Baspasóz tipologiyası
.pdfJurnalistika kafedrasınıń assistent oqıtıwshısı Qudaybergenov Murat «Baspasóz tipologiyası» páni 1-kurs studentleri ushın
Atajanov X, Marziyaev J. Baspasóz tipologiyası
KIRISIW
Ǵárezsizlikten keyingi jılları baspasóz óziniń tiykarǵı rawajlanıw baǵıtın tańlap aldı dep aytıwımız múmkin. Sebebi, bunnan aldıńǵı yaǵnıy burıńǵı awqam dáwirinde jámiyettegi barlıq nárse, hátte xalıqtıń informaсiya menen támiynleniw, jańalıqqa qol jetkeriwi bir sistema yaǵnıy kommunistlik ideologiya sheńberinde ámelge asırdı. Sol ushın da gazetalar auditoriyanıń talap hám qızıǵıwshılıǵınan góre mámleket, partiyanıń talabı tiykarında informaсiyalar hám jańalıqlardı járiyalap bardı, gazeta betlerin bezewdi de usı tiykarda ámelge asırdı. Bunıń saldarınan birin-biri qaytalaytuǵın, biriniń bergen jańalıǵın ekinshisi qaytalap beretuǵın dárejege kelip jetti. Al, búgingi baspasóz ne ushın ózgeshelikke bet burdı degen tábiyiy soraw payda boladı. Lekin bul soraw dál hám bir gáp penen juwap qaytarıw júdá qıyın. Solay bolsa da, pikir juwırtıp, sorawǵa juwap tabıwǵa háreket etip kóreyik.
Birinshiden, jámiyette bazar qatnasıqlarınıń qáliplesiwi gazetalardı dáslepki waqıtları eseńkiretip qoyǵan bolsa, al keyin ala gazetalardıń ayaqqa turıwına túrtki boldı. Sebebi, gazetalar mámleket esabınan emes al, ózleriniń ideyaları hám bazarǵa beyimlesiwi, jańa baǵdarlardı tańlawı esabınan bazar qatnasıqları teńizinde batıp ketpewi ushın tiykar boldı. Demek, gazetalar jańa talaplarǵa beyimlesiwge májbúr boldı. Qarjı tabıw ushın reklama beriwge bel bayladı. Reklamanı tartımlı hám reklama etilip atırǵan ónimniń qarıydarda kızıǵıwshılıq oyatıwı ushın jańa baǵdarlar menen usıllar oylap tabıldı.
Ekinshiden, kórinis, gazetalardıń mazmun jaǵınan túrleniwi menen baylanıslı proсess. Joqarıda atap ótkenimizdey gazetalar burıńǵıday partiyanıń talabı tiykarında emes, al auditoriyanıń kızıǵıwshılıǵı, talabı tiykarında óz betlerin hár qıylı mazmundaǵı materiallar menen bezew usıllarınan paydalanıwǵa májbúr etti. Bul óz gezeginde basqa ǵalaba xabar qurallarındaǵı bolǵanı kibi gazetalardıń tiplerge (túrler) bóliniwine alıp keldi. Onıń aqıbetinde gazetalardıń auditoriyanıń talabı tiykarında qánigelesiwine tiykar jaratıp berdi. Lekin gazetalardıń qánigelesiwi hár bir mámlekette óz baǵdarı, múmkinshilikleri tiykarında rawajlanıp bardı. Máselen, Qaraqalpaqstanda qánigelesiwge baǵdar alǵan gazetalardıń biri sıpatında «Talapker» gazetasın alıp qarawǵa boladı (bul jeke kóz-karas esaplanadı). Ayrıqsha atap ótiwimiz kerek, ótken ásirdiń toqsanınshı jıllarında shıǵa baslaǵan «Talapker» gazetasınıń tiykarǵı baǵdarı qaraqalpaqstanlı isbilermenler menen sawda-satıq adamlarınıń talapların qanaatlandırıw ushın baǵdar alǵan edi. Sebebi, gazetanıń tiykarǵı materialları ǵárezsizlikten keyingi jılları isbilermenlik jolına túsip, endi jumıs baslaǵan isbilermenler ómirinen sóz etetuǵın maqalalar menen birge salıq tarawındaǵı ózgerisler menen birge isbilermenler ushın jaratıp berilip atırǵan jeńillikler menen múmkinshilik haqkında hár túrli baǵdardaǵı maqalalardı sáwlelendiriwge bel baylaǵan edi. Tilekke qarsı, gazeta menedjmentiniń durıs alıp barılmaǵanlıǵı sebebli me «Talapker» gazeta bazarında óz ornın taba almay tez arada jumısın toqtattı.
