Ilimiy dóretiwshilik metodologiyası (2009)-1

Antik dáwirdiń ullı oyshılı Aristotel óz ustazı Platonnıń kóz-qarasların hám táliymatların dóretiwshilik rawajlandırdı. Insan dóretiwshiligin jańa bilim alıw shárti sıpatında úyrengen Aristotel pikir júrgiziw, juwmaq shıǵarıwdıń durıs, haqıyqıy metodları hám usılları haqqında, ilim logika haqqında táliymat jarattı. Logikanı Aristotel «organon» - haqıyqıy, shın bilimniń universal quralı dep atadı. Aristoteldiń pikirinshe, insandı qorshaǵan álem, onıń biliw, úyreniw, izertlew obekti bolıp tabıladı.

JÁHÁN MÁDENIYATÍ HÁM ILIMINIŃ RAWAJLANÍWÍNDA OYANÍW DÁWIRI JÁNE JAŃA DÁWIRDE ILIMIY

DÓRETIWSHILIKTIŃ RAWAJLANÍWÍ

Evropada Rim imperiyasınıń ıdırawı nátiyjesinde antik dáwir ornına orta ásirler keldi. Bul dáwirde din húkim súriwshi dúnya qarastıń hám ideologiyanıń wazıypasın atqardı. «Filosofiya teologiyanıń jallanba xızmetkeri» degen sózler tek teolog-alımlardıń kóz-qarsaların ǵana emes, al real jaǵdaydı da kórsetetuǵın edi.

Bul dáwirde dóretiwshilik pútkil dúnyanıń jaratıwshısı Qudayǵa tán, teologiyalıq (ilahiy) dóretiwshilik joqlıqtan barlıqtı payda etiwshi erk-ıqrardıń jemisi dep sózsiz tán alındı.

Mıń jıl dawam etken orta ásirlerdiń ornına kelgen Oyanıw dáwiri insannıń úlken dóretiwshilik imkaniyatları pafosı menen suwǵarılǵan edi. Bul dáwirde tiykarınan mazmunı dóretiwshilik baqlaw júrgiziwden ibarat dep qaralǵan kórkem dóretiwshilik rawajlandı. Dóretiwshilik tiykardıń iyesi sıpatında geniy adamǵa sıyınıw qáliplesti, tariyxqa bolsa anıq insanıy dóretiwshiliktiń jemisi dep qaraldı.

Oyanıw dáwiriniń filosofiyası hám ilimi insanıylıq ilimiy oy-pikir, ilim hám filisofiyanıń dóretiwshilik sintezine ayqın mısal bola aladı. Bul dáwirde Leonardo da Vinchi, Nikolay Kopernik, Iogann Kepler sıyaqlı ullı oyshıllar ózleriniń geniallıq tábiyǵıy ilimiy shıǵarmaların jarattı.

XVI-XVII ásirlerde Batıs Evropada jańa burjuaziya, bazar óndirisi múnásibetleriniń jedel rawajlanıwı ilim hám texnikanıń tez rawajlanıwına alıp keldi.

Jańa dáwirdiń geniy-filosofları F.Bekon, T.Gobbs, J.Lokk, D.Yum dóretiwshilikke insan tárepinen jańa mexanizmler, mashinalar, qurılmalar hám agregatlardıń ashılıwı retinde qaradı. Ilim hám texnikanıń jetiskenlikleri menen jańalıqları filosofiya hám ilimde dúnyanıń mexanikalıq kórinisi, metafizikalıq dúnya qaras húkimdarlıq etiwine alıp keldi.

XVIII ásirdiń aqırı XIX ásirdiń birinshi shereginde insaniyat tariyxındaǵı ullı oyshıllardan biri Immanuil Kant tiykar salǵan nemeс klassik filosofiyasınıń dóretiwshilik belsendiligi arttı.

I.Kanttan soń ullı nemeс filosofı – idealist hám dialektik G.Gegel biliwdi óziniń ayrıqsha ishki shólkemlestiriw metodlarına, usıllarına iye bolǵan ózine tán ózgeshe jumıs sıpatında analizden ótkeriwdi dawam ettirdi.

XIX ásirde hám XX ásirdiń birinshi yarımında ilim hám dóretiwshilik, filosofiya jáne ilimiy biliw epistemologiyası jedel rawajlandı.

Jámiyetlik hám gumanitarlıq ilimler salasında K.Marks, O.Kont, G.Spenser, J.S.Mill hám basqa da ataqlı alımlar jumıs alıp bardı.

Kóplegen ilimiy hám texnikalıq jańalıqlardıń ashılıwı XX ásirdiń ekinshi yarımında ilimiy-texnikalıq revolyuсiyaǵa alıp keldi. Házirgi zaman ilimiy biliminiń pútkilley jańa salası – globalistika júzege keldi. Házirgi zaman ilimiytexnikalıq progressiniń usı hám basqada kóplegen jetiskenlikleri negizinde házirgi zaman ilimiy dóretiwshiligi metodologiyasında hám ilim epistemologiyasında sсientizm jáne postpozitivizm usaǵan baǵdarlar payda boldı.

