Ilimiy dóretiwshilik metodologiyası (2009)-1

betinshe ilimiy izleniw bolsa da, tiykarınan anıq sheshimlerdi modellestirip atırǵan oqıw-izertlew jumıslarınıń qatarına kirgiziliwi kerek.

Kandidatlıq dissertaсiyası menen salıstırǵanda magistrlik dissertaсiyanıń tayarlanıw hám jaqlaw proсessiniń ózine tán ayırmashılıqları bar. Kandidatlıq dissertaсiyanıń juwmaǵında alınǵan tiykarǵı nátiyjeler ilimiy basılımlarda basıp shıǵarılıwı shárt bolsa, magistrlik dissertaсiya ushın bul talaplar minnetli emes.

Kandidatlıq dissertaсiya jaqlaw ushın usınılǵanda (qoljazba huqıqında) aftoreferat basıp shıǵarılıwı tiyis. Magistrlik dissertaсiyanı jaqlawda avtoreferat talap etilmeydi.

Kandidatlıq ilimiy dárejesine talaban Qánigelesken keńeske qatań belgilengen tártipte hújjetlerdi usınıwı kerek. Magistrlik dárejesi talabanǵa bolsa Mámleketlik attestaсiya komissiyasına dissertaсiya jumısınıń ózin (ilimiy basshınıń reсenziyası menen birge) hám magistrlik bilimlendiriw baǵdarlaması boyınsha jeke rejeni orınlaǵanı haqqındaǵı maǵlıwmatnamanı tapsıradı.

Magistrlik dissertaсiyanı jaqlaw proсessi de aytarlıqtay ápiwayılastırılǵan bolıp, opponentler tayınlanıwı da talap etilmeydi. Bunday dissertaсiyaǵa álbette reсenziya beriliwi shárt.

Kandidatlıq dissertaсiya menen magistrlik dissertaсiyanıń ayırması áne usılardan ibarat. Bul ayırmalar áhmiyetli bolsa da, olardı tayarlawdıń ulıwma proсessleri bir qıylı.

Jumıstıń rejesin dúziw

Hár qanday ilimiy jumıstıń onı ámelge asırıw rejesi bolıwı kerek. Bunday reje dóretiwshilik proсess ekenligin esapqa alıp, aldınnan kórip shıǵılatuǵın halatlardı seze biliw tiyis. Álbette, ilimde kútilmegen jańalıqlarda ushırasıp turadı, biraq ilimiy izleniwlerdi tosınnan bolǵan, kútilmegen izertlewlerge súyenip alıp barıwǵa bolmaydı. Tek rejeli izleniwler ǵana álemniń jańa obektiv nızamlıqların úyreniwge imkaniyat beredi.

Birinshi márte shıntlap ilimiy izleniwler menen shuǵıllanıp atırǵan izertlewshiniń dóretiwshilik proсessin rejelestiriwi úlken áhmiyetke iye boladı.

Onıń jumıstı rejelestiriwi kórgizbeli sxema túrindegi izertlewdiń jumıs (jumısshı) rejesin dúziwden baslanadı. Bunday reje jumıstıń baslanǵısh dáwirinde qollanıladı, úyrenilip atırǵan mashqalanı hárqıylı variantlarda kórip shıǵıwǵa múmkinshilik jaratadı hám ilimiy basshıǵa dissertaсiyaǵa baha beriwdi jeńillestiredi.

Jumıs rejesi izertlewshiniń ilimiy basshısınıń qatnasıwında islep shıǵıladı hám tema islenbesten, yaǵnıy boljaw (ilimiy) izleniwi menen baslanadı.

Birlemshi jumıs – rejesi izleniw predmetine ulıwma sıpatlama beredi, keleshekte bunday reje ayqınlastırılıwı tiyis boladı, biraq jumısqa qoyılǵan maqset ózgermewi kerek.

Jumıs rejesi óz erkinshe, ıqtıyarlı túrde jazılıwı múmkin. Ádette ol usı temanıń ishki logikalıq izleniwler menen baylanıslı bolǵan bólim diziminen ibarat boladı.

1.Sın pikirlew – ilimiy ideyalardı hár túrli kóz-qarastan hám bar bolǵan barlıq alternativalıq qatnaslarǵa salıstırıp belsendi túrde kórip shıǵıw proсessi.

2.Metodika – qandayda bir jumıstı maqsetke muwapıq túrde ámelge asırıw usıllarınıń jıynaǵı.

