Ilimiy dóretiwshilik metodologiyası (2009)-1
.pdfTıńlawshı magistrlik dissertaсiyasınıń teması boyınsha bekkem qararǵa kelgennen soń, tańlap alǵan temasın oǵan bekitip qoyıwın ótinish etip institut rektorınıń atına arza jazadı (1-qosımshaǵa qarań). Arzada magistrlik dissertaсiyası temasınıń jetekshi kafedra baslıǵı menen aldın-ala kelisip alınǵan ataması tolıq hám durıs formada jazıp kórsetiledi.
Magistrantqa ilimiy basshını bekitiw máselesi de ilimiy basshınıń hár biri menen aldınnan óz aldına kelisip alınıp , magistrlik dissertaсiya temaların hám ilimiy basshılardı tastıyıqlaw boyınsha buyrıq joybarın tayarlaytuǵın qánigelik kafedrası baslıǵı tárepinen sheshiledi.
Magistrlik dissertaсiyaları temalarınıń tıńlawshılarǵa hám ilimiy basshılarǵa bekitilgeni haqqındaǵı buyrıq shıǵarılǵannan keyin, rektordıń ruxsatısız temalardıń ataması hám rásmiylestiriliwi boyınsha qanday da bir ózgeris kirgiziw yamasa bekitilgen ilimiy basshılardı ózgertiw múmkin emes.
Magistrlik dissertaсiyasınıń teması tańlap alınǵannan keyin, tıńlawshı ilimiy basshınıń tikkeley qatnasıwında dissertaсiyaǵa tiyisli jumıs rejesin islep shıǵadı.
Qaǵıydaǵa bola, ilimiy basshı magistrlik dissertaсiyanıń rejesin orınlaw proсessine magistrant izertlew teması boyınsha ádebiyatlardıń dizimin dúzgennen soń ǵana kirisiwi múmkin. Tıńlawshınıń magistrlik dissertaсiyasınıń joybarın ámelge asırıw boyınsha óz rejesin usınıwı ádettegi jaǵday bolıp tabıladı. Ilimiy basshıda alternativa sıpatında keleshekte qollanılıwı múmkin bolǵan joybarlar yamasa izertlew elementleri bolıwı múmkin. Jumıs rejesi izertlew predmetiniń eń tiykarǵı táreplerin ǵana kórsetedi, bunday rejege izertlewdiń maqseti hám wazıypaların ózgertpesten anıqlıq kirgiziliwi múmkin hám zárúr. Dáslepki dodalawlar waqtında ilimiy basshı menen kóz-qaraslardıń durıslıǵı anıqlanadı, qoyılǵan máselelerdi sheshiwdiń joljobaları, ilimiy izleniw strategiyası islep shıǵıladı. Dissertanttıń ilimiy basshı menen másláháti aldın-ala belgilengen kúnler hám saatlarda turaqlı túrde ótkerilip barıladı. Másláhátler waqtında tıńlawshı tárepinen dissertaсiyanıń jumıs rejesiniń orınlanıwı kórip shıǵıladı hám dissertaсiya jumısınıń barısı dodalanadı. Bul dodalawlardıń nátiyjeleri tıńlawshını durıs jolǵa baǵdarlawı, waqıttı nátiyjeli bólistiriwge jáne dissertaсiyanı tayarlaw hám jazıwdı tezlestiriwge qaratılıwı kerek.
Ilimiy basshı magistrlik dissertaсiyasınıń jumıs rejesin islep shıǵıwda qatnasıw menen bir qatarda basqa máselelerde de járdem beredi, sonıń ishinde:
Tema boyınsha zárúr ádebiyatlar, maǵlıwmatnamalar, statistika materialları hám basqa da dereklerden paydalanıwǵa baylanıslı usınıslar beredi;
Dissertaсiya teması boyınsha turaqlı gúrrińlesiwler hám másláhátler ótkerip turadı;
Orınlanǵan jumıstıń mazmunın bólimleri boyınsha jáne bir tutas túrde tekseredi hám bahalaydı;
Dissertaсiyanı jaqlawǵa usınıwǵa kelisim beredi.
Solay etip, ilimiy basshı magistrantqa aytarlıqtay dárejede ilimiy hám metodikalıq járdem berip turadı, jumıstıń orınlanıwın turaqlı qadaǵalap baradı, ayırım ózgerisler kirgizedi, anaw yamasa mınaw sheshimniń qabıl etiliwiniń maqsetke muwaplıǵı haqqında usınıslar hám jumıstıń ulıwma tayarlıǵı haqqında juwmaq beredi.
Dissertaсiyanıń orınlanıw proсessin qadaǵalaw hám ilimiy – metodikalıq járdem berip barıw kafedra baslıǵı tárepinen islep shıǵılǵan hám tastıyıqlanǵan «Magistrlik dissertaсiyaların tayarlaw boyınsha tapsırmalar» tiykarında ámelge asırıladı.
Magistrlik dissertaсiya qánigelik, mamanlıq jumısı bolıp, teoriyalıq áhmiyeti, temasınıń aktuallıǵı hám alınǵan nátiyjelerdiń ámeliyligine qarap ǵana emes, al ulıwma metodikalıq tayarlıq dárejesine hám rásmiylestiriliwine qaray da bahalanadı.
Magistrlik dissertaсiyanı jazıwdıń eń áhmiyetli basqıshı ilimiy izertlewdiń ózara tıǵız baylanıstaǵı tiykarǵı uazıypaǵa tiyisli barlıq elementlerdi óz ishine alǵan, bolajaq dissertaсiyaǵa baylanıslı izertlewdiń kompoziсiyalıq dúzilisin islep shıǵıw bolıp tabıladı.