DÓRETIWSHILIKTIŃ TEORIYALÍQ MASHQALALARÍN KÓTERIW ISINE SHÍǴÍS OYSHÍLLARÍNÍŃ QOSQAN ÚLESI

Oraylıq Aziya regionınıń xalıqları xojalıq júrgiziw hám ekonomikalıq jumıstıń hár qıylı túrleri, hár qıylı ónertmentshilik túrleri, mádeniyat, kórkem óner, huqıq hám ilimdi áyyemgi zamanlardıń ózinde-aq dóretiwshilik penen rawajlandırǵan hám tereńlestirgen. Oraylıq Aziya xalıq awızeki dóretiwshiliginiń eń dáslepki, áyyemgi esteliklerinde, saklar hám suǵdlardıń dástanlarında Watandı súyiwshilik, mártlik hám sadıqlıq jırlanǵan.

Biziń eramızǵa deyingi VI ásirden Oraylıq Aziyada zardushtiylik júzege keldi hám ol biziń eramızdıń III ásirine deyin húkim súrdi. Onda demokratizm hám diyxan jámáátleriniń máplerin qorǵaw ideyaları kózge taslanadı. Biziń eramızǵa deyingi VI ásirde payda bolǵan Zardusht táliymatı reformatorlıq ruxı menen suwǵarılǵan. Bul agrarlıq reforma ideyalarında óz sáwleleniwin tapqan.

Shıǵarmada zorlıq hám talan-taraj etiwshilikten azap shegip atırǵan xalıqqa tilekleslik bildirilgen, nızamdı hám tártipti saqlawǵa shaqırǵan.

Biziń eramızdıń II-III ásirlerinde zardushtiylik negizinde manixeylik payda boladı. Manixeylik baǵdarlarınan biri – mazdakizm V ásirde keń tarqaldı.

VII ásirdiń aqırı VIII ásirdiń basında Oraylıq Aziya Arab xalifatlıǵı húkimi astında qaldı. Bul jerde dúnyanıń diniy sistemalarınıń eń jası – Islam dini tarqaldı hám tereń tamır tasladı. Islam dini hám dúnya qarasınıń tarqalıwı barlıq salalarda - ónermentshilik, kórkem-óner, ilim, huqıq, siyasat hám mádeniyatta dóretiwshiliktiń rawajlanıwına túrtki boldı.

Oraylıq Aziya oyshılları ózleriniń dóretiwshilik jumısı menen islam huqıqın hám jámiyettanıwshılıqtı rawajlandırıwǵa úlken úles qostı. Sonıń ishinde babamız Imam al-Buxariy eń tolıq Hádisler toplamın jarattı.

Bahovuddin Naqshband hám Axmed Yassaviy Oraylıq Aziyada sufizmniń eń iri wákilleri, naqshbandiya hám yassaviya baǵdarlarınıń tiykarın salıwshılar.

Orta ásirlerde jasap, dóretiwshilik etken Shıǵıstıń ullı oyshılları Al-Kindiy, Axmed al Ferǵaniy, Al-Xorezmiy, Abu-Nasr Farabiy, Abu Ali ibn Sino, Ǵazzoliy, Ibn Rushd, olardıń shákirtleri hám isin dawam ettiriwshiler táliymatın, deizmdi -

álemniń birinshi sebebi sıpatında Qudaydıń barlıǵın tán alıwshı filosofiyalıq táliymattı, «Quday» hám «Tábiyat» túsiniklerin jaqınlastırıwshı panteizmdi, biliw teoriyasında dualizmdi rawajlandırdı, sebebi, eki tárepleme haqıyqat – teologiya tán alǵan haqıyqatı hám ilimiy dóretiwshilik haqıyqatı teoriyasına ámel etti.

TAYANÍSH SÓZLER

1.Epistemologiyalıq funkсiya – jámiyettiń ilimiy bilim menen baylanıslı bolǵan qádriryatların, maqsetlerin, máplerin jámlep barıwı.

2.Abstraktlastırıw (ilimde) – pikirlew proсessi, úyrenilip atırǵan qubılıslardıń tiykarǵı nızamlıqların sáwlelendiriw imkaniyatın beretuǵın teoriyalıq ulıwmalastırıw.

3.Ilimiy eksperiment – bul arnawlı ilimiy ásbap-úskenelerden ilimniń ózine tán ózgesheliklerinen kelip shıǵıp, dóretiwshilik penen paydalanıw proсessi. Eksperimenttiń dóretiwshilik roli, ilimiy pikirlerdi alıw, jámlewden, alımnıń ıqtıyarındaǵı gipotezalar, koсepсiyalar hám teoriya yamasa tekseriwlerden ibarat.