3.Dóretiwshilik pikirlew – insannıń miyi (oy-pikiri)niń jańanı jaratıw boyınsha konstruktivlik jumısı.

4.Texnologiyalıq usıl – ilimiy jumıstıń dúzilisine hám ilimiy izleniw nátiyjelerin tiykarlawǵa qoyılatuǵın talaplar jıynaǵı.

QADAǴALAW USHÍN SORAWLAR

1.Ne ushın hár qanday ilimiy izertlew dóretiwshilik ózgesheligine iye?

2.«Ilimiy izleniw» túsinigine sıpatlama beriń.

3.Ilimiy temanı tańlaw qanday basqıshlardan ibarat?

4.Ilimiy izertlewdiń temasına qanday talaplar qoyıladı?

5.Magistrlik dissertaсiya degen ne?

6.Ilimiy basshınıń juwmaǵında neler sáwlelendiriliwi tiyis?

ILIMIY MÁLIMLEMENI IZLEW HÁM TALLAW

REJE:

1.Ilimiy málimleme dárekleri.

2.Ilimiy materiallardı izlewdiń málimleme-maǵlıwmat xızmeti. 3.Universal onlıq klassifikaсiyası hám bibliografiya klassifikaсiyası. 4.Sette izlestiriw.

5.Dáslepki dárekler menen islew.

Hár qanday ilimiy izertlew, izertlew ótkeriliwi mólsherlenip atırǵan baǵdarǵa baǵıshlanǵan ilimiy málimlemelerdi izlewden baslanadı.

Ilimiy málimleme (informaсiya) dáregi bolıp tómendegiler esaplanadı:

—kitaplar (sabaqlıqlar, oqıw qollanbaları, monografiyalar, broshyuralar); —dáwirli baspa sóz (jurnallar, byulletenler, institutlardıń jumısları, ilimiy

toplamlar);

—normativlik hújjetler (standartlar, jol-joba kórsetpeler-instrukсiyalar, normativlik kesteler, waqıtsha kórsetpeler hám t.b.);

—kataloglar hám preyskurantlar;

—patent hújjetleri;

—ilimiy izertlew jumısları haqqında esabatlar;

—málimleme basılımları (ITI toplamları, analitikalıq sholıwlar, málimleme betleri, ekspress málimleme hám t.b.);

—shet ellerdiń ilimiy ádebiyatları, awdarmaları hám túp nusqaları;

—dissertaсiyalar, avtoreferatlar;

—ilimiy-ámeliy konferenсiyalardıń materialları;

—ekilemshi hújjetler (referativlik sholıwlar, bibliografiyalıq katalog, referativlik jurnallar hám t.b.);

—Internet maǵlıwmatları.

Atap ótilgen hújjetler úlken málimleme aǵımın payda etedi, onıń páti jıldan-jılǵa artıp baradı.

Málimleme «eskiriw» qásiyetine iye. Jańa ilimiy maǵlıwmatlar jedel artıp barıwına baylanıslı málimleme «eskiredi». Shet el izertlewshileriniń maǵlıwmatlarına qaraǵanda málimleme qunınıń páseyiw («eskiriw») jedelligi shama menen gazetalar ushın bir kúnde 10%, bir ayda jurnallar ushın 10% hám bir jılda kitaplar ushın 10%ti quraydı. Sonlıqtan da úlken málimleme aǵımında jańa, aldıńǵı, belgili bir temanımáseleni sheshiwde ilimiyin tabıw tek bir ilimiy xızmetker ushın ǵana emes, al úlken jámáát ushın da aytarlıqtay qıyın boladı.

Zárúr málimlemeni izlew-dóretiwshilik proсess, soǵan bola onı formallastırıw hám demek avtomatlastırıwdıń qıyınlıǵı kelip shıǵadı.

Málimleme aǵımı – tańlanǵan temanı islep shıǵıw ushın zárúrli hújjetlerdi izlew boyınsha operaсiyalar jıynaǵı. Ol qoldan mexanikalıq túrde, mexanizaсiyalastırılǵan halda ámelge asırılıwı múmkin.

Qoldan izlew - ádettegi bibliografiyalıq betler, kartotekalar hám baspa kórsetkishleri boyınsha ámelge asırıladı. Mexanikalıq izlewde málimleme jetkeriwshiler bolıp perfokartalar esaplanadı. Mexinazaсiyalastırılǵan izlew esaplı perforaсiyalıq mashinalardı, avtomatlastırılǵan bolsa EEM di qollanıwǵa tiykarlanadı.

Málimlemelik izlew sistemalarında málimlemelik izlew tiliniń hár qıylı talqılawları qollanıladı.

