Ilimiy dóretiwshilik metodologiyası (2009)-1
.pdfM.XAMIDOVA, E.KUTÍBAEVA, S.TANIRBERGENOV, R.KAUKÍSHEV
ILIMIY DÓRETIWSHILIK METODOLOGIYASÍ
ILIMIY DÓRETIWSHILIK METODOLOGIYASÍ TÚSINIGI, PREDMETI HÁM DÚZILISI
REJE:
1.Ilimiy dóretiwshilik metodologiyası 2.Ilimiy dóretiwshilik túsinigi 3.Ilimiy biliw usılları
4.Ilimiy biliw túrleri
Ilimiy izleniwler: huqıq salasındaǵı ilimiy izertlewler filosofiya, logika, tábiyǵıy ilimlerge súyenedi hám kriminalogiya, soсiologiya, jınayat, xojalıq, hákimshilik, puxaralıq huqıqı, basqa huqıq salaları jáne jámiyetlik ilimler baǵdarınıń teoriyalıq qaǵıydalarına tiykarlanadı.
Ilimniń metodologiyası tábiyat, jámiyet hám dúnya kózqarastıń (oy-pikir) rawajlanıwınıń ulıwma nızamların ǵana emes, al ózine tán tárepleri kategoriyaların biliw proсesslerin hám onı ámeliy jumısta sáwlelendiriwdi, sonday-aq metodologiyalıq prinсiplerdi óz ishine aladı. Metodologiya izertlew onıń mazmunın ishine alǵan usılı menen belgili baylanısqa iye boladı.
Usıl qanday tártipte hám qanday izbe-izlikte metodologiya talaplarınıń orınlanıwın belgileydi. Bunday jaǵdayda usıl izertlew prinсipleri barısınıń tártibin belgileydi. Bunıń menen kerekli usıllar hám olardı ilimiy izertlewde qollanıw qaǵıydaları anıqlanadı. Usı usıllardıń islew tártibin qollanıw izertlewdiń texnikasın quraydı. Metodologiya menen usıl bárháma ilimiy izertlewdiń usılı arqalı ajıralmas baylanısta bolıp metodologiyanı strategiya menen usıldı bolsa taktika, izertlew texnikasın bolsa izertlewdiń maqsetin ámelge asıratuǵın taktikalıq manevrǵa uqsatadı.
Ilimiy izertlew-bul jańa ilimiy belgiler islep shıǵıwdıń maqsetke baǵdarlanǵan proсessi bolıp, biliw jumısınıń túrlerinen biri. Ilimiy izertlewler:
-obektivligi menen;
-eske túsiwi (qayta tiklew) menen; -dálilleniwi menen;
-anıqlıǵı menen sıpatlanadı.
Ilimiy obektivlik kóz qarastan izlestiriw (qıdırıw) izertlewlerin alıp barıw ilimiy biliwdiń isenimli jolı esaplanadı. Jańa ilimiy faktler hám ilimiy jańalıqlar onıń mazmunı izertlewshige málim bolıwına jáne onıń ashılıwı jeterli dárejede támiyinlengen bolıwına qaramastan, ámeliyatta paydalanbawı, uzaq waqıt ilim qorında qalıwı múmkin.
Ilimiy izertlewdiń tiykarǵı quram bólekleri (komponent) tómendegilerden ibarat:
*wazıypanıń qoyılıwı
*bar bolǵan málimlemelerdiń dáslepki talqısı (analizi), usı máseleni sheshiwdiń sharayatı hám metodı.
*tiykar etip alınǵan gipotezalardıń teoriyalıq talqısı: *eksperimentti rejelestiriw hám shólkemlestiriw: *alınǵan nátiyjelerdi talqılaw hám ulıwmalastırıw:
*alınǵan faktler tiykarında negiz etip alınǵan gipotezalardı tekseriw:
*jańa faktler hám nızamlar, alınǵan túsindiriw jáne ilimiy maǵlıwmatlardıń aqırǵı táriypin beriw:
*alınǵan nátiyjelerdi ámelge engiziw.
Ilim bizdi qorshap turǵan dúnya haqqında obektiv anıq bilimlerdi islep shıǵıw boyınsha nátiyjeli insan jumısınıń, ayrıqsha salası esaplanadı. Bul sala usı dóretiwshilikti támiyinlewshi turaqlı rawajlanıp barıwshı bilimler sistemasın, insanlar hám mákemelerdiń ilimiy dóretiwshiligin óz ishine aladı. Ilim hám texnikanıń bir-birine baylanıslı rawajlanıw proсessi insanǵa materiallıq jáne ruwxıy baylıqlardı alıw ushın qorshaǵan ortalıqqa tásir etiwge imkan beredi. Bul tásir házirgi waqıtta da, keleshektede qorshaǵan ortalıqqa zıyan keltirmewi tiyis.