4.Ilim - bul rawajlanıp, ósip atırǵan bilim sisteması, insannıń átirap-

álemdi uzaq dawam etken ózlestiriwge, ózin qorshap turǵan haqıyqıy dúnya haqqında anıq hám tereń maǵlıwmat alıwǵa, bunday maǵlıwmatlardı saqlaw, qayta islew jáne onnan paydalanıwǵa qaratılǵan jámiyetlik ań-sananıń ayrıqsha forması bolıp, shınlıq haqqında bilimlerdiń tutas, birlesken sisteması.

5.Dóretiwshilik – sózdiń keń mánisinde adamnıń yamasa jámiyettiń, tábiyǵıy, jámiyetlik hám ruwxıy álemdi insannıń maqsetleri hám wazıypalarına, onıń itiyajları, tilekleri hám imkaniyatlarına muwapıq túrde ózgertiw boyınsha dóretiwshilik belsendiligi, jańalıq jaratıw boyınsha konstruktivlik jumısı.

6.Sinergetika – házirgi zaman ózin-ózi birlestiriw (shólkemlestiriw) teoriyası, global evolyuсiyanıń ózin-ózi birlestiriw qubılısların úyreniw menen baylanıslı bolǵan jańasha dúnyaqaras.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Ilimniń funkсiyası neden ibarat?

2.Ilimniń epistemologiyalıq funkсiyası degen ne?

3.Ilimiy dóretiwshilik proсessii neden baslanadı?

4.Ilimiy eksperiment degende neni túsinesiz?

5.Ilimiy dóretiwshilik proсessindegi ilimiy biliwdiń qanday túrleri hám usıllarınan paydalanıladı?

6.Ilimiy dóretiwshiliktiń filosofiyalıq negizleri nelerde óz sáwleleniwin

tabadı?

ILIMIY IZERTLEWDIŃ METODOLOGIYALÍQ PRINCIPLERI

REJE:

1.Metodologiyalıq apparat mazmunı.

2.Ilimiy izertlewdiń metodologiyalıq prinсipleri. 3.Ilimiy metodqa qoyılatuǵın talaplar. 4.Izertlewlerdiń basqa da klassifikaсiyaları.

Izertlew metodologiyalıq apparattıń mánisi metodologiyanıń struktura, logikalıq shólkemlestiriw, teoriya hám ámeliyat metodların hár qıylı salalarında yamasa ilimiy-izertlew proсessine qollana otırıp prinсiplerdiń, qurallardıń, ilimiy biliw tiykarında belgilenedi. Metodologiyalıq apparat tómendegilerdi óz ishine aladı:

1.Shólkemlestiriw hám izertlew prinсipleri.

2.Onıń strategiyasın belgilew usılları (mashqalanı qoyıw máseleleri, onıń quramın belgilew hám basqalar).

3.Metodologiyalıq tallawdıń (analizdiń) taktikalıq quralları (ilimiy izertlew usılları, apparatura).

4.Ilimiy izertlewdiń túsiniklik-kategoriyalıq tiykarları (mashqala, obekt, predmet, gipotezanıń belgileniwi).

5.Izertlewdiń nátiyjelerine talaplar (aktuallıǵı, ilimiy jańalıǵı, teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti hám basqalar).

Tiykarında ilimiy dep, metodologiyalıq apparattıń barlıq quram elementleri ámelge asatuǵın izertlew bolıwı múmkin.

Ilimiy izertlewdiń metodologiyalıq prinсipleri tómendegilerden ibarat:

1.Obektivlik prinсipi, obekt haqqında bilim beriwshi anaw yamasa mınaw qubılıstı keltirip shıǵaratuǵın hár tárepleme esaplawlardıń, izertlewge qatnas hám qurallardıń durıslıǵın talap etedi.

2.Turaqlı ózgerislerdiń, izertlenip atırǵan elementlerdiń esap-kitabı. Izertlew proсessiniń nátijelerin anıqlaytuǵın tiykarǵı buwınlardıń negizgi prinсiplerin anıqlaw. Úyrenilip atırǵan izertlewdiń qarama-qarsılıǵın ashıw, onıń san hám sapa ózgerislerin úyreniw jáne izertlew.

3.Logikalıq hám tariyxıy birlik prinсipi hár bir izertlewde tariyx obektin (genetikalıq aspekt) úyreniwdi, onıń teoriyası (dúzilisi, wazıypaları, baylanısları), sonday-aq, onıń rawajlanıw perspektivalarınıń birge alıp barılıwın talap etedi.

4.Proсessti úyreniw hám izertlew proсessine birden-bir qatnas talabınıń sistemalılıǵı.

5.Abstraktlıqtan anıqlıqqa hám anıqlıqtan abstraktlıqqa ótiw prinсipi.