Optimal nátiyjege erisiw ushın izlew zárúr, sebebi bunda anaw yamasa mınaw dárejede temanı islep shıǵıwshı (yamasa islep shıǵıwshılar) dıń ózi qatnasadı. Izlewdi ámelge asıra otırıp, islep shıǵıwshı izlew kólemin qalay bolsa da izertleydi hám óz málimlemelik sorawınıń kórinisin anıqlaydı.

Ilimiy málimlemeni úyreniw hám tallap shıǵıw máseleniń tema boyınsha jaǵdayın sáwlelendiriw, ilimiy-izertlewdiń maqsetin hám wazıypasın dálillew ushın tiykar boladı. Málimlemeniń nátiyjeli islep shıǵılıwına erisiw (úyreniw, yadta saqlap qalıw hám tallaw) ushın bir qatar shártlerge ámel etiw (olardı saqlaw) kerek.

Birinshi shárt bolıp anıqlaw, yaǵnıy maqsetti belgilew esaplanadı. Bul psixologiyalıq faktor oy-pikir júritiwdi janlandıradı, úyrenilip atırǵandı túsiniwge járdem etedi, aqıl-oydı aytarlıqtay ayqınlastıradı. Bul jaǵdayda ilimiy xızmetker ózin «belgili bir tolqınǵa» sazlaydı.

Bunnan keyingi shárt bul – ilhamlanıw. Ol ilimiy qatnasqa tiykarlanadı hám málimleme islep shıǵıwdıń nátiyjeliligin arttıradı.

Málimlemeni sapalı etip islep shıǵıwdı támiyinlew ushın dıqqattı hám pikirdi bir jerge toplaw zárúr. Islep shıǵıw proсessinde hár qıylı nervti qozdırıwshılar (shawqım, qattı sóylesiwler hám t.b.) dı saplastırıw zárúr, sebebi olar dıqqattı bóledi hám tez sharshawǵa alıp keledi.

Málimleme ústinde tabıslı islewdiń áhmiyetli faktorı miynettiń ǵárezsizligi bolıp esaplanadı.

Ádebiyatlardı úyreniwde qatańlıq hám turaqlılıq aytarlıqtay áhmiyetli shártlerden esaplanadı. Ásirese ol quramalı hám qıyın jańa tekstti oqıwda zárúr boladı. Materialdı tolıq túsiniwge erisiw ushın qayta oqıwǵa tuwra keledi.

Málimlemeni islep shıǵıwdıń nátiyjeliligi aqıl-oy menen isley alıw qábiletine baylanıslı. Onı arttırıwda durıs jumıs tártibi áhmiyetli shárt esaplanadı. 1-2 saatlıq aqıl miynetinen soń 5-7 minut tánepis etiw, fizikalıq shınıǵıwlardı orınlaw, tereń, kúshli nápes alıw hám basqalardı orınlaw usınıs etiledi. Bul oraylıq nerv sistemasın qollap-quwatlaydı hám islew qábiletin arttıradı.

Ilimiy málimlemeni islep shıǵıwda kóshirme, annotaсiya, konspektler qollanıladı.

Kóshirme – málimlemeniń ayrım bólimleriniń qısqa (yamasa tolıq) mazmunı. Olar kútá bahalı boladı, sebebi kishi kólemde kóplegen málimleme toplawǵa múmkinshilik beredi hám bunnan keyingi dóretiwshilik jumıs ushın tiykar bolıp esaplanadı.

Annotaсiya – birinshi dárek málimlemesiniń qısqasha mazmunı. Onıń járdeminde tekstti yadıńda qayta tiklew múmkin boladı.

Konspekt – anaw yamasa mınaw birinshi dárektegi málimlemeniń tolıq bayanı. Ol mazmunına bola tolıq hám kólemine bola ilajı barınsha qısqa bolıwı kerek. Konspektti óz sózleri menen dúziw tiyis. Bul oqılǵandı ańlap jetiwdi hám tallawdı talap etedi jáne usınıń menen dóretiwshilik jumısqa úlken payda keltiredi.

Islenip atırǵan málimlemeni eslep qalıwdıń hár qıylı usılları bar. Bular mexanikalıq, mánislik, ıqtıyarlı, ıqtıyarıy emes usıllar bolıp tabıladı.