Qánigelesken baspasózdi Rossiyalı alımlar hár tárepleme hám tereń izertlewdi uyǵardı. Ózbekstanda qánigelesken baspasózdiń kórinisleri jurnalistika baǵdarın, ásirese, baspasóz tarawın úyrengen Yo.Mamatovanıń «Periodicheskaya pechat uzbekstana : transformaсiya sistemı, tendenсii i problemı funkсionirovaniya (na materialax za 1991 - 2010 g.g. )» doktorlıq dissertaсiyasında kózge taslanadı. Eger Rossiyalı alımlardıń biz tańlaǵan temanı úyreniwdegi
háreketlerine itibar qaratatuǵın bolsaq, olar tárepinen keń kólemli teoriyalıq tiykar jaratılǵanlıǵın kóriwimizge boladı.
Máselen, A.A.Grabelnikov óziniń «Russkaya jurnalistika na rubeje tısyacheletiy»1 atlı miynetinde qánigelesken baspasózdiń zamanagóy ǵalaba xabar quralları sistemasına kirgenligi nızamlı qubılıs dep atap ótedi. E.A.Kornilov óziniń «Jurnalistika na rubeje tısyacheletiy»2 miynetinde basılımlardıń differenсiaсiyalasıwı mashqalasın úyrenedi. Ad, E.P.Proxorov «Vvedenie v teoriyu jurnalistiki»3 atamasındaǵı miynetinde qánigelesken baspasózdi bir mashqalalı-tematikalıq baǵdarǵa tiykarlanadı dep atap ótedi.
A.I.Akopov, E.V.Axmadullina, A.G.Bocharova, I.I.Zasurskiy, E.A.Kornilov, V.V.Tulupov óz miynetlerinde qánigelesken baspasózdiń tipologiyası hám klassifikaсiyalanıwı máselelerine itibar qaratadı.
Bunnan tısqarı, qánigelesken baspasózdiń jeke tipologiyalıq baǵdarların úyreniwge qaratılǵan ilimiy miynetlerde bar. Kóp ǵana ilimiy jumıslarda bolsa, auditoriyanıń demografiyalıq ózgeshelikleri boyınsha is alıp barıw máselesine de itibar qaratıladı.
Biz usınıp otırǵan ilimiy miynette qánilesken baspasózdiń tiykarǵı baǵdarlarına itibar beriwdi óz aldımızǵa maqset etip qoyǵan edik. Bul miynette atap ótilgen qaraslar biziń baspasózimizde kózge taslanbasada basqa mámleketlerde bunday baǵdarlar turaqlı túrde rawajlanıp baratırǵanın ayrıqsha atap ótiwimizge tuwra keledi. Sol ushın da kitaptı jazıw barısında baspasózi turaqlı rawajlanǵan mámleketlerde qáliplesken teoriya tiykarında pikirlerdi bayanlawǵa háreket ettik.
BASPASÓZ TIPOLOGIYASÍ
JOBASÍ:
1.Ǵalaba xabar quralları tipologiyası
2.Tipologiyası túsinigi
3.Baspasóz tipologiyası
Eger jurnalistika tariyxına názer taslaytuǵın bolsaq, jurnalistika sisteması bir neshe ásirler dawamında qálipleskenliginiń gúwası bolamız. Jurnalistika auditoriyanıń xarakteri hám jámiyettegi soсiallıq-siyasiy jaǵdaylardıń ózgeriwi, ǵalabalıq kommunikaсiya múmkinshilikleriniń texnikalıq jaqtan alǵa ilgerilewi menen teńdey rawajlanıp barǵanın bayqaymız.
Búgingi kúni háreket etip turǵan ǵalaba xabar quralları tiplerge bólinedi. Tipologiya ǵalaba xabar quralınıń bir-biri menen básekilesiwine járdem beredi, iskerliginiń ózgesheligin anıqlaydı, informaсiyalıq siyasat júrgiziw ushın qol keledi.
Eger tip sózine ilimiy jaqtan anıqlama beretuǵın bolsaq, onda ol – mısal, belgili bir nárseler toparı modeli bolıp esaplanadı4. Eger tiptiń ǴXQ larına baylanıslı tárepine itibar qaratatuǵın bolsaq, mısal ushın V.V.Tulupov basılımlardıń tipin bılayınsha anıqlaydı: Bul qandayda bir
1Грабельников А.А. Массовая информация в России: от первой газеты до информационного общества. М.,
2001.
2Корнилов Е.А. Журналистика на рубеже тысячелетий. Ростов н/д, 1999.
3Прохоров Е.П. Введение в теорию журналистики. – М., 2000.