Dissertaсiya kompoziсiyasınıń durıs dúziliwi magistrantqa ilimiy izleniwdiń maqsetleri menen wazıypaların anıq belgilew, onıń obekt hám wazıypaların orınlaw jolların, sonday-aq dissertaсiya tayarlaw basqıshların durıs tańlaw múmkinshiligin beredi. Dissertaсiyanıń kompoziсiyalıq dúzilisin óz waqtında hám sapalı islep shıǵıw avtorǵa ilimiy izleniwdiń maqsetlerin hám wazıypaların durıs sáwlelendiriw, izertlew obektin jáne predmetin hám qoyılǵan maqsetke jetiw usılların durıs tańlaw, sondayaq dissertaсiyanı tayarlaw basqıshların anıq ajıratıw imkaniyatın beredi. Kompoziсiyalıq dúzilisti islep shıǵıwda dissertaсiyanıń izertlew mashqalaları boyınsha tiykarǵı dárekler, dáwirlik basılımlar, shet el hám jergilikli statistika materialların puxta úyrenip shıǵıw kerek boladı. Bolajaq dissertaсiya izertlewiniń kompoziсiyalıq dúzilisiniń joybarı qánigelik kafedrası aǵzaları tárepinen, álbette dodalanıwı, onıń mazmunı boyınsha ayırım dúzetiwler kirgiziliwi hám kemshilikleri kórsetiliwi shárt. Izertlewdiń ámeliyattan ótkerilgen hám dodalanǵan kompoziсiyalıq dúzilisi tastıyıqlanǵan mámleketlik standartlarǵa muwapıq magistrlik jumıstı tayarlawdıń isenimli quralı boladı. Magistrlik izertlewdiń kompoziсiyalıq dúzilisi dissertaсiyanıń hár qıylı bólimleri, úyrenilip atırǵan materiallar, juwmaqlar bólimi mazmunınıń logikalıq jaqtan óz-ara baylanısına múmkinshilik jaratadı. Dissertaсiyanıń kompoziсiyalıq dúzilisiniń eń tiykarǵı prinсipi materialdı anıq hám izbe-iz bayan etiwden ibarat boladı. Baplar mazmunı jaqtan tamamlanǵan hám názerde tutılǵan maqsetke erisiwge qaratılǵan bolıwı kerek.
Magistrlik dissertaсiyanıń quramı tiykarınan tómendegilerden ibarat boladı: *dissertaсiyanıń titullıq beti;
*dissertaсiyanıń mazmunı; *kirisiw;
*dissertaсiyanıń tiykarǵı bólimi (baplar, paragraflar); *juwmaq (rezyume, usınıslar);
*paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi (bibliografiya); *qosımshalar.
Qısqasha aytqanda, magistrlik dissertaсiya ulıwma ishki pútinlikke iye bolǵan jáne tańlanǵan temanı islep shıǵıw proсesslerin hám nátiyjelerin sáwlelendiriwshi juwmaqlanǵan jumıs esaplanadı. Magistrlik dissertaсiyanıń ilimiy dárejesi bilimlendiriw baǵdarlamasına muwapıq keliwi hám magistrdiń ilimiy jetikligi jáne instituta bilimlendiriw proсessinde iyelegen tereń kásiplik tayarlıǵın kórsetiwi kerek.
Avtor magistrlik dissertaсiyasında alınǵan málimlemeni tekst hám kórgizbeli material túrinde beriw arqalı anaw yamasa mınaw jaǵdaydıń ilimiy hám ámeliy
áhmiyetin tiykarlaydı. Tekst hám kórgizbeli material mazmunınıń xarakteri jáne kólemi magistrlik dissertaсiya temasınıń baǵdarına baylanıslı túrde qánigelik kafedrası tárepinen anıqlanadı.
Magistrlik dissertaсiya óz mazmunına bola haqıyqıy tiykarlanǵan, huqıq qorǵaw salalarında hám sud sistemasındaǵı eń áhmiyetli ámeliy máselelerdi sheshiwdi támiyinleytuǵın óz aldına ilimiy jumıs sıpatında ilimiy jurnallardaǵı maqalalarǵa qoyılatuǵın talaplarǵa muwapıq túrde rásmiylestiriledi.
Magistrlik dissertaсiyanıń mazmunı magistranttıń ózi tańlaǵan sala boyınsha málimlemeden xabardarlıǵına hám ilimiy ádebiyatlardı biliw dárejesine baylanıslı boladı. Pánler hám temalarǵa tiyisli kataloglardan paydalanǵanda magistrant tikkeley temaǵa jaqın teoriyalıq mashqalalardı sáwlelendiretuǵın ádebiyatlardı da úyrenedi. Kataloglardı kórip shıǵıw hám úyreniw menen bir qatarda magistrant ilimiy izertlewdiń temasına tiyisli óz kartotekasın da dúzedi. Bul kartotekada avtor hám kitaptıń ataması, basıp shıǵarılǵan jılı, baspası, kólemi, dárektiń qısqasha mazmunı beriledi. Jumıstı usılay etip shólkemlestiriw magistrantqa óz bilimin tereńlestiriw hám usı temaǵa tiyisli ádebiyatlar boyınsha túsinik payda etiw múmkinshiligin beredi. Bibliografiyalıq materiallar tallap shıǵılıp, dissertaсiyanıń birinshi babında bayan etiledi.