Mexanikalıq usıl oqılǵanda kóp ret tákrarlawǵa hám qayta oqıwǵa tiykarlanǵan. Bul jaǵdayda eslep qalınıp atırǵan málimlemeniń ayrım elementleri arasında logikalıq baylanıs bolmaydı. Sonlıqtan da onıń nátiyjesi az hám tiykarınan sáne, formula, сitata, shet til sózlerin hám t. b. eslep qalıw ushın qollanıladı.

Mánislik usıl islenip atırǵan málimlemeniń ayrım elementleri arasındaǵı logikalıq baylanıslardı eslep qalıwǵa tiykarlanǵan. Oqıwda ayrım elementlerdi ǵana emes, al tutas tekstti, onıń mazmunın hám áhmiyetin túsiniw zárúr. Eslep qalıwdıń bul usılı logikalıq-mánislik esaplanadı. Bul arqalı ol mexanikalıq usıldan kóp nátiyjeli boladı.

Íqtıyarlı usılda eslep qalıw hár qıylı assoсiaсiya nızamları menen baylanıslı bolǵan mnemonikalıq jollarǵa tiykarlanadı.

Íqtıyarlı emes usıl oqıw proсessinde sezimge bola júzege kelgen emoсiya menen baylanıslı teksttiń anaw yamasa mınaw úzindisin tosınnan eslep qalıwǵa tiykarlanǵan.

Islenip atırǵan málimlemeni eslep qalıwdıń universal usılı joq ekenin atap kórsetiw kerek. Ámelde, kóbinese, usıllardan málimlemeniń anaw yamasa mınaw bóliminiń sıpatına baylanıslı túrde paydalanıladı.

Islenip atırǵan málimlemeni tallaw-ilimiy izertlewdiń áhmiyetli wazıypalarınan

biri.

Tallaw barısında málimleme dáregin de, olardaǵı málimlemeni de sıpatlaw hám sistemalastırıw zárúr. Dáreklerdi eki túrli sistemalastırıw múmkin: xronologiyalıq tártipte hám tema boyınsha.

Birinshi jaǵdayda barlıq málimleme tema boyınsha ilimiy basqıshqa bola sistemalastırıladı. Bular ushın sapa «sekirmeleri» tán boladı. Keyin hár bir basqıshta tiyisli dárekler (basqıshlar) dıqqat penen sın kóz-qarastan tallanıp shıǵıladı. Bunıń ushın joqarı dárejede erudiсiya hám bilimge iye bolıw zárúr.

Ekinshi jaǵdayda (tema boyınsha tallaw) da málimlemeniń pútkil kólemi islep shıǵılıp atırǵan tema máseleleri boyınsha sistemalastırıladı. Bunda úlken itibar ilimiy málimlemeniń sońǵı basılımına qaratıladı, onda bul máseleni izertlew juwmaǵı keltirilgen bolıwı múmkin. Sońınan tańlaw tiykarında ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdırǵan basqa dárekler tallap shıǵıladı.

Málimlemeni tallap shıǵıwdıń ekinshi talqılawı ápiwayı hám az waqıt talap etedi. Usınıń menen birge bul talqılawda tema boyınsha tolıq bolmaǵan málimleme kólemi tallap shıǵıladı.

Islep shıǵıw (úyreniw, eslep qalıw hám tallaw) nátiyjeleri boyınsha ilimiy málimleme belgilenedi:

—aktuallıǵı hám mazmunınıń jańalıǵı;

—tema boyınsha teoriyalıq hám eksperimentallıq izertlewler salasındaǵı sońǵı jetiskenlikler;

—ilimiy izertlewdiń maqsetleri hám wazıypaları;

—tema boyınsha islep shıǵıw usınısları (rekonmendaсiyaları);

—ilimiy islep shıǵıwlardıń huqıqıy, ekonomikalıq hám ekologiyalıq maqsetke muwaplıǵı.

Aqıl miyneti hár qanday formada maǵlıwmat izlew menen baylanıslı. Usı izleniw házirgi payıtta qıyınlasıp baratırǵanı haqqındaǵı fakt dálillewge mútáj emes hám dúnyada basılıp shıǵatuǵın ónim kóleminiń ósip barıwı arqalı kórinetuǵın astranomiyalıq sanlardı biz arnawlı túrde keltirmey atırmız. Biraq bul jerde gáp tek basılım sanınıń kóbeyip barıwında emes. Izlew sistemasınıń ózi de quramalı bolıp barmaqta, áste-aqırın ol bilimniń arnawlı salasına aylanıp atır. Usı salada bilim hám kónlikpeler hár qanday qánige ushın minnetli bolıp qalmaqta.