Ilimiy dóretiwshilik nátiyjelerin óndiriske engiziw miynettiń nátiyjeliliginiń artıwında, ónimniń ózine túser bahasınıń arzanlawında onıń sapasınıń hám básekileslikke shıdamlılıǵınıń ósiwinde, paydalanıw kórsetkishleriniń jaqsılanıwında jáne basqalarda kórinedi.
Ilim-ilim hám texnikanıń rawajlanıwınıń tiykarı.
Ilimiy jetiskenlikler tikkeley joqarı mekteptiń rawajlanıwına óz tásirin kórsetedi. Ilim studentlerdiń bilimlerine, olardıń dóretiwshiliginiń rawajlanıwına, tiyisli jumıs salasında aqılǵa uǵras sheshimlerdi taba biliw uqıbına jańa, ósip baratırǵan talaplardı qoyadı. Qánigeden hám eski hám bárinen burın pútkilley jańa wazıypalardı qoyıw jáne ilimiy tiykarda sheshe biliwdi talap etedi.
Dóretiwshilikbul insannıń sapa jaǵınan jańa materiallıq hám ruwxıy qadriyatlardı jaratıwǵa qaratılǵan ruwxıy jáne ámeliy jumısı. Insan óz dóretiwshiligi menen miynet quralların, miynet predmetlerin, sanaat ónimlerin, qurılıs texnikası materialların, ósimliklerdiń, haywanlardıń jańa túrlerin, turaq jaylardı, transport, baylanıs, málimleme quralların hám basqalardı jaratadı. Ol tábiyǵıy ortalıq ishinde «jasalma ortalıq» payda etedi. Keń mánisinde jámiyette insannıń dóretiwshilik ónimi bolıp tabıladı. Barlıq jámiyetlik qubılıslar, múnásibetler, baylanıslar, qádriyatlar insan tárepinen júzege keltirilgen. Insan óziniń sanalı dóretiwshiligi menen kórkem shıǵarmalardı da, kórkem-ónerdi de, ádep-ikramlılıq qatnasıqların da, qádriyatlardı da, dindi de, ilimdi de jaratqan.
Dóretiwshiliktiń óndirislik, texnikalıq, oylap tabıwshılıq ilimiy, siyasiy, shólkemlestiriwshilik, filosofiyalıq, kórkem, ápsanalıq, diniy, kúndelikli turmıslıq hám basqa da túrleri bar.
Óndirislik (islep shıǵarıw) dóretiwshilik materiallıq baylıqlardı jaratıwǵa qaratılǵan.
Oylap tabıwshılıq dóretiwshiligi-bul insannıń tábiyat hám jámiyet nızamların ashıw, bilim hám úyreniw tiykarında mashina, áspab-úskeneler, qurılmalar, qurılıslar jaratıwı.
Shólkemlestiriwshilik bolsa insannıń jámiyette adamlardı basqarıw, olardı uyımlastırıp, birlestiriw, ullı islerge baslaw hám basshılıq etiw, qullası, bir tutas jámiyet islerin shólkemlestiriw qábileti.
Kórkem dóretiwshilik bolsa, insannıń kórkem-óner hám mádeniyat salalarında tábiyat hám jámiyet qubılısların, insannıń ózin gózzallıq nızamları jáne prinсipleri tiykarında kórkem súwretlewden ibarat.
Ilimiy dóretiwshilik insannıń tábiyat, jámiyet hám óz oy pikirinde ámel etetuǵın nızam jáne nızamlıqlardı ashıw, bilip alıw menen baylanıslı bolǵan dóretiwshilik jumısı. Ilimiy dóretiwshilikti mashqalanı sheshiwdi tabıwdan ǵana ibarat etip qoyatuǵın kóz-qaraslarda bar. Biraq bunda dóretiwshilik proсesstiń baslanıwı, onı háwij aldırıwdıń baslanıwı esapqa alınbaǵan. Itiyajlardı ańlap jetiw, mashqalanı qoyıw hám onı kórsetiw-mashqalanı sheshiwdi izlew proсessiniń baslanǵısh basqıshları, tiykarı bolıp tabıladı. Konkret mashqalalı jaǵdaydı anıqlaw, qoyıw, izertlewdiń maqsetin belgilew menen mashqalanıń nátiyjesin alıwǵa qaratılǵan qıyın hárekettiń bir tutas dóretiwshilik proсessine qaratadı. Dóretiwshilik proсesstiń oraylıq buwını bolǵan joqarı maqset mashqalanıń tikkeley tásiri nátiyjesinde payda boladı hám subekttiń belgili bir itiyajların qanaatlandırıw ushın júzege keledi.