4http://www.classes.ru/all-russian/russian-dictionary-encycl-term-55945.htm.
jámlesken obraz. Ol búgingi kúni real háreket etip turǵan ǵalabalıq informaсiya tarqatıwshı basılımlarda anaw yaki mınaw dárejede qaytalanıp turadı5. V.V.Voroshilov bolsa ózgeshe anıqlama beredi: Tipologiya – sistemalı obekttiń ilimiy biliw metodı, ol ideallastırılǵan model járdeminde birlestiriledi.
«Sistema sredstv massovoy informaсii Rossii» oqıw qollanbasında tipti anıklawshı tiykarǵı belgiler sıpatında auditoriya xarakteri, onıń predmetli-tematikalıq baǵdarlanǵanlıǵı, maqsetli baǵdarı, jarıqqa shıǵıw waqıtı, jiyiligi atap kórsetiledi6.
Auditoriyanıń xarakteri boyınsha basılım, tele-radio baǵdarlamalardıń tómendegi tiykarǵı tipi kózge taslanadı:
-xalıqaralıq;
-ulıwma mámleketlik;
-regionlar aralıq;
-aymaqlıq (oblastlıq, qalalıq, rayonlıq);
-etnikalıq baǵdar boyınsha;
-proсessionallıq topar boyınsha;
-jası toparı boyınsha;
-hayal-qızlar hám erler ushın;
Predmetli-tematikalıq baǵdarı boyınsha:
-universallıq;
-qánigelesken.
Maqsetli baǵdarı boyınsha:
-kórkemlik;
-publiсistikalıq;
-kewil-ashar;
-ilimiy;
-daǵazalı;
-informaсiyalıq.
Shıǵıw waqıtı boyınsha: azanǵı, kúndizgi, keshki, túngi – tele-radio baǵdarlamalar ushın; azanǵı, keshki – gazetalar ushın.
Jiyiligi: kúndelikli, háptelik, ayına bir mártebe h.t.b.
Qálegen ǵalaba xabar quralı dúnya júzin kórmesten aldın usı tiplerdiń qaysısı tiykarǵı baǵdarı ekenligin anıqlap alıwı lazım. Eger usı tipler anıqlap alınbasa, ǵalaba xabar quralınıń jumısları
5 Тулупов В.В. Дизайн и реклама в системе маркетинга российской газеты / В.В. Тулупов. – Воронеж, 2000.
– С. 47-48.
6Вартанова Е. Современная медиа-структура // СМИ постсоветской России. М., 2002. С. 62.
rawajlanbaydı, óz auditoriyasın tawıp alıwı múshkil boladı. Sebebi, ol arqalı ǵalaba xabar quralınıń jumıs islew siyasatı belgilenedi.
Baspa ǵalaba xabar quralların kóp ǵana tiplerge qarap bóliw imkaniyatı bar. Sebebi basılımlar ǵalaba xabar quralları sistemasında bir neshe ásirlik tariyxqa iye túr esaplanadı. Ol usı dáwir ishinde hár tárepleme rawajlandı hám hár túrli tipleri payda boldı. Biziń pikirimizshe, basılımlardıń rawajlanıwı dáwirinde basqa ǵalaba xabar qurallarınıń payda bolıwı hám olar menen básekige túsiw ushın bir neshe túrleriniń rawajlanǵanlıǵı menen baylanıslı ekenligin atap ótiwimizge boladı.
Baspa ǵalaba xabar kurallarınıń tiplerin anıqlawǵa bir qatar ilimpazlar bel baylaǵan edi. Baspasóz tipologiyasın eń jaqsı úyrengen alımlardar biri moskvalı professor M.V.Shkondin tip haqqında mına pikirdi ortaǵa taslaydı: «Basılımnıń tipi – bul basılım shólkemleri toparı modeli, olardıń xarakterli ózgesheligi ishine sapası hám ózgesheligin qamtıydı.»7
Demek, tip - bul basılım baǵdar alatuǵın model bolıp tabıladı. Tip kóbirek gazeta ǵalaba xabar quralları ushın sáykes keledi.
Baspa ǵalaba xabar qurallarınıń klassifikaсiyasın bir qatar parametrler boyınsha anıqlawǵa boladı. S.Korkonosenko basılımlardı tómendegishe bólip qaraydı:
-taralıw aymaǵı boyınsha (transmilliy, milliy, regionallıq, jergilikli basılımlar);
-shólkemlestiriwshisi boyınsha; (mámleketlik hám mámleketlik emes);
-auditoriya xarakteristikası boyınsha (jası, jınısı, professionallıq hám dinge iseniw belgileri tiykarında);
-basılım xarakteristikası boyınsha (jiyiligi, tirajı, format, kólemi);
-legitimligi boyınsha (basıp shıǵarıw iskerligin alıp barıwǵa ruqsatı bar ekenligi tiykarında);
-mazmunı jaǵınan (sapalı hám ǵalabalıq).8
L.Resnyanskaya basılımlardı universal hám qánigelesken túrlerge bólip qaraw aktual hám keń tarqalǵanın atap ótken edi.
