standart ásbap-

úskenelerdiń ózi jetkilikli bolmaydı. Izertlewshi qánigelerdiń dóretiwshilik belsendiligi quramalı ózine tán eksperimentallıq qurılmalardı, jaratıwshılardan ilim hám texnikanıń hár qıylı salaların tereń biliwdi talap etetuǵın komplekslerdi (máselen elementar bólekshelerdiń hár qıylı tezletkishlerin) jaratıwǵa qaratılǵan. Ilimiy eksperimente qatnasıwdan basqa heshnárse dóretiwshilik qatnasqa jaqsıraq úyrete almaydı.

Házirgi zaman ilimiy eksperimenti dóretiwshilik jetiskenlikti, nátiyjelerdi bahalawda qalıslıq hám obektivlikti, kóbinese biytakrar jáne qımbat baha eksperimental apparaturada islew mádeniyatına iye bolıwdı talap etedi.

Eksperimentshiniń dóretiwshilik, tınımsız mashaqatlı miyneti ǵana izertlewshiniń zárúrli sıpatların qáliplestiredi. Sebebi, buzılǵan, isten shıqqan eksperimentallıq qurılma (qural) bunda háreketsiz bolıp qaladı, al nadurıs nátiyje bolsa ilimiy xızmetkerdiń abroyına tásir ete almaydı, sebebi, qátelerden hesh kim qorǵalmaǵan.

Eksperimentallıq izertlew jumısında dóretiwshilik belsendilik alımda áhmiyetli sıpat – raсionalizmdi qáliplestiredi. Házirgi zaman ilimiy eksperimentleri kóp waqıt sarplawdı hám materiallıq qárejetlerdi talap etedi. Sonlıqtan da izertlewge kirisip atırǵanda qánige rejelestirilgen eksperimenttiń qoyılǵan sorawǵa juwap beriwin yamasa bermesligin, ámelge asırılatuǵın ólshewlerdiń anıqlıǵın támiyinlewin yamasa támiyinlemeytuǵının, isenimli juwmaq hám sheshimlerge iye bolıw imkaniyatın beriwin yamasa bermesligin aldınnan anıq názerde tutıwı kerek.

Eksperimenttiń tiykarǵı dóretiwshilik wazıypaları tómendegilerden ibarat boladı: *eksperimentti baqlawlar hám ólshewlerdiń anıqlıǵı qoyılǵan maqsetke

muwapıq keletuǵın etip rejelestiriw;

*turaqlı qáteler hám nuqsanlar bolıwı múmkinligin itibarǵa alıw, olardı saplastırıw ilajların kóriw;

*eksperimenttiń nátiyjelerin sın analizden ótkeriw hám durıs juwmaqlar shıǵarıw;

*sınaq tájriybeleriniń anıqlıǵın bahalaw;

*qayta islengen nátiyjelerdi qısqa hám kórgizbeli (keste, grafik, sxema hám basqalar) túrde usınıw.

Eksperimentallıq dóretiwshilik penen shuǵıllanǵanda biz úyrenilip atırǵan qubılıstıń áhmiyetli táreplerin ajratamız. Sońınan olardı ulıwmalastırıp, jumıs gipotezasın dúzemiz hám onnan anaw yamasa mınaw juwmaqlar shıǵaramız.

Juwmaqlardı da eksperiment jolı menen tekserip kóremiz. Olardı tekseriw ushın bekkem, bir tártipte bolmaǵan átirap-álemde taza ápiwayı modeldi jaratıw zárúr boladı. Izertlewshiniń dóretiwshilik qábileti óz eksperimentlerin ótkeriw ushın mine usınday anıq, ilimiy jaqtan nuqsansız jaǵdaydı jaratıwda tolıq júzege shıǵadı. Bunda izertlewshi-alımnıń talantı, sezimi, yadta saqlaw uqıbı, pútkil bilimi hám turmıslıq tájriybesi kórinedi. Kóbinese eksperimentler alımnıń densawlıǵına hám ómirine qáwip tuwdıratuǵın sharayatlarda ótkerilip, bul onnan mártlikti, qaysarlıqtı hám táwekelshilikti talap etedi.