Ilimiy dóretiwshiliktiń bir neshe basqıshları bar. D.Makkinen ilimiy dóretiwshiliktiń tómendegi 5 basqıshı bar dep esaplaydı:
1.Mashqalanı anıq sıpatlaw ushın bilimler toplaw, sheberlik, mamanlıq payda etiw;
2.»Kúsh toplaw» basqıshı, bul basqıshta ayırım mashqala sheshiledi, geypara jaǵdaylarda sharshawǵa, túńiliwge, nemquraydılılıqqa alıp keledi.
3.Mashqala menen shuǵıllanbay qoyadı, basqa nárseler menen bánt bola baslaydı, bul basqısh inkubaсiya (jasırın) dáwiri dep ataladı.
4.Birden esin jıynap, aqılına keliw, pikirdiń ayqınlasıwı yamasa «insoyt».
5.Verifikaсiya (isenim menen sheshiw).
A.M.Seleznevtıń pikirinshe dóretiwshilik proсesste tómendegi basqıshlar boladı:
1.Ilimiy mashqalanı anıqlaw, izertlew temasın, maqset hám wazıypaların belgilew;
2.Informaсiya (málimleme) toplaw, izertlew metodologiyasın tańlaw;
3.Ilimiy mashqalanı sheshiw jolların izlestiriw, jańa ilimiy ideyalardı alǵa qoyıw;
4.Ilimiy ashıw, ilimiy ideyanıń «tuwılıwı», ilimpaz tárepinen ashılǵan waqıyanıń ideal modeliniń júzege keltiriliwi;
5.Qolǵa kirgizilgen ilimiy maǵlıwmatlardıń logikalıq jaqtan anıq, izbe-iz sistemalastırılıwı.
Kanadalıq ilimpaz I.Teylordıń pikirinshe ilimiy dóretiwshiliktiń tómendegi basqıshları bar:
1.Mashqalanı anıqlaw;
2.Mashqalanı allegoriya, metafora, analogiya, «reversirovaniya» (pikirlew baǵdarın ózgertiwge múmkinshilik beretuǵın qural, usıl) arqalı bir jaǵdaydan ekinshi jaǵdayǵa ózgertiw.
3.Dóretiwshilik nátiyjelerin engiziw, olardan paydalanıw, yaǵnıy sırtqı ortalıqtıń belgili bir bólegin ózgertiw.
Ilimiy dóretiwshilikti xoshemetlew nátiyjeli boladı. Bul haqqında da hár qıylı kóz-qaraslar bar. Máselen A.Osborn ilimiy dóretiwshilikti xoshametlew ushın material toplaw, olardı ulıwmalastırıw, túrlerge ajıratıw, olardı pikirge kóshirip, pikirdi prizmadan ótkerip, qayta islep shıǵıw (jazıwshı) yamasa onlaǵan, júzlegen, mıńlaǵan tájriybeler islew, baqlaw hám tájriybeler ótkeriw (izertlewshi); alınǵan hám toplanǵan maǵlıwmatlardı pikir laboratoriyasında qayta islep shıǵıw (ilimpaz) talap etiledi dep kórsetedi.
Bular bir payıtlıq, tek ilham kelgen qısqa waqıt ishinde orınlanatuǵın isler emes, kerisinshe, olar dóretiwshiden úlken erlik hám kúshli erk-ıqrar talap etedi. Ayırım iri jańalıqlar salıstırma qısqa múddette ashılıwı múmkin. Biraq, olar dóretiwshiniń oy-pikirinde uzaq waqıt dawamında jetilisip, «pisirilip» baradı. Dóretiwshilik penen shuǵıllanǵan kópshilik dóretiwshi adamlar óz dóretiwshilik tabıslarına baha bergende, ózleriniń miynet súygishligin hám iskerligin birinshi orınǵa qoyadı. Máselen, bir qansha jańalıqlar hám oylap tabıwlardıń avtorı Tomas Alva Edison óziniń dóretiwshilik tabıslarına baha bergende dóretiwshiliktiń 1 proсenti geniallıq bolsa, 99 proсenti miynetkóp ter tógip islew, degen edi.