Usıǵan baylanıslı tayarlıq túsinigi tómendegi tiykarǵı elementler arqalı qáliplesedi:

—óz salasınıń maǵlıwmatlı uyımlarınan paydalanıwǵa ruxsat beretuǵın imkaniyatlar hám ilimiy-texnikalıq maǵlıwmatlardıń ulıwma sisteması haqqında anıq túsinik;

—óz qánigeligi boyınsha maǵlıwmat beretuǵın barlıq kerekli dáreklerdiń bilimleri;

—onıń máselelerine hám shártlerine muwapıq izleniwdiń aqılǵa uǵras sxemasın tańlaw kónlikpesi;

—járdem beretuǵın málimleme hám bibliografiyalıq materiallardan paydalanıw kónlikpesiniń barlıǵı.

Maǵlıwmattıń hújjetli dárekleri

«Ilimiy maǵlıwmattıń dáregi» degende qandayda bir xabarǵa iye bolǵan, bul onnan alınǵan, biraq kitapxana yamasa málimleme uyımı emes, al hújjet túsiniledi. Bunı kóbinese aljastırıp aladı. Hújjetli dárekler ózinde ilimiy, ámeliy hám oqıtıwshılardıń jumısında paydalanatuǵın maǵlıwmattıń tiykarǵı kólemine iye hám sonıń ushın da bul bólimde usılar haqqında sóz boladı.

Ilimiy maǵlıwmattıń hújjetli dáreklerin sıpatlaǵanda, bárinen burın, olardıń hár qıylı ekenin ayrıqsha atap kórsetiw zárúr.

Ilimiy maǵlıwmattıń barlıq hújjetli dárekleri eń aldı menen birlemshi hám ekilemshi bolıp bólinedi. Birlemshi hújjetlerde hám basılımda qaǵıydaǵa bola jańa ilimiy jáne arnawlı maǵlıwmatlar boladı, ekilemshide bolsa, birinshi hújjetlerdiń logikalıq hám analitikalıq-sintetikalıq qayta islep shıǵılǵanlıǵınıń nátiyjeleri boladı.

Maǵlıwmattıń hújjetli dárekleriniń bahalı bolıwı maǵlıwmatlardıń tolıqlıǵı hám durıslıǵı, olardı basıp shıǵarıw múddeti, ulıwma hám sın materiallardıń barlıǵı, olardı alıwdıń durıslıǵı usaǵan ólshemlerdi óz ishine aladı. Anıq izlew máselesine baylanıslı hár bir atap ótilgen dárekler óziniń jetiskenliklerine hám kemshiliklerine iye boladı. Kitaplar hám jurnal maqalaları usaǵan olardıń tiykarǵı túrleri de bunnan shette qalmaydı.

Kóplegen jaǵdaylarda hár qanday kitap, máselen onı 3-4 jıl tayarlaw dawamında ondaǵı maǵlıwmatlar qandayda dárejede eskirip qalıwı múmkin. Ilimiy jurnal da maǵlıwmatlardıń ideal dáregi bolıp esaplanıwı múmkin emes. Ol qánigelik boyınsha qanshelli tar sheńberde bolmasın, anaw yamasa mınaw qánigeliktiń anıq máplerine bola onıń tematikası keń sheńberde (kólemde) boladı. Hár qanday shıǵarmanıń teması boyınsha materiallar jurnallardıń úlken kólemine qaray bárhama bólek, tarqalǵan boladı.

Maǵlıwmattıń, basqa da barlıq hújjetli dáreklerdiń qunı da hár qıylı boladı. Bul jerde tek kemshiliklerdi kóriw áhmiyetli emes, al bulardıń hár bir túrinen paydalanǵanda imkaniyatlar jaratılatuǵının da kóre biliw kerek. Keń tarqalǵan jurnallarǵa qosımsha túrinde basılıp shıǵatuǵın hár qıylı basılımlarǵa múrájáát etiw zárúr. Sebebi olarda ayrım vedomstvo, mákemeler jumısınıń baǵdarın sáwlelendiriwshi tar sheńberdegi qánigelerdi qızıqtıratuǵın materiallardı tabıw múmkin. Jetekshi izertlewler hám tájriybe konstruktorlıq jumıslar jáne olardıń dáslepki nátiyjeleri haqqında maǵlıwmatlarǵa iye bolǵan hár qıylı konferenсiyalardıń jumısı usaǵan bunday dáreklerdiń ózine tán ózgesheligin esten shıǵarmaw kerek. Zárúrli materiallar arnawlı texnikalıq basılımlarda da keltiriliwi múmkin. Bunıń ústine olardıń ayrımları, máselen jańalıqlar hám avtorlıq gúwalıqlardı súwretlep, tek ayrım texnikalıq dúzilisler haqqında maǵlıwmatlardı sáwlelendirip qalmaydı, al anaw yamasa mınaw jańalıqtı yamasa dáwirdi baqlawda járdem beriwi múmkin jáne onnan qanday da bir anıq salada ilimiy-texnikalıq ideyanıń zamanagóy baǵdarı haqqında túsinik alıw múmkin. Qaǵıydaǵa bola, basıp shıǵarılmaytuǵın hújjetlerdegi maǵlıwmatlar, basqa basılıp shıǵarılıp atırǵanlarǵa qaraǵanda jańaraq hám onıń áhmiyetli tárepi sonda, bul maǵlıwmat tolıǵıraq ta boladı. Sebebi bul maǵlıwmat basıp shıǵarıwǵa tayarlanbaǵan, ele «qısqartıwlarǵa» dus kelmegen.