Franсuz alımları Mariya hám Per Kyuri radioaktivlikti úyreniw boyınsha qáwipli eksperimentler ótkeriwde sanalı túrde óz ómirlerin qáwip astına qoyǵan. Kóplegen mikrobiologlar hám mediсina tarawı ilimpazları jańa mediсinalıq dári-dármaqlardıń tásirin ózinde sınap kóredi. Jańa ilimiy bilimge erisiw jolında biyǵárez hám sadıq xızmet etiwdiń bunday mısalların ilim tariyxınan kóplep keltiriw múmkin.

Puxta ótkerilgen eksperiment obekttiń jasırın, ishki qásiyetlerin hám baylanısların anıqlawǵa, qubılıstıń analizinen úyrenilip atırǵan proсesstiń mazmunmánisin kórip shıǵıwǵa ótiw múmkinshiligin beredi. Ádette, ilimiy eksperiment kóp ret tákrarlanadı. Bul eksperimentallıq maǵlıwmatlardı durıs talqılaw ushın zárúr statistikanı toplaw imkaniyatın beredi. Eger hárqıylı eksperimentlerdiń nátiyjeleri birbirine sáykes kelmese yamasa bir-birine jaqın bolmasa bunday ayırmashılıqtıń sebeplerin tabıw talap etiledi. Eger bunıń sebebi eksperimentallıq qurılmada bolsa, onı saplastırıw, úyrenilip atırǵan obekttiń qásiyetleri haqqında bilimlerimiz hám túsiniklerimiz jetkilikli emesliginde bolsa, baslanǵısh tiykarlar, gipotezalar hám teoriyalardı qayta kórip shıǵıw kerek. Eki jaǵdayda da dóretiwshilik ushın keń múmkinshilikler ashıladı.

Eksperimentti ótkeriw proсessinde eksperimentshi óziniń tiykarǵı kúshin hám itibarın haqıyqattıń túbine jetiw, haqıyqıy ilimiy faktler alıwǵa járdemlesetuǵın metod, usıl, qatnas, tiykar, konсepсiyanı tańlawǵa qaratadı. Kópshilik jaǵdaylarda bul shın mánisinde dóretiwshilik wazıypa bolıp tabıladı.

Fizika, ximiya, biologiya hám basqa da ilimlerdegi ullı jańalıqlardıń kópshiligi ózine tán túrde dúzilgen hám ótkerilgen eksperiment penen baylanıslı bolıp tabıladı.

Máselen, 1894-jılǵa deyin atmosfera hawası kislorod hám azottan quralǵan (suw puwı, uglerod eki oksidi hám vodorodtıń az muǵdardaǵı aralaspası bar) dep esaplanıp kelingen. Biraq, Reley atmosfera gaziniń tıǵızlıǵın ólshew boyınsha ótkergen puxta eksperimentler onı hám Ramseydi 1895-jılda jer atmosferasınıń 1 proсentin quraytuǵın argon inert gaziniń ashılıwına alıp keldi.

Ayrım jaǵdaylarda hárqıylı eksperimentallıq metodlardıń nátiyjelerin salıstırıw paydalı boladı. 1927-jılı Aston fizika metodı járdeminde massa-spektrometr menen eksperiment ótkeriw barısında vodorod massası 1,00778 ge teń ekenligi anıqlandı. 1929-jılı ximiyalıq metodlar basqa nátiyje berdi – 1,00799. Bul eksperimentallıq

ayırmashılıqtı salıstırıp, Byorg hám Menzel 1931-jılı vodorod – deyteriydiń awır izotopı barlıǵın tiykarlap berdi.

Maykelson hám Morli tárepinen 1881-1887 jıllarda ótkerilgen hárqıylı baǵdarlarda tarqalıwshı jaqtılıq tezligin sarras anıqlaw boyınsha eksperimentler XX ásirdiń basında Eynshteyn tárepinen arnawlı salıstırmalılıq teoriyasınıń jaratılıwına járdemlesti.