Miynetti súyiwshilik hám iskerlik barlıq ullı dóretiwshilerge tán sıpatlar bolıp, olar dóretiwshilik qábiletin rawajlandırıw ushın ózine baylanıslı joqarı dárejede talapshań bolıwı hám jumısın bárhama sın kóz-qarastan bahalap barıwı kútá áhmiyetli pazıylet esaplanadı. Shın mánisinde dóretiwshiler óz talantınıń kóp qırlılıǵı menen ajıralıp turadı.
Dóretiwshilik qábiletin kúsheytiwshi, onıń júzege shıǵıwı ushın eń qolay shárayat jaratıwshı unamlı emoсionallıq jaǵday-ilham boladı.
Ilham-insannıń aqıl-oy-dóretiwshilik jumısında júz beretuǵın emoсionallıqruwxıy jaǵday. Dóretiwshilik proсesste ilhamlanıwdan ibarat bolǵan emoсionallıqruwxıy jaǵday barlıq waqıt dóretiwshi qábileti, potenсialınıń úlken dóretiwshilik kúshke aylanıwına járdem etedi. Ilham kelgende, dóretiwshi ayrıqsha úlken dóretiwshilik-jaratıwshılıq jumısın júzege shıǵarıwı múmkin. Ilham haslında,
dóretiwshiniń barlıq ruwxıy kúshleri hám qábiletleriniń belgili bir dóretiwshilik obektinde pútkilley toplanǵanlıǵın, adamnıń sezimtallıq hám ruwxıy kóterińkiligin, dóretiwshilik quwanıshın, dóretiwshilik tolqıwın, dóretiwshilik qumarın bildiredi. Ilham hár qanday dóretiwshilik proсessindegi zárúrli ruwxıy halat. Dóretiwshilik adamdaǵı barlıq ruwxıy kúshlerdiń tolıq jumsalıwın talap etedi. Dóretiwshilik penen shuǵıllanıw, dóretiwshilik jumıs bir zamanlıq is emes. Dóretiwshilik penen shuǵıllanıwdı, qanday da bir jańalıq jaratıwda, ádette xalqımız iyne menen qudıq qazǵanǵa salıstıradı. Dóretiwshilik penen shuǵıllanıwdıń ózine tán quwanıshları, táshwishleri, qıyınshılıqları hám mashaqatları boladı. Dóretiwshilik dóretiwshiden uzaq waqıt dawamında belgili bir tártipte bir sala boyınsha miynet etiwdi, qunt penen oqıp úyrenip barıwdı, úlken dıqqat-itibardı mártlikti, pidayılıqtı, bárháma óz ústinde islewdi, izleniwdi talap etedi. Bunda dóretiwshige dóretiwshilik jumısın aqırına jetkeriwde dus keletuǵın qıyınshılıqlardı jeńe alatuǵın kúshli erk-ıqrar, sabır-taqat ta kerek boladı. Hár qanday saladaǵı dóretiwshilik jumıs aldınan kútá kóp muǵdarda qara miynetti, tayarlıq jumısların orınlawdı talap etedi.
Talant hám geniallıq dóretiwshiliktiń áhmiyetli táreplerin quraydı. Talant bul adamnıń qandayda bir sala boyınsha, máselen matematikaǵa, informatikaǵa, energetikaǵa, mexanikaǵa, súwret salıwǵa yamasa qosıq jazıwǵa tillerdi biliw hám basqada usıǵan uqsaǵan nárselerge bolǵan tábiyǵıy talantı, joqarı dóretiwshilik qábileti bolıp tabıladı. Oǵada joqarı kúshli talantqa iye bolǵan adamlar genial adamlar esaplanadı. Geniylik yamasa geniy-bul eń joqarı talantqa hám aqılǵa iye bolǵan kútá kúshli, ullı dóretiwshilik qábileti. Soсiologiyalıq izertlewlerge muwapıq, jámiyettegi barlıq adamlardıń shama menen 2 proсenti bir neshe salada birden kúshli talantqa iye genial adamlar boladı eken. Talant hám geniallıqtıń belgili bir tárepleri miyraslıq bolıp, áwladtan-áwladqa ótiwi múmkin. Biraq olardıń júzege shıǵıwı da soсiallıq talaptan bolıp, bunıń ushın qunt penen óz ústinde turaqlı jumıs alıp barıw, oqıp úyreniw, tınbay islew tiyis boladı. Talant hám geniallıq elementi bolǵan ziyrekliktiń dáslepki belgileri belgili bir shárayatlar bolǵanda adamnıń jaslıǵınan kórine baslaydı. Bul nárse balanıń anaw yamasa mınaw isti orınlawǵa belgili bir qábilettiń hám bilimniń barlıǵı, hár qıylı islerdi óz betinshe orınlawǵa umtılıwlarında kórinedi.