Basılımlardıń universal túri «hámme nárse, hámme ushın» modelin ámelge asıradı. Bular ǴXQ larınıń barlıq tiykarǵı funkсiyaların ámelge asıradı hám jámiyetlik turmıstıń barlıq tarawların qamtıp aladı. Qánigelesken basılımlardıń tómendegi modeli bar: tematikalıq baǵdarlanǵan basılımlar, professionallıq-tarawlıq basılımlar. Sonıń menen birge Resnyanskaya universal hám qánigelesken basılımlardıń xızmetin jámlestirgen aralas tiptiń bar ekenligin de atap ótedi9.
Sonıń menen birge, gazetalardı belgili bir auditoriya ushın baǵdar alǵanlıǵı tárepinen de tiplerge bólip qarawǵa boladı. Atap ótetuǵın bolsaq:
- ǵalabalıq, isbilermenlik basılımları. Olardıń tiykarǵı maqseti auditoriyanıń talabın qanaatlandırıw arqalı payda alıw. Olar eki tipke bólinedi, tuwrı-ǵalabalıq yaki sarı basılımlar. Birinshi topardaǵı basılımlar, bular isbilermenler, sawda-satıq salası xızmetkerleri ushın
7Шкондин М.В. Организация средств массовой информации и пропаганды / М.В. Шкондин. – М., 1985. – С.
8Корконосенко С. Основы теории журналистики. СПб., 1995. С. 34-38
9Реснянская Л. Общероссийские газетные издания // Вестник МГУ. Сер. Журналистика. 2000. № 4. С. 3 –
mólsherlengen basılımlar. Bul tiptegi gazetalardıń úlken bólimin sawda-satıq tarawındaǵı ózgerisler, tovarlar haqqındaǵı reklamalar járiyalanıp baradı.
Biziń baspasóz terminologiyasına qánigelesken baspa sóz termini mámleketimiz ǵárezsizliginen keyin kelip kirdi. Bul tendenсiyanıń tús alıwına birinshiden jámiyettiń soсiallıqsiyasiy dúzilisiniń ózgeriwi bolsa, ekinshiden ekonomikanıń hákimshilik basqarıw sistemasınan bazar qatnasıqlarına ótiwi boldı. Baspasóz burınǵı partiyanıń ideologiyalıq úgit-násiyatlawshı tutqası tamǵasınan qutılıp, haqıyqıy ǵalaba xabar quralı sıpatında auditoriyanıń informaсiyaǵa bolǵan talapların qanaatlandıra basladı. Alım Grabelnikov bul tendenсiyanı bılayınsha túsindirip beredi: «Qayta qurıw hám reformalardıń nátiyjesinde siyasiy baslımlardıń ornın informaсiyalıqkommerсiyalıq, taraw basılımları iyeley basladı»10. Bunnan tısqarı basılımlardıń segmentlesiwine jáne bir faktor yaǵnıy gazeta hám jurnallar óz táǵdirin ózi sheshiw menen birge haqıyqıy jámiyetlik instituttıń birine aylandı. Alım S.Gurevichta qánigelesken basılımlardıń búgingi baspasóz bazarında salmaǵı ósip baratırganın atap ótedi: «Tar kólemdegi auditoriyaǵa baǵdarlanǵan qánigelesken gazetalardıń keleshekte rawajlanıw proсesi kúsheymekte»11.
Kópshilik ilimpazlardıń pikirine qaraǵanda, qánigelesken basılımlar ekinshi qatardaǵı basılımlar sıpatında tán alınıp kelinbekte. Universal tiptegi gazetalar (hámme nárse haqqında, hámme ushın mólsherlengen gazetalar) oqıwshınıń jámiyette óz baǵdarın, jolın tabıwına kómeklesedi. Al qánigelesken basılımlar bolsa, auditoriyanıń jámiyettegi hár qıylı iskerligindegi qızıǵıwshılıǵın qanaatlandırıwǵa qaratılǵan qosımsha xabarlarǵa bolǵan talapların qanaatlandıradı. Sol ushın da batıs evropada universal tiptegi basılımlar jurnal kórinisinde, al qánigelesken basılımlar bolsa, jurnal sıpatında háreket etip kiyatırǵanın kóriwimizge boladı.
Qánigelesken basılımlardıń da óz basqıshları bar. Demografiyalıq hám jámiyetke baǵdarlanǵan gazetalar (mısal ushın, isbilermenler ushın arnalǵan sapalı gazetalar) birinshi basqıshta, mádeniy-salamtlandıratuǵın (sportqa arnalǵan) ekinshi basqıshta, keyingi basqıshta bolsa, auditoriyanıń kishi kólemdegi qızıǵıwshılıǵına arnalǵan basılımlar (avtomobilge qızıǵıwshılar hám basqalar ushın arnalǵan gazetalar) iyeleydi.