Titullıq bet – dissertaсiyanıń birinshi beti esaplanadı hám qatań qaǵıydalar tiykarında toltırıladı. Mazmunda baplar, paragraflar hám magistrlik dissertaсiyanıń barlıq basqa bólimleri tiykarǵı teksttegi temalar hám betler qatar sanınan basqasha formada yamasa izbe-izlikte yaki qısqartılıp beriliwi múmkin emes. Mazmundaǵı temalar tiykarǵı teksttegi temalar menen bir qıylı bolıwı shárt. Demek, baplar hám paragraflardıń ataması, sonday-aq, olardıń izbe-izligi dissertaсiya teksti menen tolıq muwapıq keliwi tiyis.
Kirisiw bóliminde temanıń áhmiyetliligine tiykarlanıp kórip shıǵılatuǵın mashqalalar, maqset hám wazıypalar sáwlelendiriliwi kerek. Bul maǵlıwmatlar magistrlik dissertaсiyanıń barlıq bólimlerinde birdey izbe-izlikte beriliwi shárt. Magistrlik dissertaсiyanıń kirisiw bóliminde tómendegiler beriledi:
*izertlew temasınıń aktuallıǵı;
*magistrlik dissertaсiyanıń maqseti hám wazıypaları; *mashqalanıń islep shıǵılıw dárejesi;
*izertlewdiń ilimiy jaqalıǵı; *izertlew predmeti; *izertlew obekti;
*izertlewdiń ámeliy áhmiyeti.
Birinshi bapta temanıń ulıwma teoriyalıq máseleleri, magistrlik dissertaсiya islep shıǵılatuǵın shólkem, mákeme, kárxana hám birlespeniń qısqasha sıpatlaması beriliwi kerek. Bul bapta tómendegi paragraflar óz-ara logikalıq izbe-izlikte beriledi:
*izertlew obektiniń funkсiyaları, wazıypaları hám salası;
*shólkemlestiriwshilik struktura, basqarıw sisteması, onıń sırtqı hám ishki baylanıslarınıń ózine tán ózgeshelikleri;
*izertlew obektiniń huqıqıy kórsetkishleri ; *izertlew obektindegi kemshilikler hám mashqalalar;
*alternatikalıq wazıypalardı teoriyalıq hám ámeliy sheshiwdiń ulıwma qaǵıydaları.
Ekinshi bapta qarap shıǵılıp atırǵan máseleniń házirgi jaǵdayı tallanadı, tıńlawshınıń ámeliyat dáwirinde toplanǵan materiallardan tolıq paydalanıwǵa qaratılǵan usınısları tiykarlanǵan bolıwı kerek. Tájriybe toplaw waqtında jıynalǵan hám izertlew proсessinde tallap shıǵılǵan materiallar tıńlawshıǵa sheshilmegen máselelerdi, mashqalalardı anıqlaw hám usıǵan muwapıq juwmaq shıǵarıw múmkinshiligin beredi. Solay etip, ekinshi bap magistrlik dissertaсiya mazmunınıń tiykarǵı ideyasın sáwlelendiredi.
Úshinshi bapta avtor tárepinen úyrenip shıǵılǵan material tiykarında izertlew obekti shólkemlestiriwshilik strukturasınıń eń maqsetke muwapıq qurılısı, onı jetilistiriw jolları , dáliller járdeminde tiykarlap beriledi, usıǵan muwapıq kesteler keltiriledi, usınılıp atırǵan sheshimlerdiń huqıqıy nátiyjeligi anıqlanadı.
Juwmaqlaw bólimi magistrlik dissertaсiyanıń ulıwma kóleminiń 10-15 proсentin quraydı. Dissertaсiyanıń ayrım bapları da juwmaqlar hám usınıslar menen tamamlanıwı múmkin, biraq olardan eń áhmiyetlileri jumıstıń sońında, yaǵnıy juwmaqlaw bóliminde sáwlelendiriliwi tiyis.
*Magistrlik dissertaсiya mazmunına bola tómendegi máselelerdi óz ishine alıwı kerek:
*tańlanǵan temanıń teoriyalıq áhmiyeti, aktuallıǵı hám onı kárxana, mekeme jáne shólkemlerde ámeliy qollanıw;
*mashqala onıń arnawlı ádebiyatlarda islep shıǵılıw dárejesi hám ámelde sheshiw usılları;
*izertlew obektlerindegi jaǵdaydı bahalaw hám mashqalanı sheshiwdiń tiykarǵı baǵdarları boyınsha juwmaqlar shıǵarıw;
*qabıl etilgen sheshimlerdi huqıqıy tiykarlaw; *izertlew nátiyjelerin engiziw boyınsha usınıslar beriw.
Ilimiy mashqalanı dóretiwshilik penen úyreniwge kiriskende, alım onı sheshiw, biliw yaǵnıy túsindiriw múmkinligine isenimi kámil boladı. Bunday túsindiriw tolıq logikalıq hám usınıń menen birge usı ilim salasınıń qánigelerine anıq túsinikli bolıwı kerek. Tek sonda ǵana ilimiy jámiyetshilik ilimiy dóretiwshiliktiń nátiyjesin sın kózqarastan ózlestiriwi hám ol ósip baratırǵan ilimiy bilim sistemasınan orın alıwı múmkin.