Ilimiy bilim sistemasında ilimiy nızamlar áhmiyetli quram bólek bolıp esaplanadı, bular tábiyat, jámiyet hám oy-pikirdegi eń áhmiyetli, turaqlı jáne tákrarlanıwshı obektiv ishki baylanıslıqtı sáwlelendiredi. Ádette ilimiy nızamlar ulıwma túsinikler, kategoriyalar qatarına kiredi. Alımlar ilimiy nátiyjege erisiw quralı sıpatındaǵı faktlik materiallarǵa jetkilikli dárejede iye bolmaǵan jaǵdayda gipotezadan (boljawdan) paydalanadı. Gipoteza ilimiy shamalaw bolıp, tájriybede tekseriwdi talap etedi hám teoriyalıq jaqtan isenimli ilimiy teoriya bolıwǵa tiykarlanıwı tiyis.
Ilim máselelerdi sheshiw faktorı bolıp, teoriyalar islep shıǵıw, barlıq obektiv nızamlardı ashıw, ilimiy faktlerdi anıqlaw hám basqalar, esaplanadı. Bular ilimiy biliwdiń ulıwma hám arnawlı usılları.
Ulıwma usıllar úsh toparǵa bólinedi:
-emprik izertlew usılları (baqlaw, salıstırıw, ólshew, tájriybe), -teoriyalıq izertlew usılları (abstraktlıqtan anıqlıqqa barıw hám.t.b.)
-empirik hám teoriyalıq izertlew usılları (talqılaw hám sintizlew, indukсiya hám dedukсiya, modellestiriw, abstraktlaw hám t.b.)
Baqlaw-biliw usılı. Bunda obektti úyreniw oǵan aralasıwsız ámelge asırıladı. Bul jaǵdayda tek obekttiń qásiyeti, onıń ózgeriw sıpatlaması belgilenedi hám ólshenedi. Izertlew nátiyjeleri real bar obektlerdiń tábiyǵıy ózgeshelikleri hám múnásibetleri (baylanıslıqları) haqqında bizge maǵlıwmat beredi.
Bul nátiyjeler subekttiń erk-ıqrarı, sezimleri hám tileklerine baylanıslı emes. Salıstırıw-biliwdiń keń tarqalǵan usılı, «barlıq nárseler salıstırǵanda bilinedi»
prinсipine tiykarlanadı. Salıstırıw nátiyjesinde bir qansha obektler ushın ulıwma hám tán bolǵan tárepler anıqlanadı. Bul nızamlılıqlar hám nızamlardı biliw jolındaǵı birinshi qádem ekenligi málim.
Salıstırıw nátiyjeli bolıwı ushın eki tiykarǵı talapqa ámel etiliwi zárúr: Birinshiden bunda arasında belgili obektiv ulıwmalıq bolıwı múmkin bolǵan
obektler ǵana salıstırılıwı kerek;
Ekinshiden, obektlerdi salıstırıw áhmiyetli (biliw wazıypası sıpatında) qásiyetler, belgiler boyınsha ámelge asırılıwı tiyis.
Salıstırıwdan ayırması, ólshew biliwdiń biraz anıq usılı esaplanadı. Bul usıldıń bahalılıǵı sonnan ibarat, dógerektegi obektler haqqında joqarı anıqlıqqa erisiledi. Ilimiy biliwdiń empirik proсesinde ólshew bahlaw hám salıstırıwdaǵıǵa uqsas boladı.
Eksperiment, empirik izertlewdiń joqarıda kórip ótilgen usıllarınan ayıraması biraz ulıwma qoyılǵan ilimiy tájriybe esaplanadı. Bunda tek baqlap hám ólshep ǵana qalmastan, al obekt yamasa izertlew obektiniń ózi bar bolǵan shárayat belgili tárizde ózgertiledi. Eksperiment nátiyjesinde bir yamasa bir neshe faktorlardıń basqa yamasa basqalarǵa tásirin anıqlaw múmkin. Baqlawdan parqı eksperiment tájriybeniń tákrarlanıwın támiyinleydi, obekttiń ózgesheliklerin hár qıylı shárayatlarda izertlew hám obektti «taza halında» úyreniwge imkaniyat beredi.