Búgingi kúni qánigelesken basılımlardı úyreniw mashqalaları menen kóp ǵana ilimpazlar shuǵıllanıp kelmekte. Máselen, Ya.Mamatovanıń «Periodicheskaya pechat uzbekstana : transformaсiya sistemı, tendenсii i problemı funkсionirovaniya (na materialax za 1991 - 2010 g.g. )» atamasındaǵı doktorlıq jumısında, kúndelikli baspasóz sistemasınıń transformaсiyasiyaǵa ushırawı, jańa tiptegi basılımlardıń payda bolıwı ǵalaba auditoriya ishinde hár qıylı soсiallıq topar aǵzalarınıń differensaсiyalanǵan hám ósip baratırǵan informaсiyalıq talapların qanaatlandırıwǵa baǵdarlanǵan».12 A.A.Grabelnikov bolsa, óziniń «Russkaya jurnalistika na rubeje tısyacheletiy» miynetinde, baspa ǵalaba xabar quralları sistemasında kompyuter, qurılıs, avtomobil hám basqada tarawlarǵa baylanıslı qánigelesken basılımlardıń tez pát penen ósip baratırǵanın atap ótedi. S.G.Korkonosenko «Osnovı jurnalistiki» miynetinde jurnalistikada ǵalaba xabar qurallarınıń «hámme nárse haqqında, hámme ushın mólsherlengen» hám qánigeleske bolıp bólinetuǵının atap ótken bolsa, L.G.Svitichtiń «Fenomen jurnalista» atlı monografiyasında zamanagóy baspasóz sistemasında basqa da strukturalar qatarı, qánigelesken basılımlardı belgili bir auditoriya toparına arnalǵanın ayrıqsha atap ótedi.
TEMA BOYÍNSHA TAPSÍRMALAR
10 Грабельников А.А. Русская журналистика на рубеже тысячелетий : Итоги и перспективы / А.А. Грабельников. – М. : РИП-холдинг, 2001. – С. 21-22.
11Гуревич С.М. Газета: вчера, сегодня, завтра.(учебное пособие для вузов) М.: Аспект-пресс, 2004. – С. 59.
12Маматова Я.М. Периодическая печать узбекистана: трансформация системы, тенденции и проблемы функционирования (на материалах за 1991 - 2010 г.г. ). Автореф. дисс. ... докт. ист. наук. - Т.: НУУз, 2011.
1.Ǵalaba xabar quralları tipologiyası boyınsha taraw ilimpazlarınıń ilimiy pikirleri
qanday?
2.Auditoriyanıń baǵdarı boyınsha ǵalaba xabar quralları qanday tiplerge bólinedi?
3.Baspasóz tipologiyasınıń tiykarǵı ózgeshelikleri?
TEST SORAWLARÍ
1.«Tipologiya – sistemalı obekttiń ilimiy biliw metodı, ol ideallastırılǵan model járdeminde birlestiriledi» pikirdi bildirgen rossiyalı ilimpaz?
A.A.Tertıchnıy *V. V.Voroshilov
S.V.Tulupov
D.A.Grabelnikov
E.E.Proxorov
2.Predmetli-tematikalıq baǵdarı boyınsha ǵalaba xabar qurallarınıń tipologiyası? *A. universallıq-qánigelesken
V.Universallıq-professional
S. Qánigelesken-baǵdarlı
D.respublikalıq-regionallıq
E.Tarawlıq-qánigelesken
3.Basıp shıǵarılıw jiyiligi boyınsha «Qaraqalpaqstan jasları» gazetası qanday gazeta?
A.aylıq
V.Kúndelikli
S.háptelik
D.ayına bir mártebe
E.sherekte bir mártebe
4.Basılımlardıń universal túri qanday modeldi basshılıqqa aladı?
A.hámmesi oqıwshı ushın
V.Hámmesi jurnalist ushın
*S. hámme nárse, hámme ushın
D.barlıǵı auditoriya ushın
E.hámme nárse gazeta ushın
5.«Fenomen jurnalista» monografiyasınıń avtorı
A.A.Tertıchnıy
*V.L.Svitich
S. V.Tulupov
D.A.Grabelnikov
E.E.Proxorov
TEMA: QÁNIGELESKEN BASPASÓZDI ÚYRENIWDIŃ TIPOLOGIYALÍQ ANALIZI
METODÍ
JOBASÍ:
1.Qánigelesken baspasózdiń tipologiyalıq ózgeshelikleri
2.Jámiyetlik-siyasiy gazetalar
3.Ǵárezsiz baspasóz
4.Tarawlıq baspasóz
5.Gazeta-jurnal baspa úyi
6.Gazetalardıń internettegi elektron nusqaları
Qánigelesken baspasóz universal tiptegi gazetalardan ózgeshelikke iye. Bul baspasóz auditoriyasınıń soсiallıq demografiyalıq ózgesheligi boyınsha bóliniwi hám oqıwshılarınıń turmıstıń hár qıylı tarawına qızıǵıwshılıǵı boyınsha ózgeshelikke iye bolıp tabıladı.