METODOLOGIYALÍQ TALLAW (ANALIZ) DÁREJELERI

Izertlew ushın metodologiyalıq tallawdıń hár qıylı dárejeleriniń óz-ara baylanıslılıǵınıń ózgeshelikleri hám formaları, olardıń teoriyalıq jáne ámeliy jumısqa tásiri úlken áhmiyetke iye boladı.

Filosofiya metodologiyası ilim nátiyjeleriniń dúnya talqılawın, ilimiy oypikirdiń formaları hám usılların tallawshı, dúnya kartasınıń anaw yamasa mınaw kóz-qarastan dúzimin óz ishine alatuǵın metodologiyalıq tallawdıń joqarı dárejesin quraydı.

Dialektikalıq usıl ilimiy izertlewdiń ulıwma baǵdarların belgilep, metodologiyalıq anıqlıqtı qáliplestiredi hám emprik materialdı belgilew quralı bolıp tabıladı. Izertlewshi ushın faktler labirintinen shıǵıwǵa járdem etiw ushın ózine tán bir jol bolıwı múmkin.

Metodologiyalıq tallawdıń ekinshi dárejesi ulıwma ilimiy prinсiplerdi izertlew hám qatnas formaların úyreniwden ibarat.

Metodologiyalıq tallawdıń bul dárejesine zamanagóy ilimniń hár qıylı salalarında engizilgen teoriyalıq kibernetika usılların kirgiziw múmkin. Óz mazmunı-mánisine hám qollanıw salasına qaray olar ulıwma ilimiy xarakterge iye.

Quramalı dárejedegi obektlerdi úyreniw menen baylanıslı úsh metodologiyalıq qatnas bar:

A)strukturalıq-funkсionallıq;

B)strukturalıq;

V) sistemalı;

Hár qanday izertlewde ulıwma ilimiy hám filosofiyalıq usıllardıń qollanılıwı, basqa salanıń usılları sıyaqlı mexanikalıq túrde ótkeriw qásiyetine iye bolmawı múmkin – olar belgili bir wazıypalar hám maqsetlerdi esapqa ala otırıp, talqılanıwı hám qayta isleniwi zárúr.

Metodologiyalıq tallawdıń úshinshi dárejesi belgili bir metodologiyanı óz ishine aladı.

Ilimiy biliwdiń ulıwma metodologiyalıq hám filosofiyalıq prinсipleri belgili bir ilimiy biliwdiń usıllarına óz tásirin kórsetedi. Hár bir saladaǵı ilimiy usıl real turmıslıq tájriybeden uzaq bolǵan izertlewshiniń aqıl miynetiniń jemisi emes. Izertlew islenip atırǵan ilimniń tábiyatı menen de belgilenedi. Izertlenip atırǵan

Ilimniń hár qanday salasında rawajlanıp atırǵan integraсiya proсessleri sharayatında bir usıl qollanıp qalmastan, al birqansha izertlew usılları qollanıladı.

Metodologiyalıq tallawdıń tórtinshi dárejesi intizamlıq (disсiplinalıq) metodologiyanı óz ishine aladı. Zamanagóy ilimniń hár qıylı salalarında uzaq múddet ishinde bir qatar ilimiy pánler toparı payda boldı.

Ilimiy pánler mashqalalı pánler menen bir qatarda ilimiy biliwdiń tereńlestiriliwi hám qánigelestiriliwine, onıń salasınıń keńeyiwine, tar mashqalalı salalarda material toplanıwına alıp keldi.

Metodologiyalıq tallawdıń besinshi dárejesi pánler aralıq izertlewlerdi óz ishine aladı. Bunda pán, izertlew haqqında belgili bir túsinikke iye bolıw úlken maqsetlerge qaratılǵan pánler aralıq sistema qurılmaları arqalı ótedi hám izertlew teması haqqında hár tárepleme bilim alıw imkaniyatın beredi.

Ilimler aralıq kompleksli izertlewdiń metodologiyalıq tiykarları ayrıqsha túrdegi metodologiyalıq tiykar esaplanadı. Ol keń tarqalǵan, sistemalıq – strukturalıq, modellestiriw, boljaw – strategiyalıq hám basqa da ilimiy qatnaslardıń birine

kirgizilmeydi, sebebi olardıń barlıǵı bir jaqlama bolıp, izertlenip atırǵan obektti hár tárepleme qamtıy almaydı.

Ilimler aralıq kompleksli izertlewdiń metodologiyalıq tiykarı metodologiyanıń salıstırma ǵárezsiz túri esaplanadı. Ol kútá dinamikalılıǵı menen ayrılıp turadı hám ilimiy izertlew proсessii talapların esapqa ala otırıp jetilistiriledi.

Ilimiy metodqa qoyılatuǵın talaplar (ulıwma jaǵdaylar):

1.Metodtıń terminlestirilgeni, yaǵnıy obekttiń óziniń hám biliw jumısınıń óziniń nızamlar menen shártlengenligi, sonday-aq teoriyalıq bilimlerdiń metodtı basqarıw normativlik qurallarına ótiwinde sáwlelenedi.