Sintetikalıq, dialektikalıq sıpatqa, ayqın kózge taslanatuǵın ámeliy baǵdarǵa iye bolıw, ósip baratırǵan soсiallıq talaplar hám itiyajlarǵa baylanıslılıq házirgi zaman postindustriallıq dáwirdiń ilimiy pikir júritiw usılına tán bolıp tabıladı. Elimizdegi turmıs, soсiallıq reformalar, puxaralıq jámiyet tiykarların qáliplestiriw, ilimiy bilimdi arttırıwǵa ǵana emes, al ilim jetiskenliklerin kúndelikli turmısqa hám jámiyetlik óndiriske engiziwge de itibar qaratıw házirgi zaman ilimiy xızmetkerleriniń ilimiy pikir júritiw usılın hám ilimiy dóretiwshiligin bir-birine baylanıstıradı.
Ilimiy pikir júritiwdiń dóretiwshilik ózgesheligi onıń tómendegi quram elementlerinde óz sáwleleniwin tabadı.
túsindiriw prinсipi jańa ilimiy bilim, málimleme, faktler hám qubılıslar jıynaǵın dóretiwshilik ózlestiriw hám túsinip jetiw múmkinshiligin beredi;
ápiwayılıq prinсipi járdeminde alımnıń dóretiwshilik oy-pikiri úyrenilip atırǵan obekttiń ekinshi dárejeli faktorların áhmiyetsiz baylanısların abstraktlastıradı, úyrenilip atırǵan qubılıs yamasa fakttiń ápiwayılastırılǵan modeli, ideal obrazı jaratıladı;
saqlaw prinсipi ilimiy biliw hám dóretiwshiliktiń hár qıylı basqıshlarınıń miyraslılıǵın kórsetedi, bunda izertlew predmeti, obekti, onıń bar bolıw nızamlıqları hám qorshaǵan ortalıq sharayatları menen óz-ara tásirleri, sonday-aq, biliw quralları, metodları hám usılları, onıń tili saqlap qalınadı;
jańa bilim menen burın alınǵan maǵlıwmatlar, nızamlar hám teoriyalar arasındaǵı muwapıqlıq prinсipi jańa bilimnen eski bilimge ótiw algoritmin kórsetedi;
baqlaw prinсipi úyrenilip atırǵan qubılıslar hám proсesslerdiń kórinisin jaratıw múmkinshiligin beredi. Bunda til áhmiyetli rol atqaradı. Alım til járdeminde jańa ilimiy faktlerdi ilimiy jámiyetshilik tárepinen durıs túsiniletuǵın hám obektiv baha beriletuǵın etip bayanlaydı.
Ilimiy pikir júrgiziw usılınıń bul prinсipleri ilimiy dóretiwshilikte ózine tán metodologiyalıq maqset, baǵdar bolıp xızmet etedi. Ilimiy izertlewdiń barlıq basqıshlarında: basında – úyreniw obektine qatnas strategiyasın islep shıǵıwdan, aqırında – maqala, monografiya, dissertaсiya jazıwǵa deyin joqarıda kórsetilgen prinсiplerdi saqlaw kerek boladı. Jas, izertlewdi endi baslap atırǵan alımlarǵa bunday metodologiyalıq baǵdarlar, máselen, magistrlik dissertaсiya yamasa ilimiy maqala jazıwda ásirese, qol keledi.
Ilimiy mashqalanı tabıw, ilimiy izertlew obektin (temasın) tańlaw, izertlewdiń maqset hám wazıypaların anıqlaw, izertlew metodologiyasın hám izertlew quralların (ásbap – úskeneler, apparatura hám basqalar) tańlaw qábileti sheshilip atırǵan wazıypaǵa pútkil itibardı qaratıw, úyrenilip atırǵan obektke «súńgiw»ge járdem etedi. Bunnan soń ilimiy dóretiwshilikke nátiyjelilik – obekttiń anıq emes baylanısların hám táreplerin anıqlaw, mobillik – izertlewlerdiń qońsı salalarǵa ótiw qábileti, simultanlıq
– obektti óz izertlewi menen tolıq qamtıp alıw qábileti, prediktorlıq – obekttiń bolajaq jaǵdayın aldınnan anıqlaw kómeklesedi. Erkin, sın pikirlew, óz izertlewiniń nátiyjelerin sın kóz qarastan túsinip jetiw dóretiwshilik proсessiniń ajıralmas tárepleri bolıp tabıladı. Ilimiy dóretiwshilik alımnan iske bar kúsh-jigerin jumsawdı, kúshli erk-ıqrardı, úlken mártlikti, este saqlaw qábiletin hám haqıyqatqa umtılıwdı talap etedi.
«Ilimiy-texnikalıq dóretiwshiliktiń filosofiyalıq tárepleri» dep atalǵan tereń mazmunlı shıǵarmanıń avtorları S.S.Pigrov hám L.V.Yaсenko dóretiwshilikke mınanday sıpatlama beredi: «Eń ulıwma túrde dóretiwshilikke jańa materiallıq hám ruwxıy qádriyatlardı jaratıwǵa alıp baratuǵın, jámiyetlik belgilengen ruwxıy-ámeliy jumıs, dep sıpatlama beriw múmkin. Bul jumıs insannıń jasaw shárayatların jaratıp ǵana qalmastan, insannıń ózin-ózi rawajlandırıw, onıń dóretiwshilik qábiletlerin qáliplestiriw usılına hám insannıń ózin-ózi júzege shıǵarıw quralına da aylanadı».
Dóretiwshilikke berilgen bul sıpatlama jámiyetlik-aksiologiyalıq ózgeshelikke hám antropologiyalıq baǵdarǵa iye bolıp, insannıń hár qanday dóretiwshilik jumısın, sonıń ishinde ilimiy dóretiwshiligin sıpatlaydı.