Qánigelesken baspasózdiń tipologiyalıq ózgeshelikleri sıpatında tómendegilerdi atap ótiwge boladı:
-maqsetli baǵdarı;
-belgili bir auditoriya toparınıń qızıǵıwshılıǵı;
-soсiallıq-demografiyalıq hám problemadı-tematikalıq baǵdar alǵanlıǵı;
-soсiallıq wazıypalarınıń ózgeshe ekenligi.
Ǵalaba xabar quralları bazarınıń talaplarınıń ózgeriwi hám usıǵan jarasa oqıwshılardıń talapları ózgerdi. Usı kóz-qarastan búgingi kúni baspasóz bir neshe túrlerge bóliniwge májbúr boldı:
-sapalı baspasóz, jámiyettiń barlıq qatlamlarınıń talaplarına mas ráwishte jumıs alıp baradı, ásirese, intellektuallıq dárejesi joqarı bolǵan insanlardıń pikirleri menen sanasadı;
-mámleketlik yaǵnıy mámleket tárepinen qollap-quwatlanatuǵın;
-kommerсiyalıq, bul baspasóz jasaw, basqa gazetalar menen básekiles bolıwı ushın dáramattı ózleri tabadı;
-isbilermenlik, ekonomikalıq, bul gazetalar tiykarınan isbilermenler toparına baǵdar
aladı;
- milliy, bir respublika kóleminde basılıp shıǵatuǵın baspasóz.
Bunnan tısqarı baspasózdiń jańa formaları payda boldı. Máselen, daydjetsler, shańaraq jurnalları, gazeta hám jurnallardıń elektron nusqaları, televiziyalıq baǵdarlamalardı usınıp baratuǵın gazetalar payda boldı («Sado»).
Gazetalardıń san jaǵınan da kóp túrliligi artıp ketti. Burıńǵı awqam waqıtında partiyalıq hám siyasiy gazetalar basım kópshilikti quraǵan bolsa, búgingi kúni hár qıylı tarawlar yaǵnıy gazetalardıń qánigelesiwi kózge taslanıp atır.
Jámiyetlik-siyasiy gazetalar: Bul tiptegi gazetalar burıńǵı siyasiy qısımnan qutılıp óz betlerinde jańa baǵdardaǵı informaсiyalardı basıp shıǵara basladı. Atap ótetuǵın bolsaq, burın sırlı hújjet esaplanǵan arxiv hújjetleri menen birge huqıq qorǵaw uyımlarında sırlı dep esaplanǵan papkalar jámiyetshilik názerine gazetalar arqalı usınıla basladı. Mısal sıpatında, burıńǵı awqam waqıtında ayıpsız jazalanǵan repressiya qurbanları, milliy qaharmanlar ǵárezsizlik dáslepki jılları Qaraqalpaqstan baspasóziniń eń oraylıq temalarınıń birine esaplanatuǵın edi. Úlken tirajǵa iye ádebiy-kórkem jurnallarda burın baspasózde beriliwine tosqınlıq jasalǵan avtorlardıń miynetleri de baspasóz betlerinde kórine basladı.
Ǵárezsiz baspasóz: Bul baǵdardaǵı baspasóz tiykarınan jámiyetlik-siyasiy turmısta kópshiliktiń bilmeytuǵın máselelerin, mashqalaların gazeta betleri arqalı usına basladı. Mısal sıpatında, Ózbekstan kóleminde shıǵıp turǵan «Xurriyat» gazetasın atap ótiwimizge boladı. Gazeta dáslepki jılları jámiyetlik-turmıstaǵı mashqalalardı ayamay sınǵa aldı.
Tarawlıq baspasóz: Baspasóz bazarında burın bolmaǵan gazetalar tipi yaǵnıy tarawlıq gazetalar payda boldı. Tiykarınan bul baǵdardaǵı baspasózdiń shólkemlestiriwshileri menen qáwenderleri belgili bir tarawdıń ministrligi hám vedomostvaları esaplanadı. Mısal sıpatında, Qaraqalpaqstanda shıǵıp turǵan gazetalardı atap ótiwimiz múmkin. «Ǵárezslik hám nızam» Qaraqalpaqstan Respublikası prokuraturasınıń organı, «Tınıshlıq saqshısı» Qaraqalpaqstan Respublikası ishki isler ministrliginiń organı, «Mádeniyat hám sport» gazetası Qaraqalpaqstan Respublikası Mádeniyat hám sport isleri ministrliginiń organları esaplanadı.