2.Izertlewdiń maqsetine qaray metodtıń islengenligi jumıstıń ózinen, nızamlıqlar metodınan kelip shıǵadı. Bul talap metodtıń barlıq bólimleriniń birbirine muwaplıǵın talap etedi hám biliw subektiniń belsendiligin arttıradı.

3.Metodtıń nátiyjeliligi hám isenimliligi. Ol óziniń sheshiw qábiletine qaray joqarı nátiyje beriwi kerek. Bul óz gezeginde metodtıń hár bir bólimine baylanıslı boladı.

4.Metodtıń únemliligi, yaǵnıy onı jaratıwǵa jumsalǵan qárejet. Metodtıń xızmetkerler, ekonomikalıq hám soсiallıq-shólkemlestiriwshilik faktorları bolıwın talap etiwshi izertlew nátiyjeleri menen óteletuǵın kórsetkishten pás bolıwı tiyis.

5.Metodtıń anıqlıǵı hám nátiyjeliligi. Metod zárúr bolǵanda onnan hár bir izertlewshi paydalana alatuǵınday bolıwı kerek.

6.Metodtıń qayta jaralıw qábileti. Onıń sheklenbegen muǵdarda qollana alınıwı, bul metodtıń barlıq bólimleriniń qayta jaralıw qábiletine baylanıslı boladı.

7.Metodqa úyretiw. Onıń tiykarı bolıp qayta jaralıw, anıqlıq, tanılıw qábileti esaplanadı. Joqarıda atap ótilgen talaplar metodtıń áhmiyetli qásiyetlerin, ózgesheliklerin kórsetedi. Olarǵa boysınıw izertlewdiń ulıwma tabıslı bolıwın belgileydi.

Kóplegen alımlar metodtıń nátiyjeliligin islep shıǵıw pánniń basqa bólimlerine qaraǵanda kóbirek áhmiyetke iye dep oylaydı. Ilim hár qıylı: teoriyalıq, eksperimentallıq hám metodikalıq, ulıwmailimiy hám jeke metodlardan quraladı.

Metodlar ilimiy jumıstıń birden-bir sistemasına kirip, ulıwma ontologiyalıq hám gnoseologiyalıq tiykarlarǵa iye boladı. Sonıń ushın da, olar ilimiy metodlar klasına tiyisli bolıp, ulıwmalıqqa iye. Olardıń birligi, ózara baylanısı ilimde biliw jumısınıń jekeligin, jalǵızlıǵın belgileydi. Ilimniń anaw yamasa mınaw salasında izertlewdiń nátiyjeliligin ámelge asırıw ushın bir waqıttıń ózinde hám óz-ara baylanıslıqta qollanadı.

Belgili bir izertlewlerde metodlardıń hárqıylılıǵı haqqında sóz etiledi. Hár bir ǵárezsiz ilimiy izertlewge ilimiy metodlardıń ózine tánligi tiyisli boladı.

Tómendegi túsiniklerge itibarıńızdı qaratamız: «ilimiy metod», «ilimiy jumıstıń individual tártibi metodı», «pán metodı».

«Ilimiy metod» degende metod haqqında wazıypalar hám mashqalalardı sheshiw ushın zárúr bolǵan qaǵıydalar, normalar sisteması sıpatında qarawımız tiyis.

«Ilim metodı» túsinigi ilimdi biliwdiń arnawlı sisteması bolıp, ol arqalı jańa bilim alınadı.

Ilim metodı – pánler sistemasınıń biliw cikliniń óz-aldına shólkemlestiriliwi bolıp, belgili bir biliw ámelleriniń iske asırılıwın keltirip shıǵaradı. Olardan eń áhmiyetlisi – mashqalanı anıqlaw, gipoteza qurıw, sońınan teoriya, eksperiment járdeminde jaratılǵan teoriyanı tekseriw, jańa mashqalanı anıqlaw bolıp tabıladı. Ilim metodınıń sızılma kórinisi tómendegidey: mashqala (1) – teoriyalıq bilimlerdi jaratıw proсessii – teoriyalıq hám empirik bilimler arasında sáykeslik jaratıw. Metod, solay etip ulıwma, ulıwmailimiy hám individuallıqtıń dialektikalıq birligin kórsetedi. Onda eki tárepti ajıratıw múmkin: anıqlıq (obektiv reallıq obrazı bolıw qásiyeti): konstruktivlik.

Teoriyalıq hám ámeliy jumısta qollanılatuǵın metodlar hár qıylı boladı. Zamanagóy ilimde qollanılatuǵın metodlar sisteması ilimniń ózi sıyaqlı ráń-báreń bolatuǵının atap kórsetiw kerek. Ilimiy biliw metodların shártli ráwishte 4 dárejege ajratıw múmkin:

1.Empirik: baqlaw, salıstırıw, esap-kitap, anketa sorawnaması, gúrrińlesiw, testler hám basqalar.