1860-jıllarda G.Mendel nuxat (sobıqlı ósimlik) dánleri menen eksperiment

ótkerip, násillik genetikanıń tiykarǵı nızamların ashtı. Dúnyanıń házirgi zaman ilimiy kórinisi mazmun itibarı menen bekkem eksperimentallıq tiykarǵa iye. Eksperimentshiniń dóretiwshilik qábileti názer salıp qarawda emes, al kóre biliwde júzege shıǵadı. Tábiyat óz sırların insanǵa ózi ashıp bermeydi. Insan tábiyatta tabanlılıq hám shıdam menen izbe-iz eksperimentler ótkeriw arqalı ǵana haqıyqıy bilimlerdi tamshılap jıynaydı hám álemniń sırların taǵı da tereńirek biliwge jaqınlasadı. Bunda qáte-kemshiliklerge jol qoyılıwı sózsiz, biraq eksperiment ótkeriw jolı menen ǵana biz haqıyqatlıqtıń túbine jetiwimiz múmkin. Ilimde bunnan basqa jol joq.

Ótkerilgen kóplegen eksperimentlerdiń anıqlıǵı aqıldı lal etedi. Máselen, kóplegen fizikalıq muǵdarlar millionnan bir úlesine deyin hám hátte onnan da anıq esaplanǵan. Eksperimentler ótkeriwde anıq ólshewler áhmiyetli maqsetti gózleydi. Olar biziń teoriyalıq túsiniklerimizdi tekseriw múmkinshiligin beredi. Ayırmashılıq payda bolǵan jaǵdayda olar jańa teoriyalar hám ashılıwlarǵa alıp keledi. K.Popper óziniń ilimiy bilimniń artıwı haqqındaǵı epistemologiyalıq konсepsiyasında atap aytqanda eksperimentallıq metodtı birinshi orınǵa qoyadı: sınaqlar hám qátelerdiń eksperimentallıq metodı ǵana insanǵa ilimiy biliw, shınlıqqa qaray jol ashıw imkanın beredi. Ilimiy eksperiment nátiyjesinde jańa, burın málim bolmaǵan qásiyetler yamasa qubılıslar anıqlanadı. Bul shın mánisindegi dóretiwshilik, yaǵnıy jańalıq jaratıw, sebebi, ilimiy biliwde eksperiment alımnıń aqıl-oyınıń, dóretiwshilik jumısınıń, onıń qábiletleri hám biliminiń materiallıq kórinisi bolıp tabıladı.

Ilimiy eksperimenttiń qálegen túri qubılıslardıń úyrenilip atırǵan salasına alımlardıń dóretiwshilik, belsendi, izbe-iz aralasıwı, nárselerdiń tábiyǵıy halatın rejege muwapıq ózgertiw, eksperiment obektin arnawlı túrde názerde tutılǵan shárayatlarǵa qoyıw menen baylanıslı. Bunıń menen izertlewshiler obektti óziniń jańa, tábiyǵıy jaǵdayda baqlanbaytuǵın qásiyetlerin kórsetiwge májbúr etedi. Eksperiment shártlerin anaw yamasa mınaw baǵdarda ózgertip, eksperimentshi baqlanıp atırǵan qásiyetlerdiń ózgeriw tendenсiyasın anıqlaydı hám usı tiykarda obekttiń hárqıylı jaǵdaydaǵı ózgesheliklerin «ózin tutıwın» kórsetiwshi bay material aladı.

Alım anaw yamasa mınaw eksperimentti ótkerip, qorshaǵan dúnya bóleksheleri

– ilimiy izertlew obektleri menen dóretiwshilik eksperiment ótkerip, qubılıslardıń usı salası haqqında ózinde bar maǵlıwmatqa súyenedi, eksperiment ótkeriw usılların hám jolların tańlawda áne usı maǵlıwmattan, málimlemeden kelip shıǵadı. Hár bir eksperiment belgili bir wazıypanı, ilimiy mashqalanı sheshiw maqsetinde ótkeriledi.

Ótkeriw shártlerine hám qoyılǵan maqsetlerge qarap eksperimentler tábiyǵıy hám pikirdegi, real hám ideal, parallel hám izbe-iz, kóp ret ótkeriletuǵın, modelli eksperimentler bolıp ayrıladı.

Máselen, awqat keliwden aldın shıńǵırlaǵan qońırawǵa ittiń reakсiyasın úyrengen I.P.Pavlovtıń izertlewleri real, tábiyǵıy eksperimentke mısal bolıp xızmet etedi. Alım haywanlarda shártli refleks payda bolıw mexanizmin anıqlawdı óz aldına maqset etip qoyǵan edi.