Joqarıda atap ótilgenlerden mınaday juwmaq shıǵarıw múmkin: óz salası boyınsha maǵlıwmatlardıń barlıq hújjetli dáreklerin biliw hám olardan jumıs ushın kerekli bolǵanların tabıw kútá áhmiyetli boladı.

Ilimiy materiallardı izlewde málimleme xızmeti

Zárúr materiallardı izlewden aldın, olardı qay jerden tabıw múmkin hám usı maqset ushın jumıs alıp barıp atırǵan xızmetler jáne kitapxanalar qanday imkaniyatlarǵa iye ekenligi haqqında túsinikke iye bolıw kerek, yaǵnıy ilimiytexnikalıq maǵlıwmatlar uyımı hám kitapxanalar haqqında tolıǵıraq biliw zárúr.

Kitapxana. Birinshi gezekte biz hár qıylı saladaǵı alımlarǵa, oqıtıwshılarǵa hám qánigelerge mólsherlengen ilimiy hám arnawlı kitapxanalardı názerde tutamız. Olar múmkinshiligine qaray bir qıylı emes, biraq kitap oqıwshılarǵa xızmet kórsetiw sheńberi boyınsha bir qıylı boladı.

Bibliografiyalıq maǵlıwmat xızmeti ushın hár bir kitapxana arnawlı bólimge

(byuroǵa) iye. Katologlar sisteması hám kartotekalarda qosımsha túrde belgili tema boyınsha ádebiyatlardı, avtordıń familiyasın, shıǵarmanıń atamasın tabıwǵa múmkinshilik beretuǵın maǵlıwmatlı basılımlar bar. Bibliografiyalıq bólimlerdiń wazıypası sonday-aq, kitapxana kataloglarınan hám bibliografiyalıq kórsetpelerden durıs paydalanıw qaǵıydaların kitap oqıwshılarǵa úyretiwden ibarat.

Ádette, ilimiy hám arnawlı ádebiyatlar sanı sheklengen. Sonlıqtan da, kóplegen ilimiy jáne arnawlı kitapxanalarda xızmet kórsetiwdiń tiykarǵı túri abonement emes, al oqıw zalı esaplanadı. Oqıw zalı hám abonementten paydalana otırıp, hár bir kitap oqıwshı 100 mıńnan aslam kitap saqlanatuǵın jerde kitaptı tabıw kútá qıyın hám kóp miynet talap etetuǵın proсess ekenin esten shıǵarmawı kerek. Biraq, eger kitap oqıwshı buyırtpa qaǵazda kitaptıń barlıq rekvizitlerin, ásirese qay jerde saqlanıwın kórsetiwshi shifrdi sarras kórsetip jazsa, bul másele jeńil hám tez keshedi.

Ádebiyatlardı tańlawdı tezlestiriw ushın kóplegen kitapxanalarda kitap tekshelerine kelip ádebiyatlardı tańlaw sisteması ámeliyatta sınalmaqta. Bul bolsa waqıttı únemleydi hám kitap oqıwshıların qızıqtırıp atırǵan máseleler boyınsha ádebiyatlardı keńnen tanıstırıw múmkinshiligin beredi.

Kitapxanalar aralıq abonement eldiń barlıq ilimiy hám arnawlı kitapxanalarınıń fondınan óz-ara paydalanıwdıń aymaqlıq-salalıq sistemasın kórsetedi. Qanday da bir kitaptıń barlıǵın bile turıp, biraq onı kitapxanadan taba almasa, kitapxanalar aralıq abonementke buyırtpa beriwi múmkin.