Empirik izertlew usılları ilimiy biliwde úlken áhmiyetke iye. Olar tek boljawdı dálillew ushın tiykar bolıp qalmastan, al kóbinese ilimiy jańalıqlar, nızamlar hám basqalardıń dáregide esaplanadı.
Empirik hám teoriyalıq izertlewlerde talqılaw hám sintez, dedukсiya hám indukсiya, abstraktlaw usaǵan universal usıllar keń qollanıladı.
Tallaw (analizlew) usılınıń mánisi izertlew obektin pikirińde yamasa fizikalıq jaqtan quram bóleklerge ajıratıwdan ibarat. Bul jaǵdayda obekttiń ayırım elementleriniń mazmun-mánisi, olardıń baylanslılıǵı hám óz-ara tásiri úyreniledi.
Tallawdan ayırması sintez izertlew obektin bir tutas pútinlik sıpatında bólekleriniń birligi hám óz-ara baylanıslılıǵında biliwden ibarat boladı. Sintez usılı quram bólekleri talqılanǵannan soń quramalı sistemalardı izertlew ushın qollanıladı.
Tallaw hám sintez usılları bir-biri menen baylanıslı jáne ilimiy –izertlew waqtında biri-ekinshisin tolıqtıradı. Olar úyrenilip atırǵan obekttiń qásiyetleri hám izertlewdiń maqsetine baylanıslı halda hárqıylı formalarda qollanılıwı múmkin. Empirik elementlik-teoriyalıq, strukturalıq-genetikalıq tallaw hám sintez bar.
Empirik tallaw hám sintez obekt penen ústirtin tanısıwda qollanıladı. Bul jaǵdayda obekttiń ayırım bólekleri ajıratıladı, onıń ózgeshelikleri anıqlanadı, ápiwayı ólshewler hám ulıwmalıq nárselerdi esapqa alıw ámelge asırıladı. Tallaw hám sintezdiń bunday túri izertlew obektin úyreniwge imkaniyat beredi. Biraq olardıń mazmun-mánisin ashıw ushın kemlik etedi.
Izertlenip atırǵan obekttiń mazmunın úyreniw ushın gumatarlıq-teoriyalıq tallaw hám sintezden paydalanıladı.
Izertlenip atırǵan obekttiń mazmun-mánisine tereńirek kirip barıwǵa strukturalıq-genetikalıq tallaw hám sintez múmkinshilik beredi. Tallaw hám sintezdiń bunday túrinde izertlew obekti mazmun-mánisiniń barlıq táreplerine tiykarǵı tásir kórsetiwshi eń áhmiyetli elementler ajıratıladı.
Dedukсiya hám indukсiya izertlew obektin úyreniwde logikalıq juwmaq shıǵarıwda ózinshe bir «tallaw hám sintez» esaplanadı. Dedukсiya ulıwmadan jekege qaray logikalıq juwmaqlarǵa tiykarlanadı. Bul usıl matematika hám mexanikada ulıwma nızamlar yamasa aksiomalarda jeke baylanıslıqlar shıǵarılıp atırǵanda keń qollanıladı. Indukсiya dedukсiyaǵa qarama-qarsı bolıp esaplanadı. Bul logikalıq juwmaq shıǵarıw jekeden ulıwmalıqqa qaray ámelge asadı. Bul eki usılda tallaw hám sintez usılları sıyaqlı ilimiy izertlewde bir-biri menen baylanıslı jáne bir-birin tolıqtıradı.
Empirik hám teoriyalıq izertlewlerde joqarıda kórip ótilgen usıllardan basqa abstraktlastırıw usılıda keń qollanıladı. Bul usıldıń mazmun-mánisi izertlenip atırǵan obektti áhmiyetsiz táreplerinen, bóleklerinen ajıratıp alıwdan ibarat, bul onıń mazmunın ashıp beretuǵın qásiyetlerin ajıratıw maqsetinde islenedi.
Abstrakсiyalaw járdeminde basqa qubılıs konteksinen oy-pikir boyınsha ajıratılǵan pikirlewdiń ulıwmalastırılǵan nátiyjeleri qáliplesedi, bul olardıń óz-ara baylanıslıǵın baqlawǵa múmkinshilik beredi. Abstrakt pikirlew dóretiwshilik qatnastıń zárúrli shártlerinen bolıp tabıladı.