Kosmoslıq stanсiya bortında hám jer sharayatlarında bir qıylı obektler ústinde bir waqıtta ótkerilip atırǵan sınaqlar parallel eksperimentlerge mısal bolıp xızmet etiwi múmkin. Bul sınaqlardıń nátiyjelerin salıstırıw obekttiń qásiyetleri hám ózin tutıwına kosmos sharayatları (salmaqsızlıq, radiaсiyanıń kúsheyiwi, tereń vakuum, temperaturanıń keskin ózgeriwi hám basqalar) nıń tásirin anıqlaw múmkinshiligin beredi.

Anaw yamasa mınaw sebeplerge bola, máselen ekonomikalıq sebep-qunınıń joqarılıǵı sebebinen obekttiń ózi menen eksperiment ótkeriwdiń ilajı bolmasa, ol obekttiń real yamasa teoriyalıq modeli ústinde eksperiment penen almastırıladı. Sońǵı waqıtları kompyuterde modellestiriw usılı ásirese, keń tarqaldı.

Pikirdegi ideal eksperimentler modelli eksperimentlerdiń óz aldına, ayrıqsha túri bolıp tabıladı. Matematikada, tábiyǵıy, texnikalıq, ekonomikalıq hám gumanitarlıq ilimlerde pikir eksperimenti usılınan keń paydalanıladı. Ol pikirde eksperimental jaǵdaylar (real eksperiment shártleriniń analogları, modellerin) izertlewdiń ózine tán ulıwma ilimiy usılı bolıp tabıladı. Pikir eksperimentine baylanıslı dóretiwshilik qatnas sonnan ibarat, eksperimentallıq jaǵday pikirde, real eksperiment proсessinde

úyrenilip atırǵan obekttiń námálim yamasa jaqsı úyrenilmegen qásiyetleri hám tárepleri kórinetuǵınday túrde ótkeriledi. Pikir eksperimentiniń maqseti – úyrenilip atırǵan obekttiń jańa táreplerin hám qásiyetlerin ashıw. Bunday eksperimentlerde alımnıń túsinigi, fantaziyası úlken rol atqaradı, olar eksperimentallıq laboratoriyalardıń real sharayatlarında jaratıw múmkin bolmaǵan ideal, qıyalıy sharayatlardı dóretiw imkanın beredi.

Aqsha muǵdarı teoriyası ekonomikalıq izertlewlerde ótkeriletuǵın pikir eksperimentine mısal bola aladı. Pikir eksperimentin ótkerip, bul jámiyette belgili bir dáwirde M ortasha aqsha muǵdarı aylanısta bolıwınıń hár túrli soсiallıq-ekonomikalıq shártlerin modellestirip hám óz-ara salıstırǵanda ol tómendegi baylanıslıqtı keltirip shıǵaradı:

MV=PQ

Bunda M – aqshanıń ortasha muǵdarı; V – xalıqtıń dáramatları aylanısında aqshanıń aylanısta bolıw tezligi; P – tovar hám xızmetler bahasınıń indeksi; Q – jalpı yamasa naq milliy ónimniń fizikalıq kóleminiń kórsetkishi. Bul pikir eksperimenti ekonomikada obekttiń (bul jerde obekt – pútkil jámiyet) M,V,P,Q ekonomikalıq ólshemleri arasındaǵı turaqlı, tákrarlanıwshı, nızamlı (sarras-sızıqlı) baylanıslıqtı anıqlaw múmkinshiligin beredi.

Ideallastırılǵan eksperiment hár qıylı shártler qoyıw jolı menen úyrenilip atırǵan qubılıstı hár túrli quramalı jaǵdaylardan ajıratıw hám qubılıstı «taza kórinisinde» úyreniw imkanın beredi. Bunıń nátiyjesinde jańa bilim alınadı hám emprik nızamlıqlar anıqlanadı.