Ilimiy – texnikalıq maǵlıwmatlar uyımı

Ilim hám ámeliyattı rawajlandırıw máselesinen tısqarı, jámiyettiń soсiallıqekonomikalıq dúzilisine muwapıq Ózbekstannıń GKNT janında arnawlı vedomstvolar tarmaqların óz ishine alatuǵın, olardı jıynaw, ulıwmalastırıw hám

tarqatıwǵa mólsherlengen ilimiy-texnikalıq maǵlıwmattıń birden-bir mámleketlik fondı dúzilgen.

Ol maǵlıwmattan paydalanıwshılar jámáátine – kárxana, ilimiy-izertlew hám joybarlaw - konstruktorlıq shólkemler usaǵan, jeke shólkemler ushın xızmet etiwge mólsherlengen.

Elimizde maǵlıwmat jumısı tiykarında maǵlıwmattıń dúnya júzilik dáreklerin kúsh sarplamastan tolıq qamtıp alıw hám olardı ulıwmalastırıw, sistemalastırıwǵa múmkinshilik beretuǵın ilimiy hújjetlerdi oraylastırıp qayta islep shıǵıwǵa qaratılǵan prinсip turadı. Usı qayta islep shıǵıw nátiyjelerinde maǵlıwmatlı basılımlardıń hár qıylı túrleri tayarlanadı.

Referativlik jurnallar – tiykarǵı maǵlıwmatlı basılım bolıp, ilim hám ámeliyat ushın úlken qızıǵıwshılıq payda etetuǵın ádebiyatlardı bibliografiyalıq súwretlewshi, ayırım annotaсiyalardı súwretlewshi referatlarǵa iye.

Signallı maǵlıwmatlar byulleteni – belgili bir salalar boyınsha ádebiyatlardı bibliografiyalıq súwretlewdi óz ishine aladı. Olardıń tiykarǵı wazıypası – barlıq ilimiy hám basqa da basılımlar haqqında maǵlıwmat beriw.

Ekspress – maǵlıwmat – birinshi dáreklerge múrájáát etiwge múmkinshilik bermeytuǵın jańalıqlardı hám basqa da nárselerdi súwretlew maqalalarınıń keń súwretlengen referatları.

Uqsas sholıwlar – ilim hám texnikanıń belgili bir salasında rawajlanıw tendenсiyası jáne jaǵdayı haqqında túsiniklerge iye bolǵan maǵlıwmatlı basılım.

Referativlik sholıwlar – ulıwma alǵanda uqsas sholıwlarday maqsetlerdi gózleydi, olardan ayırması sholıwdaǵı maǵlıwmatqa baha bermesten súwretlew xarakterine iye boladı.

Annotaсiyalı baspa bibliografiyalıq kartochkalar – maǵlıwmattıń dáregin tolıq bibliografiyalıq súwretlewge iye bolǵan kartochkalar. Bular – kartadaǵı kartochkalar, yamasa kartadaǵı súwretli maǵlıwmatlar, sanınıń mazmunı haqqında túsinik payda etiwge múmkinshilik beretuǵın aǵımdaǵı jurnallar miazmunınıń nusqası.

Bul basılımlardıń kóplegen bólegi jeke jazılıw arqalı tarqatıladı. Maǵlıwmatlı materiallardı kórip shıqqannan keyin hár bir qánige onıń basılımına qızıqqanlarǵa ksero, súwret, mikrosúwret nusqasın buyırtpa etiwi múmkin. Bunday buyırtpalardı

VINITI, INION, GPNTB Lar qabıl etiwi múmkin.

Maǵlıwmatlardı izlewde qánigelerge tikkeley kárxanalar jáne ilimiy-izertlew hám joybarlaw institutlarınıń byuroları járdem beriwi múmkin. Olardıń jumısı ayrım kategoriyadaǵı qánigelerdiń hám pútkil bir kárxananıń maǵlıwmatqa bolǵan talapların esapqa alıp dúziledi. Bul byurolarda izlew (qıdırıw) apparatı hám maǵlıwmatlı fondlardan ibarat maǵlıwmat fondı qáliplestiriledi.

Kataloglar hám kartochkalar

Kataloglar hám kartochkalar – ilimiy texnikalıq maǵlıwmatlar byurosınıń málimlemesi hám hár qanday kitapxananıń múlki. Katalog degende NTI byurosı

yamasa usı kitapxana fondında bar bolǵan maǵlıwmatlardıń hújjetli dárekleri dizimi túsiniledi. Kartoteka – belgili bir tema boyınsha ajıratılǵan barlıq materiallardıń jıynaǵı. Olar qaǵıyda boyınsha birneshe boladı jáne bir-biri menen baylanıslı hám bir-birin tolıqtırıp turadı.