XX ásirde jasap ótken ataqlı rus filosofı Nikoloy Aleksandrovich Berdyaev dóretiwshilik máselesine úlken itibar bergen edi. Onıń pikirinshe, insannıń dóretiwshiligi tómendegi elementlerdi názerde tutadı:
erkinlik, tiykarınan tek erkinlik burın bar bolmaǵan bilimdi jaratıw múmkinshiligin beredi;
anaw yamasa mınaw salada insanǵa berilgen dóretiwshilik qábileti elementi; dóretiwshilik proсessi júz berip atırǵan hám insan óz dóretiwshiligi ushın
material alıp atırǵan álem elementi.
«Haqıyqıy dóretiwshilikte bárhama katarsis, ruwxtıń ruwxıy-fizikalıq stixiyadan tazalanıwı, azat bolıwı yamasa ruwxtıń ruwxıy-fizikalıq stixiyanı jeńiw proсessi júz beredi», dep kórsetken edi N.Berdyaev. Onıń pikirinshe dóretiwshilik insannıń genial tábiyatın kórsetedi, sebebi, hár bir insan genial bolıp tabıladı. Dóretiwshilik, óz ómiri hám ilimiy-izertlew jumısına dóretiwshilik penen qatnas jasaw insannıń, dóretiwshi alımnıń huqıqı ǵana emes, al minneti de.
Amerikalı ilimiy dóretiwshilik izertlewshisi, Garvard universitetiniń professorı U.Gordon ilimiy dóretiwshilikti sinektika kóz-qarasınan kórip shıǵadı.
Sinektika – házirgi zaman ilimiy epistemologiyasınıń hár qıylı sala qánigelerinen toparlardı izbe-iz qáliplestiriw jolı menen jeke tártiptegi ilimiy dóretiwshilikti emes, al jámáátlik ilimiy dóretiwshilikti qolaylı etiw názerde tutılǵan baǵdar bolıp tabıladı. Bunday ilimiy-dóretiwshilik jámááttiń hár bir aǵzası óz bilimi, qábileti hám iske qatnası menen kásipleslerin tolıqtıradı hám usı tiykarda izertlew obekti hár tárepleme kompleksli túrde úyreniledi. Bunda izertlew toparı barlıq aǵzalarınıń dóretiwshilik qábileti qosılıp, pútkil jámáát ilimniń dóretiwshilik potenсialın arttırıwshı faktor bolıp xızmet etedi.
Gordonnıń pikirinshe, dóretiwshilik proсessinde intuiсiya úlken rol atqaradı, ilimiy jańalıqlar ashıw ilimiy bilimdi arttırıwǵa járdem etedi. P.Uorftıń sinektikası tómendegi negizgi prinсiplerge tiykarlanadı:
*irraсional, intuitiv faktorlar raсional, logikalıq-diskursivlik faktorlarǵa qaraǵanda úlken rol atqaradı, emoсionallıq komponentler intelektuallıq komponentlerden áhmiyetlirek;
*insan dóretiwshilik qábiletler menen tuwılmaydı, olardı arnawlı bilim alıw proсessinde qáliplestiriw hám shınıqtırıw kerek boladı;
*ilimiy dóretiwshilik proсessin jámáátlik izleniw túrinde ámelge asırıw zárúr; *ulıwma jámááttiń hám onıń hár bir aǵzasınıń dóretiwshilik belsendiligin
psixologiyalıq faktorlardan sanalı túrde paydalanıw jolı menen arttırıw múmkin. Bunday qatnasta ań-sanasız salanı, izertlewshiniń spontan túrde pikirlewi hám
intuiсiyasın izbe-iz basqarıw múmkinshiligin kóz-aldıńa keltiriw áhmiyetli. Bunday basqarıwda metaforalar, assoсiaсiyalar, mádeniyat maydanında pikirdiń sharıqlawı hám basqalar úlken rol atqaradı, olar insannıń dóretiwshilik qábiletin kúsheytedi, oǵan «túrtki beredi» (U.Gordon).
Joqarıda kórip shıǵılǵan dóretiwshilikke baylanıslı N.A.Berdyaev hám U.Gordonnıń kóz-qarasları kópshilik jaqtan bir-birinen ayrılıp turadı, biraq olar birbirin tolıqtıradı hám dóretiwshilik jumısın adamnıń hám oǵan pikirles bolǵan dóretiwshilik jámáátiniń mánawiy belsendiligi menen tikkeley baylanıstıradı.
Ilimiy jumıstıń dúzilisine qoyılatuǵın talaplar
Ilimiy jumıstıń (máselen magistrlik dissertaсiyası)nıń dúzilisi – bul usı jumıstıń hár qıylı bólimlerin dúziw tártibi, olardıń óz-ara logikalıq baylanısı hám izbe-izligi bolıp tabıladı.
Ilimiy jumıs – bul ilimiy dóretiwshiliktiń nátiyjesi, barlıq bólimleri bir-biri hám pútkil jumıs jáne onıń basqa quram bólekleri menen óz-ara baylanısqan bir tutas jumıs esaplanadı.