Insannıń dóretiwshilik-ámeliy jumısına da, biliw jumısına da tiyisligi eksperimenttiń áhmiyetli epistemologiyalıq qásiyeti esaplanadı. Eksperimenttiń maqseti – ilimiy bilimdi arttırıw. Eksperimentti rejelestiriw hám ótkeriw, onıń nátiyjelerin analizlew jáne qayta islew – alımlardıń dóretiwshilik, ámeliy jumısınıń ayqın mısalı. Eksperimenttiń dóretiwshilik ámeliy hám biliwge baylanıslı tárepleri bir-biri menen tıǵız baylanısqan hám bir-birin belgileydi, názerde tutadı hám tolıqtıradı, ajıralmas birlik – eksperimental jaǵdaydı júzege keltiredi. Házirgi waqıtta eksperimentallıq metodtan soсialogiyalıq hám ekonomikalıq izertlewlerde keń paydalanıladı. Bunda ol hám biliw metodı, hám quramalı jámiyetlik –ekonomikalıq sistemalardı maqullastırıw metodı bolıp xızmet etedi.

Eksperimentallıq izertlew – jańa ilimiy bilimler alıwdıń tiykarǵı usıllarınan biri. Eksperimentten gózlengen bas maqset teoriyalıq qaǵıydalardı tekseriw (jumıs

gipotezasın tastıyıqlaw), sonday-aq ilimiy izertlew temasın taǵı da keńirek hám tereńirek úyreniw bolıp tabıladı. Eksperimentler tábiyǵıy hám jasalma bolıwı múmkin.

Tábiyǵıy eksperimentler óndiriste, turmısta h.t.b. jámiyetlik qubılıslardı úyreniwde áhmiyetli. Jasalma eksperimentler bolsa texnikalıq hám basqa da ilimlerde keń qollanıladı.

Obekt hám proсess modeliniń ózgesheligine, eksperimentlerdi tańlaw hám ótkeriwge baylanıslı olar laboratoriyalıq hám óndirislik túrge bólinedi.

Laboratoriyalıq eksperimentler arnawlı modellestiriwshi qurılma, stendlerde úlgi priborların hám tiyisli apparatlardı qollanıw menen ótkeriledi. Bular az qárejet jumsap, bahalı ilimiy málimleme alıw múmkinshiligin beredi. Biraq eksperimentallıq izertlewdiń bunday nátiyjeleri barlıq waqıtta da proсess yamasa obekt jumısınıń barısın tolıq sáwlelendire bermeydi.

Óndirislik eksperimentler qorshaǵan ortalıqtıń hárqıylı kútilmegen faktorların esapqa alǵan halda, bar bolǵan sharayatlarda ótkeriledi. Bunday eksperimentler laboratoriyadaǵıdan qıyınıraq bolıp, tájriybe naturası (bar proсess yamasa obekt) sıyımlıǵı nátiyjesinde puxta pikir júritiwdi hám rejelestiriwdi talap etedi.

Paydalanılatuǵın obekttiń dala sınaqları da óndirislik izertlewlerge kiredi. Tiyisli metodika hám forma boyınsha shólkemler yamasa mákemelerden,

kárxanalardan anaw yamasa mınaw izertlenip atırǵan másele boyınsha materiallar toplaw óndirislik eksperimenttiń biri túri esaplanadı.

Eksperimentallıq izertlewlerdi nátiyjeli ótkeriw ushın eksperiment metodologiyası islep shıǵıladı. Ol tómendegi tiykarǵı basqıshlardı óz ishine aladı:

—eksperimenttiń reje-baǵdarlamasın islep shıǵıw;

—ólshemlerdi bahalaw hám eksperiment ótkeriw quralların tańlaw;

—eksperimentti ótkeriw;

—eksperiment nátiyjesinde alınǵan maǵlıwmatlardı islep shıǵıw hám talqılaw. Eksperiment reje-baǵdarlama tómendegilerdi óz ishine aladı:

—izertlew temalarınıń dizimi hám jumıs gipotezasınıń mazmunı; —eksperimenttiń metodikası hám onı orınlaw ushın zárúr bolǵan materiallar,

priborlar, qurılmalar h.t.b. dizimi;

—orınlawshılar dizimi hám olardıń kalendarlıq jumıs rejesi;

—eksperimentti orınlaw ushın qárejetlerdiń dizimi.