Gazeta-jurnal baspa úyi: Baspa úyleri tiykarınan óz qaramaǵına bir neshe gazetajurnallardı birlestiredi. Rossiya mısalında atap ótetuǵın bolıp birinshilerden bolıp 1997-jılı «Kommersant» gazetası usı joldı tańladı. Gazeta óz oqıwshılarına «Kommersant-plyus» gazetasın usınıs etti. Buǵan kúndelikli gazetalar «Kommersant-vlast», «Kommersant-dengi», aylıq «Domovoy» hám «Avtopilot» jurnalları baspasóz úyiniń ónimleri esaplanadı.
Bunnan tısqarı, «Krestyanka» baspa úyi hayal-qızlarǵa arnalǵan jurnallarına iye («Krestyanka» 160 bet, «Krestyanka. Ekspress variant» 48 bet, «Nasha usadba», «Moda v dome», «Xozyayushka»). Bunnan tısqarı «Krestyanka» hár ayda «Semeynaya biblioteka» gazetasın qosımsha sıpatında biypul tarqatadı.
Ózbekstanda kópshilikke tanılǵan «Tasvir» baspa sóz úyin atap ótiwimizge boladı. Baspasóz úyi, «Argument i faktı (Uzbekstan)», «Tasvir», «Tasvir-plyus», «TV-Tasvir», «Optovik» gazetalarına basıp shıǵaradı. Baspasóz úyin 1997-jıldan baslap jumıs basladı. Birinshi qarlıǵashı sıpatında ózbek tilinde basıp shıǵarılǵan «Tasvir» gazetasın atap ótiwimizge boladı. 1998-jılı respublikamızda birinshilerden bolıp baspasóz bazarına orıs tilindegi reklamalıinformaсiyalıq «Optovik» gazetasın alıp shıqtı. 2001-jılı bolsa orıs tilindegi «Tasvir-plyus» gazetası jarıq kóre basladı.
Gazetalardıń internettegi elektron nusqaları: AQSH tıń ―The New York Times‖ gazetası birinshilerden bolıp óziniń elektron nusqasın internette usındı.
―The New York Times‖ 1996-jılı óziniń elektron nusqasın usındı. Al 2005-jılı bolsa gazeta saytı qayta rekonstrukсiya islendi. Endi saytta qaǵaz nusqasındaǵı materiallardan tısqarı qosımshalar hám oqıwshılar ushın qızıqlı bolǵan hár qıylı servisler menen birge slaydshou hám video úzindilerdi de usınıs etip atır. Sonıń menen birge sayt háptesine jeti kún 24 saat dawamında óz jańalıqların jańalap barıwdı jolǵa qoydı. Bul óz gezeginde gazetanıń qaǵaz nusqasın oqıp úyrenip qalǵan oqıwshılardıń kúndelikli jańalıqlardı óz waqtında baqlaq barıwı ushın imkaniyat jaratıp berdi. Veb-bet oqıwshıları ushın arnawlı rubrikalar, arnawlı betler, pikir hám usınıs bildiriw ushın forumlar iske qosılǵan. Veb-bettiń jáne imkaniyatlarınan biri, gazetanıń arxivin gazeta oqıwshılar emin-erkin oqıw hám óz kompyuterine júklep alıw imkaniyatanı iye boldı. Bul óz gezeginde gazetaǵa reklama beriwshiler ushın qosımsha qolaylıq jaratadı. Qánigelerdiń pikirine qaraǵanda usı hám basqada ózgerislerdiń nátiyjesinde gazetanıń veb-beti dúnyadaǵı eń kózge kóringen hám kóp payda alatuǵın Internet derekke aylandı. Olardıń maǵlıwmatına qaraǵanda 2006-jıldıń ózinde veb-betke 13 million paydalanıwshı kirgen bolsa, búgingi kúni bul kórsetkish 2-3 millionǵa artqan. NYT dıń basqarıwshısı hám prezidenti Djanet Robinsonnıń aytıwına qaraǵanda «Biz kompaniyanıń keyingi on jıllıq rawajlanıw basqıshın islep shıqqanbız. Biz óz ónimimizdi ápiwayı maǵlıwmat jetkerip beriwshi derekten, hár qıylı kommunikaсiya dereklerinen dúnya bolıp atırǵan jańalıqlardı emin-erkin jarıtıp barıwshı derekke aylandıramız.»