2.Eksperimental – teoriyalıq: eksperiment, tallaw hám sintez, indukсiya hám dedukсiya, modellestiriw, gipotetik, tariyxıy, logikalıq metodlar hám basqalar.

3.Teoriyalıq: abstraktlastırıw, ideallastırıw, formalastırıw, tallaw, sintez, indukсiya hám dedukсiya, aksiomatika, ulıwmalastırıw hám basqalar.

4.Metateoriyalıq: dialektikalıq metod hám sistemalı tallaw metodı. Sistemalı tallaw óz basqıshlarına iye boladı.

Zamanagóy izertlewlerdiń metodologiyalıq sistemasınıń quramalılıǵı metodlardı klassifikaсiyalaw zárúrligin keltirip shıǵaradı. Usı kóz-qarastan izertlewdiń barlıq metodları úlken tórt toparǵa ajıratıladı:

1.Shólkemlestiriwshilik.

2.Empirik.

3.Maǵlıwmatlardı qayta islew metodları.

4.Interpretaсiyalıq metodlar.

Sońǵı jıllarda keń kólemdegi hár qıylı qubılıslardı úyreniwde kompleksli qatnas qollanılmaqta. Izertlewdi shólkemlestiriwdiń kompleksli qatnası izertlewdiń birden-bir obektinde izertlenip atırǵan obekttiń hár qıylı táreplerin úyreniwdi keltirip shıǵaradı. Kompleksli - qatnas sistemalı qatnaslardı shólkemlestiriwdiń nátiyjeli usılı.

Izertlewdiń emprik metodlarına ilimiy faktlerdi tabıwdıń barlıq usılların kirgiziw múmkin. Bular observaсion (baqlaw, óz-ózin baqlaw), diagnostikalıq, eksperimentallıq, praksimmetrik hám basqa metodlar.

Observaсion metodlardıń tiykarǵı túrlerine obektiv baqlaw hám ózin-ózi baqlawdı kirgiziw múmkin. Baqlawdıń zamanagóy usıllarına tikkeley baqlaw túrin kirgiziw múmkin. Kópshilik jaǵdaylarda ózin-ózi baqlaw basqa obektiv usıllar ishinde qollanıladı. Zamanagóy izertlewlerde ózin-ózi baqlaw metodı keń tarqalǵan.

Eksperimentallıq metodlar baylanıslar hám úyrenilip atırǵan qubılıslar arasındaǵı baylanıslıqlardı anıqlaw wazıypası bolǵanda qollanıladı. Eksperimenttiń tiykarǵı túrleri bolıp laboratoriyalıq eksperiment, tábiyǵıy eksperiment esaplanadı.

Maǵlıwmatlardı qayta islew metodı muǵdarlıq metodlar hám empirik nátiyjelerdiń sapa tallawı metodları menen usınıladı.

Muǵdar metodları hádiyselerdiń hár qıylı táreplerin anıqlaw ushın qollanıladı. Muǵdar metodlarına tómendegilerdi kirgiziw múmkin: dárejelew, korrelyaсiyalıq tallaw, faktor tallawı, regressiyalıq tallaw, basqa da matematikalıq metodlar.

Dárejelew obekttiń anaw yamasa mınaw qásiyetin súwretlewden ibarat.

Bul metodta korrelyaсiya koeffiсenti ushın joqarı áhmiyetli bolǵan belgiler ajıratıp alınadı. Faktorlar tallawına izertlewshi ushın jasırın bolǵan faktorlardı anıqlaw kerek bolǵanda múráját etiledi.

Izertlewdiń sistemalıq – strukturalıq metodı. Ulıwmailimiy áhmiyetke iye bolıp, tómendegi operaсiyalardı óz ishine aladı: hár qanday obektti quramalı struktura sıpatında kórip shıǵıw, obekt dúzilisiniń qásiyetlerin úyreniw, sırtqı baylanıslar nızamlıqların anıqlaw. Proсesslerdiń sistemalılıǵın olardıń sırtqı hám ishki baylanıslarınıń óz-ara qatnasıqları mısalında kóriw múmkin.

«Sistema» túsiniginiń ózi bar bolǵan sistemalardıń real obrazın súwretleydi. Sistema basqa sistemalar menen baylanısqa kirisedi.

Struktura – sistemanıń tártiplestiriliwi hám shólkemlestiriliwi. Tártip degende obekt hám proсesslerdiń sáykesligi názerde tutıladı. Bunda usı izbe-izliktiń bir qıylılıǵı dárejesin atap kórsetiw tiyis.

Izertlewshi jumıs barısında sebep-aqıbet tallawına múrájáát etedi. Bul ne? Sebep – basqa qubılıstı ózgertiwshi qubılıs, belgili bir sebep keltirip shıǵarıwshı

qubılıs aqıbet dep ataladı.