Jumıstıń (dissertaсiya) teması ilimiy jumısta qoyılǵan tiykarǵı mashqalanı qısqasha sáwlelendiredi. Tiykarǵı mashqalanı sheshiw ilimiy jumıstıń tiykarǵı nátiyjesi, sonlıqtan da tema jumıstıń tiykarǵı nátiyjesi menen anıqlanıwı kerek. Tiykarǵı nátiyjelerge baylanıslı bolmaǵan ekinshi dárejeli detallar temada sáwlelendirilmewi tiyis. Onda ne izertlenip atırǵanı emes, al izertlew juwmaǵında alınǵan nátiyjeler óz kórinisin tabıwı kerek.
Ilimiy jumıstıń maqseti juwap tabıw, tiykarǵı mashqalanıń sheshimin tabıwǵa tikkeley kómeklesetuǵın jeke (járdemshi) sorawlarǵa tiykarǵı mashqalanı baylanıstırıw bolıp tabıladı. Ilimiy izertlewdiń maqsetin anıq, durıs qoyıw ilimiy mashqala ústinde jumıs baslaǵanda da, onıń nátiyjelerin rásmiylestiriwde de áhmiyetli metodologiyalıq rol atqaradı. Jumıstıń maqseti avtor qaysı salada óz izertlewin ámelge asıratuǵının emes, al oqıwshıǵa qanday nátiyjeler usınılatuǵının kórsetiwi kerek.
Ilimiy jumıstıń mazmunı degende, tiykarǵı mashqalanıń sheshimi hám juwapları bolǵan járdemshi sorawlarǵa baylanıstırıw jáne usı juwaplar hám sheshimlerden izertlewdiń tiykarǵı nátiyjelerin shıǵarıw túsiniledi. Jumıstıń mazmunın baplarǵa hám paragraflarǵa ajratıwdı bul bólimler kólemi boyınsha bir qıylı bolıwı tiyis dep túsinbew kerek: hámmesi jumıstıń anaw yamasa mınaw bólimi (babı, paragrafı, bánti) nátiyjeleriniń áhmiyetliligi hám quramalılıǵına baylanıslı boladı.
Jumıstıń tiykarǵı nátiyjesi onıń avtorı (avtorları) ózi (ózleri) alǵan dóretiwshilik jumısınıń jemisi bolıp tabıladı. Nátiyjeniń jańalıǵı onıń basqa avtorlar ámelge asırǵan jumıstıń nátiyjelerinen nesi menen ayrılıp turatuǵının kórsetedi, avtordıń bul máselege baylanıslı kóz-qarasların («know how») sáwlelendiredi.
Ilimiy izertlewdiń nátiyjelerin tiykarlaw usı nátiyjelerdiń jańalıǵı hám áhmiyetliligin tiykarlaw ushın zárúrli dálillerdi keltiriwdi, qabıl etiwdi talap etedi. Dálillerdi arnawlı ádebiyatlarǵa súyene otırıp, anıq, qısqa, ıqsham etip bayanlaw kerek. Avtor qolǵa kirgizgen nátiyjeleriniń mánisin túsindiriwi, olardıń durıslıǵın, jańalıǵın hám áhmiyetin tereń tiykarlap beriwi zárúr.
Jumıstıń kirisiw bóliminde tiykarǵı túsinikler hám dáliller kórsetiledi, basqa avtorlardıń nátiyjeleri hám jumısta paydalanılǵan ádebiyatlar atap ótiledi. Kirisiwde dissertaсiyanıń jaqlawǵa qoyılıp atırǵan tiykarǵı nátiyjeleri qısqasha annotaсiya túrinde bayan etiliwi, olardıń jańalıǵı hám áhmiyetliligi (aktuallıǵı) kórsetiliwi kerek.
Ilimiy jumıstıń (dissertaсiyanıń) juwmaǵında onıń nátiyjeleri tiykarında jumıstıń maqsetine erisilgeni haqqında dálillengen juwmaq shıǵarıladı. Usınıń menen birge juwmaq – bul jumıstıń mazmunındaǵı nátiyjelerdiń ápiwayı dizimi emes, al aralıq nátiyjelerden tiykarǵı nátiyjeler qalayınsha kelip shıǵatuǵınınıń kórinisi boladı.
Joqarıda aytılǵanlar – jumıstıń teması, maqsetleri, mazmunı hám juwmaǵı birbiri menen ajıralmas baylanıslı bolıp, tutas bir pútinlikti quraytuǵının kórsetedi.
Dissertaсiyanıń tiykarǵı, bas mashqalası jumıstıń maqsetin, mazmunın, dúzilisin hám basqalardı belgilep beredi.
Hár bir ilimiy jumıs belgili bir túsniklerge tiykarlanadı. Ilimiy jumıstıń tiykarǵı túsinikleri anıq hám úzil-kesil sheshiwshi túrde sıpatlanǵan bolıwı kerek. Túsinikke táriyp usı jumıstıń (dissertaсiyanıń) tiykarǵı wazıypasın sheshiw kóz-qarasınan áhmiyetli esaplanǵan belgiler arqalı beriledi.
Bunda túsiniklerge berilgen táriypler epistemiologiyalıq kóz-qarastan ápiwayı hám túsinikli bolıwı kerek. Bunday bolmaǵan jaǵdayda táriyplenip atırǵan túsiniktiń mánisi abstrakt hám túsiniw ushın qıyın bolıp qaladı yamasa onı ulıwma túsiniw múmkin bolmaydı.
Túsiniklerge beriletuǵın táriypler anıq hám kontekstualǵa bólinedi.
Anıq táriypler túsinik sáwlelendirip atırǵan obekttiń ózine tán belgilerin tikkeley kórsetiw arqalı beriledi.