Matematikalıq abstraktlaw ilimiy-izertlew-formallastırıw usılınıń tiykarı esaplanadı. Bul jaǵdayda obekttiń itibarlı tárepleri (elementi, belgisi, baylanıslılıǵı)
matematikalıq termin hám teńlemelerde kórsetiledi, bular menen sońǵılıǵında belgili bir qaǵıyda boyınsha ámeller orınlanadı.
Ilimiy biliwde kóbinese modellestiriw usılı qollanıladı. Bunıń mazmun-mánisi izertlew obektin (túp nusqası) onıń tiykarǵı elementlerin sáwlelendiretuǵın jasalma sistema (model) menen almastırıwdan ibarat boladı.
Teoriyalıq izertlew kóbinese abstraktlikten konkretke barıw usılına tiykarlanadı. Bul jaǵdayda biliw proсessi eki salıstırma biyǵárez basqıshqa ajıraladı.
Birinshi basqıshta konkretten onıń abstrakt sáwlelengen haqıyqıyına ótiledi. Izertlew obekti bóleklerge ajıratıladı hám kóplegen túsinikler jáne dodalawlar járdeminde sıpatlanadı yaǵnıy ol pikirde belgilengen abstraktlardıń jıynaǵına
(kompleksine) aylanadı. Bul abstrakсiya dárejesinde izertlew obektiniń talqısı boladı.
Sońǵılıǵında, biliwdiń ekinshi basqıshında abstrakttan konkretke barıw ámelge asırıladı. Bunda izertlew obektiniń bir tutas pútinligi tiklenedi (sintez), biraq bul oy-pikirde boladı.
Joqarıda kórip ótilgen ilimiy biliw usılları qaǵıydaǵa bola birgelikte, bir-birin tolıqtırǵan halda qollanılatuǵının atap kórsetiw orınlı.
Biliw logikalıq áhmiyetli bolǵan, turaqlı tákrarlanıwshı hám ayrımlıqtı anıqlaw proсessi sıpatında kóz aldıǵa keltiriledi, bul úyrenilip atırǵan obektti basqalardan ayırıp turadı.
Biliw proсessinde janlı baqlawdan abstrakt pikirlewge hám onnan ámeliyatqa ótiwdiń ulıwma texnologiyasın saqlaw áhmiyetli boladı.
Ilimiy biliwdiń tiykarǵı túrlerine (formalarına) ilimiy ideya, dálil (fakt), mashqala, gipoteza, teoriya, ilimiy kóregenlik, aldınnan kóre biliwshilik kiredi.
Ideya sózi grekshe bolıp, «kórinip turǵan nárse», obraz degen mánisti ańlatadı. Ideya ilimiy izertlew alıp barıwshı adamnıń ámeliy hám teoriyalıq jumısı proсessinde onıń miyinde payda bolatuǵın pikir. Ol qandayda bir qubılıstı, proсessti yamasa ondaǵı múnásibetti, baylanıs mazmunın anıqlawǵa, ashıwǵa qaratılǵan boladı. Ilimiy biliwde ilimiy ideyanıń áhmiyeti úlken. Belgili bir anıq ilimiy ideya tuwılmaǵansha, qandayda bir salada izertlew alıp barıwǵa bolmaydı. Ilimiy ideya izertlewdiń maqsetin, baǵdarın mazmun-mánisin sáwlelendiredi. Hár bir ideya belgili bir tayarlıq, belgili bir baqlaw tiykarında, belgili salada pikir júritiw nátiyjesinde payda boladı. Onda izertlewshiniń teoriyalıq hám ámeliy tájriybeleri ulıwmalasqan boladı. Ideyalar ilimiy ideyalarǵa hám kórkem ideyalarǵa bólinedi. Ilimiy ideyalar ilim, texnika, texnologiya salalarına tiyisli boladı. Kórkem ideyalar kórkem dóretiwshilik salasına tiyisli bolıp, olar jazıwshı, shayır, ádebiyatshı, súwretshi, kompozitor, rejisserdıń «niyeti» dep ataladı. Ideyalar barlıq nárseni durıs, real sáwlelendiretuǵın hám olardı qáte yamasa fantastikalıq sáwlelendiriwden ibarat ideyalarǵa da bólinedi. Ideyalar progressiv hám reakсiyalıq ideyalarǵa da bólinedi. Progressiv ideyalar ilimiy biliwdi
rawajlandırıwǵa xızmet etedi. Reakсiyalıq ideyalar ilim hám texnika, texnologiyanıń rawajlanıwına tosqınlıq etedi.