Aqıbetlilik – bul belgili bir sharayatta bir qubılıstıń basqa qubılıstı keltirip shıǵarıwı. Sebep hám aqıbet arasında qatnas nızamlılıq bolıp tabıladı.

Qubılıs – sebep – ishki hám sırtqınıń óz-ara baylanısı. Sebeptiń shártlerin anıqlaw tiyis boladı. Demek, sebepli baylanıslar tómendegi qásiyetlerge iye:

1.Sebep aqıbetti keltirip shıǵaradı.

2.Sebepli baylanıs tiykarında elementler, tendenсiyalardıń óz-ara baylanısı turadı.

3.Sebepli baylanıslar shártlerge baylanıslı boladı.

4.Sebep hám aqıbet ayrım jaǵdaylarda zárúrlik xarakterge iye boladı. Tallawdıń metodologiyası bolıp kórip shıǵılıp atırǵan qubılısqa háreketsheń

(dinamikalıq) qatnasıw esaplanadı.

Izertlewshi tallaw dawamında tómendegilerdi anıqlawı tiyis:

A)Turaqlı, tákrarlı.

B)Ámeliy.

V) Zárúrli.

G) Ishki hám tereń.

Bular nızamlılıqtı úyreniwde qol keliwi múmkin. Sebepli baylanıslardı tallaw genezis tallawı menen tolıqtırılıwı tiyis.

Sistemalı tallaw insannıń ilimiy jumısınıń hár qıylı salalarında keń tarqalǵan. Sistemalı tallaw tiykarında sistema túsinigi bolıp, onda kóplegen obektler túsiniledi. Sistemalı tallaw ulıwma ilimler aralıq xarakterge iye bolıp, bilimlendiriw, rawajlanıw, hár qanday sistemanıń sintezine tiyisli bolıwı múmkin.

Sistemalı tallaw 4 basqıshtan ibarat bolıwı múmkin:

1)Wazıypanı anıqlaw, izertlewdiń maqsetin, obektlerin, prinсiplerin

anıqlaw.

2)Qoyılǵan maqsetke tiyisli obektler hám proсessler tallap qarap shıǵıladı.

3)Izertlenip atırǵan temanıń matematikalıq modelin dúziw.

4)Alınǵan matematikalıq modeldi tallaw (shártlerin úyreniw), juwmaqlar

shıǵarıw.

Izertlew metodları izertlewdiń túrine qarap hár qıylı boladı. Olardıń ayrımların kórsetip ótemiz

Pilotaj izertlew – onıń dawamında gepoteza hám wazıypalar anıqlanadı, jańa gipotezalar qáliplesedi.

Panel (tákirar) izertlewler. Bunday izertlewlerdiń maqseti obektlerde júz berip atırǵan ózgerislerdi úyreniwden ibarat.

Longyutir izertlewler – dawamlı izertlewler. Máselen, jámiyetlik-huqıqıy, jámiyetlik-pedadogikalıq, jámiyetlik-psixologiyalıq hám jámiyetlik, adamnıń rawajlanıwınıń barlıq basqıshların kórsetiwge qaratılǵan.

Dala izertlewi – orınlarda tábiyǵıy sharayatta soraw-juwap ótkeriw.

Monografiyalıq izertlew. Monografiyalıq degende izertlewde qubılıslar hám proсesslerdi úyreniw túsiniledi. Ayrım másele yamasa mashqalanı úyreniw – monografiyalıq izertlewge tán belgi.

Monografiyalıq izertlew baǵdarına qaray tómendegidey bolıp bóliniwi múmkin:

a)tariyxıy; b) teoriyalıq, v) tájriybelik – málimlemelik, g) konstruktivlik – izlestiriw.

Eksperimentallıq izertlewler qollanıw sheńberine qaray tábiyǵıy, ilimiy, laboratoriyalıq, eksperimentallıq hám t.b. boladı. Eksperiment tómendegi basqıshlarǵa iye: tastıyıqlawshı, dóretiwshi, redaktorlawshı, qadaǵalaw.

Eksperiment degende belgili bir sharayatta qoyılǵan tájriybe názerde tutıladı. Usı múnásibet penen birinshi gezekte usınday sharayatlar jaratılıwı tiyis boladı.

Jámiyetlik – huqıqıy eksperiment jámiyetlik – huqıqıy proсesstiń modeli bolıwı múmkin. Laboratoriyalıq eksperimentler ilimiy metodtı úyreniw ushın zárúr. Laboratoriyalıq eksperimentti ámelge asırıw arnawlı shártlerdi talap etedi. Laboratoriyalıq eksperimentlerge úyretiwshi baǵdarlamalardı kirgiziw múmkin. Laboratoriyalıq tuwrılawdan keyin baǵdarlama sınap kóriledi. Laboratoriyalıq eksperimentler 2 toparǵa bólinedi:

1)Anaw yamasa mınaw gipotezanıń emprik tekseriwin ámelge asırıwshı eksperimentler;

2)Izlestiriw (qıdırıw) eksperimentleri.