Kontekstuallıq táriypler jumıstıń kontekstinde jasırınǵan haqıyqıy ilimiy baqlawlar jıynaǵı arqalı beriledi.
Abstrakt hám anıq emes túsiniklerden paydalanbaw kerek, sebebi bunday túsiniklerge tiykarlanıp durıs pikir júritiw (juwmaq shıǵarıw, baqlaw júrgiziw) múmkin emes.
Ilimiy jumıs nátiyjeleriniń haqıyqıylıǵın, durıslıǵın usı jumısta paydalanılǵan túsinikler, táriypler, sıpatlawlardıń ózgesheliklerinen hám jumısta qabıl etilgen gnoseologiyalıq hám metodologiyalıq dálillerden kelip shıǵıp tiykarlaw kerek. Bunda barlıq dáliller durıs bolıwı zárúr.
Ilimiy jumıstaǵı baqlawlar, juwmaqlardıń durıslıǵın bahalawda kirgizilgen túsinikler hám dálillerge basqasha mánis júklew múmkin emes.
Tiykar sıpatında keltirilgen dálillerdiń tek birewiniń durıslıǵı tiykarlanǵan hám tastıyıqlanǵan bolmasa da, ilimiy izertlew nátiyjesiniń durıslıǵı tiykarlanǵan dep esaplawǵa bolmaydı.
Jaqlawǵa qoyılatuǵın dissertaсiyanıń aqırǵı variantın jazıwda alınǵan ilimiy materialdı bahalaw hám puqta túrde saylap alıw, jumıstıń tekstin qatań, dıqqat penen redaktorlaw kerek. Jumıstıń tekstinde alınǵan nátiyjelerge sın baha berilgen bolıwı tiyis.
Ulıwma alǵanda, ilimiy izertlew jumısları haqqında esabatlardı rásmiylestiriw qádeleri hám ulıwma talapları GOST 7.32.91 «Ilimiy izertlew jumısı haqqında esabat» ta keltirilgen.
Ilimiy jumıstıń nátiyjelerin tiykarlaw hám rásmiylestiriwde Ózbekstan alımları tárepinen islep shıǵılǵan tómendegi talaplar diziminen paydalanıwdı usınıs etemiz.
L.V.Peregudov hám usı qızıǵarlı izertlewdiń basqa da avtorları ilimiy izertlewlerdi rásmiylestiriwge qoyılatuǵın ulıwma talaplarǵa tómendegi kórsetkishlerdi kirgiziwdi usınıs etedi.
*titullıq beti.
*atqarıwshılar dizimi hám orınlanǵan jumıslardıń qısqasha mazmunı; *referat;
*kirisiw; *mazmunı;
*qısqartılǵan sózler, belgiler hám arnawlı atamalardıń dizimi; *tiykarǵı bólim;
*ádebiyatlar dizimi; *qosımshalar.
Usınıń menen birge, izertlewshi esabattı rásmiylestiriw proсessinde izertlewdiń belgili bir materialınan kelip shıǵatuǵın óz dúzetiwlerin kirgiziwi múmkin (hám kerek). Izertlew metodikası izertlew ótkeriw ushın tańlaǵan metodologiyanı, izertlew nátiyjelerin qayta islewdiń ekonomikalıq yamasa basqa usılın tiykarlawdı názerde tutıwı tiyis.
Ilimiy izertlewdiń referatında mashqala tiykarǵı nátiyjeler hám juwmaqlar menen qısqasha bayan etiledi. Onda ótkerilgen izertlewlerdiń aktuallıǵına hám jańalıǵına itibar qaratıladı. Referattıń tekstin tómendegi úlgi sxema boyınsha dúziw usınıs etiledi:
*jumıstıń teması, predmeti (obekti), ózgesheligi bunda ilimiy izertlewdiń
(dissertaсiyanıń) maqsetin hám mazmunın ashıp beriú ushın zárúr bolǵan táreplerge jáne dóretiwshilik usıllarına dıqqat qaratıladı;
*izertlewdi ótkeriw metodları; *jumıstıń belgili bir nátiyjeleri; *juwmaqlar;
*izertlewdiń nátiyjeleri qollanılatuǵın sala.
Referatta material qısqa, anıq hám ıqsham bayan etiliwi kerek. Referattıń maqul bolǵan kólemi 1100…1200 baspa belgisinen aspawı tiyis. Qabıl etilmegen hám siyrek qollanılatuǵın atamalar jáne belgilerdi paydalanıwdan qashıw kerek.
Hár qanday izertlewde kirisiw bólimi ayrıqsha orın tutadı. Onda islep shıǵılıp atırǵan mashqala qısqasha táriplenedi, izertlewdiń jańalıǵı hám áhmiyeti bayan etiledi, izertlewdi ótkeriwdiń zárúrligi tiykarlanadı.
Ulıwma alǵanda, jas izertlewshi ilimiy izertlewlerdi rásmiylestiriw, mashqalanıń tallaw sholıwın dúziw, ilimiy materiallardı járiyalawǵa tayarlaw haqqında tolıq maǵlıwmattı atı joqarıda atap ótilgen oqıw qollanbasınıń 5 hám 6 baplarınan alıwı múmkin.
Ilimiy izertlewdi juwmaqlay otırıp, jas qánige orınlanǵan jumıstıń metodikasın, mazmunın hám nátiyjelerin anıq jáne izbe-iz sáwlelendiriwi, óz izertlewiniń aralıq hám juwmaqlawshı nátiyjelerin tolıq bayan etiwi kerek.