Ideyalar sistemasında milliy ideya oǵada áhmiyetli rol atqaradı. Ol milliy ózligimizdi tereń ańlap seziwimizge, bazar ekonomikasına tiykarlanǵan erkin demokratiyalıq mámleket qurıw, puxaralıq jámiyettiń bekkem tiykarın salıw, rawajlanǵan mámleketlerge tán joqarı turmıs dárejesine erisiw, hár bir insannıń barlıq huqıqları menen erkinliklerine kepillik beriletuǵın jáne abadan turmıs qálpi támiyinlenetuǵın demokratiyalıq rawajlanıw jolın izbe-iz dawam ettiriw maqsetlerine xızmet etedi. 2000-jıl aprel ayında ilimpazlar, jurnalistler, jámiyetshiliktiń wákilleri menen bolǵan wshırasıwda Prezidentimiz I.Á.Kárimov aldımızda turǵan eń áhmiyetli másele, bul milliy ideya konсepсiyasın islep shıǵıw hám milliy ideyanı adamlarımızdıń sanasına sińdiriw ekenin atap ótti. Prezidentimiz I.Á.Kárimovtıń pikirinshe milliy ideya xalqımızdıń burınnan kiyatırǵan dástúrlerine, úrp-ádetlerine, tiline, ruwxıyatına tiykarlanıp keleshekke isenim mehir-muhabbat, insap, sabır-taqat, ádillik, aǵartıwshılıq sezimlerin sanamızǵa sińiriwi tiyis.
Usınıń menen birge bul milliy ideya xalqımızda, óziniń qúdireti hám erkıqrarına súyengen halda, ulıwma insanıylıq qádriyatlarǵa tiykarlanıp, dúnya júzi sherikligindegi rawajlanǵan mámleketler arasında teń huqıqlı hám múnásip orın iyelewge bárháma umtılıw sezimin tárbiyalawı kerek.
Milliy ideya xalqımızdıń, watanımızdıń milliy máplerine xızmet etiwi zárúr. Ol barlıq adamlarımızdı, hárqıylı qatlamlar, soсiallıq toparlar, xalıqlar, milletlerdi birlestiriwshi ideya, bayraq bolıwı kerek. Ol ǵárezsizligimizdi bekkemlewge tınısh, turaqlı, tatıw turmısımızdı saqlawǵa xızmet etiwi ekonomikalıq, siyasiy, ruwxıy reformalardı tereńlestiriwge, olardıń nátiyjeliligin arttırıwǵa, «Azat hám abat Watan, erkin jáne abadan turmıstı támiyinlewden ibarat bolǵan aqır juwmaǵındaǵı maqsetimizdi ámelge asırıwǵa xızmet etiwi zárúr».
Jámiyetlik pikirler ilimiy dálillerge súyenedi, ilimiy dáliller menen tiykarlanıp barıladı. Dálil sózi latınshadan alınǵan sóz bolıp «islengen», «ámelge asırılǵan» degen mánisti ańlatadı. Dáliller obektiv hám ilimiy dálillerge bólinedi. Obektiv dálil degende insan xızmeti jáne biliw proсessiniń obekti bolǵan ayırım nárseler, qubılıslar, waqıyalar, shınlıqtıń qanday da bir tárepi túsiniledi. Ilimiy dálil dep obektiv dálildiń insan miyindegi sáwleleniwi, yaǵnıy onıń jasalma yaki tábiyǵıy til arqalı táripleniwi, sıpatlanıwı aytıladı.
Dálildiń ilimdegi roli oǵada úlken. Dálil hárqanday ilimniń tiykarın quraydı, sebebi hár qanday ilim dálildi úyreniw, sıpatlaw túsindiriw, tallaw menen shuǵıllanadı. Dálil ilimpaz ushın hawaday zárúr dewge boladı. Dálilge nadurıs múnásibette bolıw shınlıqtı burmalap, buzıp, nadurıs súwretlewge alıp keledi. Eger dálillerden basqa maqsetlerde paydalanılsa turmıs tájriybelerine súyenbese, dáliller buzılsa aqıl oy jumısı hám onıń nátiyjeleri ilimge pútkilley qarama-qarsı bolıp