Dala eksperimenti laboratoriyalıq eksperimenttiń modifikaсiyasın ańlatadı. Jaratıwshı eksperiment. Onı ótkeriwde ádette izertlenip atırǵan temanıń modeli

esapqa alınadı. Bul model úyrenilip atırǵan pedagogikalıq proсesstiń ózgesheliklerin tekseriw ushın qollanılıwı múmkin. Eksperimenttiń usı túriniń maqseti – oqıw proсessiniń metodları, usılları, shólkemlestiriwshilik formaların jetilistiriw bolıp tabıladı.

Eksperiment bir qatar basqıshlardan ibarat:

Tayınlawshı basqısh – bar modeldi tastıyıqlaw ushın qollanıladı. Qáliplestiriwshi basqısh – izertlew gipotezasın anıqlaydı.

Eksperiment maǵlıwmatların qayta islew.

Faktlerdi qayta islew tómendegi basqıshlarda ámelge asırıladı:

1.Hártárepleme maqsetke, baǵdarlanǵan. Sorawlarǵa juwaplar: ne tabıldı? Qanday sharayatta? Qubılıstıń kórinisleri qanday?

2.Máselelerdi sheshiwde baylanıs, uqsaslıqlardı anıqlaw.

3.Izertlewdiń hárqıylı sharayatlarında faktlerdiń toplanıwı.

4.Baylanıslar hám baylanıslıqlardıń tallawı. Sapa ózgerislerin belgilew.

5.Ishki hám sırtqı shártler arasında baylanıslar ornatıw.

6.Sapa ózgerislerin anıqlaw ushın tákrarlap tekseriwler ótkeriw.

Ilimiy boljaw metodı. Boljaw metodları belgili bir nátiyjelerge erisiw usılları sıpatında ámeliyatta prinсipler sistemasın ańlatadı. Hár qanday basqa metod sıpatında boljaw metodı evristlik qábiyletke iye. Ilimiy boljaw metodlarınıń ózi tómendegi túrlerge bólinedi: intuitivlik hám formallastırılǵan.

Intuitivlik metod óz gezeginde:

Ekspertlik bahalaw metodı. Qánigelerdiń pikirin qayta islew tiykarında boljaw maǵlıwmatların alıwdan ibarat. Ekspertlik bahalaw awızeki yamasa jazba soraw-juwap ótkeriw arqalı ámelge asırılıwı múmkin. Eksperimentlerdiń sorawları dúrkin, jeke tártipte, ulıwma hám jeke sorawlarǵa bola kúndizgi hám sırtqı bolıwı múmkin.

Ekstrapolyaсiya metodı. Waqıttıń bir intervaldan basqa intervalǵa ótiwinde baqlanǵan prinсipler hám nızamlıqlardı tarqatıw usılların ańlatadı.

Modellestiriw metodı. Izertlew alıp barıwda obektlerdiń ózleri úyreniledi, olardıń modelleri hám nátiyjeleri modelden obektke ótkeriledi.

Boljawdıń publikaсiyalıq metodı. Boljawdıń bul túri qolay hám únemli jol menen kóp planlı jáne sistemalastırılǵan maǵlıwmatlar alıwdı keltirip shıǵaradı.

Morfologiyalıq tallaw. «Morfologiya» termini bilimlerdiń kóplegen salalarında qollanıladı. Morfologiyalıq tallaw boljaw – tallaw metodı sıpatında kóplegen usıllardı óz ishine aladı. Máselen hár qıylı faktorlardıń obekttiń háreketine tásirin baqlaw.

Bunda izertlewdiń ulıwma mashqalası bóleklerge ajıratıladı. Olardıń hár biri bir neshe sheshimge iye bolıwı múmkin. «Morfologiyalıq terek»tiń qurılısı (qurallar, maqsetler hám basqalar) keleshegi joq qararlar qanshelli aldın biykar etilse, sonshelli nátiyjeli bolıwı baqlanadı.

Tayanısh sózler:

1.Tallaw – bul biliw predmetin pikirińde bóleklerge ajıratıw, onıń ayrım táreplerin, qásiyetlerin hám belgilerin, olar arasındaǵı qatnasıqlardı ajıratıw, obekttiń mánisin ańlap jetiw maqsetinde onıń túrlerin anıqlaw bolıp tabıladı.

2.Sintez – predmettiń bilingen tárepleriniń belgilerin, qásiyetlerin hám basqaların oy-pikirińde birlestiriw, obekttiń dúzilisin onıń barlıq baylanıslarına, qatnasıqlarına, rawajlanıwına hám jumısına baylanıstırıp túsinip jetiw.