Ádette katalogtıń eki túri dúziledi. Olardan biri alfavitli, ekinshisi bolsa mazmunına qaray ádebiyatlardı kórsetedi, sistemalı yamasa predmetli boladı.

Kataloglardan durıs paydalanıw ushın olardıń dúzilisiniń ulıwma prinсiplerin biliw kerek. Bunnan tısqarı, jumıs alıp barmaqshı bolǵan kitapxananıń kataloglar sistemasın jaqsı biliw kerek. Ulıwma, olar bir qıylı sistemada dúzilgen, sonıń menen qatar olardıń barlıǵı óz ózgesheliklerine iye.

Alfavitli katalog. Kataloglar sistemasında tiykarǵı orındı alfavit iyeleydi. Ol boyınsha kitapxanada anaw yamasa mınaw avtordıń qanday ádebiyatları bar ekenin, olarda anıq belgili bir kitaptıń barlıǵın, avtorın yamasa belgili kitaptıń atamasın biliw múmkin.

Alfavitli katalogtıń kartochkaları kitaptıń bibliografiyalıq atalıwınıń birinshi sózi boyınsha jaylastırıladı, avtordıń familiyası yamasa avtorǵa iye bolmaǵan kitaptıń ataması, birinshi sózler sáykes keledi, kartochkalar ekinshi sózge jaylastırıladı ekinshi sóz sáykes kelgende úshinshisi jaylastırıladı hám t.b. Eger birinshi sáykes keletuǵın sóz kitaptı súwretlewdiń hár qıylı túrine kirse, birinshi orınǵa jeke avtorlıq boyınsha súwretlew qoyıladı, keyin bolsa kollektivlik, al sońınan atalıwı qoyıladı. Familiyası birdey avtorlardıń kartochkaları olardıń familiyasına bola alfavit boyınsha jaylastırıladı. Bunda dáslep familiyasız kartochkalar ketedi, keyin bolsa bir yamasa bir neshe familiyalar, aqırında bolsa ismi hám ákesiniń ismi menen qoyıladı. Belgili bir sxema boyınsha bir avtordıń hár qıylı shıǵarmaları jaylastırıladı. Birinshi orında shıǵarma toplamınıń tolıq ataması, onnan keyin – shıǵarmalar jıynaǵı, shıǵarmalar, tańlamalı shıǵarmalar, bulardan soń alfavit boyınsha shıǵarmalardıń atamaları jaylastırıladı. Ajıratılǵan alfavitli kataloglarda alfavittiń háribi kórsetiledi, mákemeniń atı hám belgili avtorlardıń familiyası kórsetiledi.

Sistemalı katalog. Kartochkalar bunda logikalıq tártipte, bilimniń ayrım salaları boyınsha toparlastırıladı. Olardıń járdeminde kitapxanada qaysı bilim tarawı boyınsha, qanday shıǵarmalar barlıǵın biliw, kerekli ádebiyatlardı tańlaw, sonday-aq, eger onıń mazmunı anıq bolsa, kitaplardıń avtorı hám atamasın bilip alıw múmkin.

Sistemalı katalog kartochkalarınıń izbe-iz jaylastırılıwı belgili bir bibliografiyalıq klassifikaсiyaǵa sáykes keledi. Kóplegen ellerde bunday klassifikaсiyanıń eki túri bar: UDK hám BBK (kitapxana bibliografiyalıq klassifikaсiyası).

Sistemalı katalogtan nátiyjeli paydalanıw ushın usı klassifikaсiyanıń dúzilisiniń prinсipleri haqqında túsinikke iye bolıw kerek.

UDK. Usı xalıqaralıq klassifikaсiya tiykarına onlap sanalatuǵın prinсip qoyılǵan bolıp, jumıstıń barlıq baǵdarı hám bilim jıynaǵı UDKda 10 kestege bólingen. Olardıń hár biri onnan bólimlerge bólingen, al olar bolsa óz gezeginde onnan bólimshelerge bólingen. Bunda hár bir jańa túsinik óziniń sanlı indeksin aladı.

Bunday bóliniwdi teoriyalıq jaqtan, yaǵnıy tar sheńberdegi sorawlar ushın indeksler payda etken halatlarda, tınımsız ótkeriw múmkin.