Magistrlik dissertaсiya ilimiy mazmunǵa iye bolǵan qánigelik pitkeriw jumısı bolıp, tańlanǵan tema islenbewin kórsetedi. Ol ilim, texnikanıń rawajlanıwına sáykes, al tema aktual bolıwı tiyis. Magistrlik dissertaсiyanıń ilimiy-metodikalıq dárejesi bilimlendiriw baǵdarlamasına juwap beriwi zárúr. Bul jumıstıń avtorı óz betinshe ilimiy izertlew júrgiziwge, kásiplik mashqalalardı kóre biliwge ılayıq ekenin hám olardı sheshiwdiń ulıwma usılların biletuǵının dálillewi tiyis. Ulıwma alǵanda
magistrlik dissertaсiya, magistranttıń ilimiy jaqtan jetikligin hám óz qánigeligi boyınsha tareń kásiplik tayarlıqqa iye ekenin kórsetiwi kerek.
Magistrlik dissertaсiyanıń teoriyalıq tárepleri, ilimiy hám ámeliy máselelerdi tallawdı jáne sheshiwdi názerde tutqan logikalıq izbe-izlikte dúzilgen reje tiykarında jazıladı.
Dissertaсiya ilimiy dóretpe sıpatında óz ózgesheliklerine iye boladı. Bárinen burın onıń basqa ilimiy shıǵarmalardan ayırması ol ilim sistemasında qánigelik funkсiyasın atqaradı, yaǵnıy ulıwma jaqlaw hám ilimiy dáreje alıw ushın orınlanadı.
Dissertaсiya avtorınıń tiykarǵı wazıypası - óz ilimiy qánigelik dárejesin kórsetip,
óz betinshe ilimiy izleniw alıp barıw hám ilimiy máselelerdi sheshiwden ibarat. Dissertant toplaǵan ilimiy faktlerdi óz betinshe tártiplestirip, alınǵan
maǵlıwmatlardı tekst hám illyustraсiyalıq materiallar túrinde bekkemleydi jáne anaw yamasa mınaw jaǵdaylardıń ámeliy áhmiyetin dálillep beredi.
Dissertaсiyanıń mazmunı keltirilgen maǵlıwmatlardıń áhmiyetin, ózgesheligin hám qayta tákrarlanbaslıǵın sıpatlaydı. Bunda mazmun tiykarı, ózinde qubılıs hám nızamlılıqlardı yamasa basqa da ilimiy jaǵdaylardı ulıwmalastırǵan prinсipial jańa materiallar bolıp esaplanatuǵın halatlardı óz ishine aladı.
Dissertaсiya barlıq ilimiy jumıslarday úyrenilip atırǵan ilimiy faktlerge subektiv qatnas jasawdan shetlengen halda dissertanttıń dóretiwshilik individuallıǵına baylanıslı bolǵan subektiv jaǵdaylardı shetlep ótpeydi, sebebi bunda dissertaсiya jumısı tayarlanıwına tásir etken jámiyetlik – tariyxıy sharayatlar menen tiykarlanǵan bilim hám jeke mamanlıǵı, dúnya qarası hám qızıǵıwshılıǵı bárhama qatnasadı.
Dissertaсiyanıń mazmunında tańlanǵan konсepсiyanıń paydasına sheshiwshi hám isenimli argumentler keltiriledi, usı konсepсiyaǵa baylanıslı kóz-qaraslar hár tárepleme tallap shıǵıladı hám dáliller menen sınǵa alınadı.
Dissertaсiyanıń tek mazmunı ǵana emes, al onıń bayan etiliw forması da ózine tán ózgeshelikke iye, bul ásirese matimatikalıq pánlerde abstrakсiyalaw dárejesi menen, tábiyǵıy hám texnikalıq pánlerde matematikalıq ámellerdi qollanıw, logikalıq pikirlew quralları, kompyuterli usıllar hám matematikalıq statistikanı belsene qollanıwı menen sıpatlanadı.
Dissertaсiya materialınıń tiykarlanǵanlıǵı hám keltirilgen halatlardıń anıqlıǵı áhmiyetli boladı.
Joqarı kásiplik tayarlıqqa iye bolǵan oqıwshılarǵa sáykeslep, avtor dissertaсiyanıń mánisine baylanıslı, yaǵnıy tek qánigelerge túsinikli bolǵan kesteler, nıshanlar, diagrammalar, sxemalar hám grafiklerdi sáwlelendiredi.
Dissertaсiyada avtor ózi bayan etip atırǵan materialǵa baha beriwi múmkin emes. Sonıń ushın da dissertaсiya avtorı «men» jeke almasıǵın paydalanbaydı. Qaǵıydaǵa bola, dissertaсiya avtorı kóplik túrinde jazadı, «men»niń ornına «biz» almasıǵın qollanadı. Bul oǵan óz pikirin, anıq bir topar insanlar, ilimiy mektep yamasa ilimiy baǵdardıń pikirindey etip sáwlelendiriwge múmkinshilik beredi. Bul
ózin tolıq aqlaydı, sebebi zamanagóy ilim integraсiya, jámáátlik dóretiwshilik, mashqalaǵa kompleksli (hár tárepleme) qatnas penen sıpatlanadı.
«Biz» almasıǵı zamanagóy ilimniń dástúrlerin ózinde jaqsı sáwlelendiredi. Áhmiyetli ilimiy-izertlew jumısların óz ishine alǵan ilimiy kandidatlıq ilimiy
dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaсiyadan ayırması magistrlik dissertaсiya óz