―The New York Times‖ tıń úlgisin bir qatar gazetalar basshılıqqa alıp óz saytlarına rekonstrukсiya islep, olardı óz aldına gazetanıń qaǵaz formasına ayırıp alıp, onı ǵárezsiz Internet-joybarǵa aylandırdı. Bul saytlardıń tiykarǵı quralı sıpatında hár kúni jańalanıp turatuǵın jańalıqlar iz-izligin atap kórsetiwimizge boladı. Gazeta jurnalistlerinde oqıwshılardıń talǵamın arqayın túsiniw imkaniyatı saytta járiyalanǵan materialǵa oqıwshılardıń bergen pikirleri arqalı payda boldı. Bir qatar gazetalar óz jańalıqların basqada media ortalıq arqalı da tarqatıw jolların taptı. Ásirese, materiallarǵa soсiallıq tarmaq arqalı pikir hám usınıslardı alıw bolsa, dástúrge aylanıp barmaqta. Sonıń menen birge, veb-betler daǵazalardı jaylastırıw ushın jańa baǵıttı payda etti, bul óz gezeginde gazetanıń dáramatınıń artıwına alıp keldi.
InfoCOM .UZ saytınıń maǵlıwmatına qaraǵanda on-line yaki Internet jurnalistika bul, dástúriy gazetalardıń internettegi elektron nusqaları, tek ǵana internette nusqası bar Internetbasılımlar, eki túrli nusqası qaǵaz nusqası da bar basılımlar. The New York Times tan keyin bolsa USA Today, The Wall Street Journal gazetaları da internette óz veb-betlerine iye boldı. Basılımlardıń internettegi nusqalarınıń dizaynı, stili basılımnıń ózgesheligin ózinde jámlestirgen. Máselen: The Wall Street Journal gazetası ekonomikalıq tematikaǵa baǵdarlanǵan. Sol ushında saytta kóbirek birja kórsetkishleri, valyutalardıń kotirovkaları, hár qıylı grafika menen diagrammalar beriledi. USA Today gazetası bolsa, gazetasında bolsa, sport, mádeniyat hám basqada jańalıqlar ráńbá-reń bezelgen fotosúwretler menen birge berilip baradı.
New York Times tıń elektron nusqasında, arnawlı joybarlar, video oyın, Pikirlerdi materialǵa aylandırıw uqsaǵan múmkinshilikler payda boldı.
Házirgi waqıtta bolsa, ǵalaba xabar qurallarınıń konvergenсiyaǵa ushırawı nátiyjesinde baspa ǵalaba xabar quralları hám onıń elektron nusqaları arasında parq jemirilip baratırǵan sıyaqlı. Atap ótetuǵın bolsaq, 2012-jıldıń aqırında dúnyadaǵı eń kóp tirajǵa iye basılımlardan biri
– «Newsweek» jurnalı qaǵaz túrindegi nusqasınan tolıq túrde waz keship, «Newsweek global» ataması astında tolıq elektron nusqaǵa ótip ketip kópshilikti hayran qaldırǵan edi. Bunnan 80 jıl aldın jarıq kóre baslaǵan jurnal elektron nusqaǵa tolıq ótip ketpesten aldın AQSH hám Kanadada 1,5 million jazılıwshısına hám dúnya júzi boylap 190 nan aslam mámlekette óz oqıwshısına iye edi. Soǵan karamastan onıń eń sońǵı qaǵaz nusqada 2012-jılı 31-dekbarde baspadan shıqtı.
Ayrım dereklerdiń maǵlıwmatlarına qaraǵanda jurnaldıń bunday joldı tańlawına finanslıq jaǵdayınıń tómen bolǵanlıǵı menen baylanıstırmaqta. 2009-jıldıń ózinedu ulıwma 30 million zıyan kórgen. Jurnaldıń tirajı 3 millionnan 1,5 millionǵa túsip ketken.
Lekin kerisinshe jurnaldıń tolıq túrde global tarmaqqa ótkenligi payda berip atırǵanın okıwshılar sanınıń 5 millionǵa jetkenligi menen dálillewge boladı. Kópshilik qánigeler gazetalardıń qaǵaz nusqalarınıń ómiri qısqarıp atırǵanın ayrıqsha atap ótpekte. 2012-jılı iri nemis xabar agentliklerinen biri «DAPD» bankroqa ushıraǵanın atap ótti. Noyabr ayınıń ortalarına kelip Germaniyanıń jáne bir úlken gazetalarınan biri «Frankfurter Rundscau» da bankrotka ushıradı. Lekin keyingi waqıtları tirajdı saqlap qalıw ushın auditoriyasınıń basım kópshiligin quraytuǵın jaslardıń talabına bola, basılımnıń formatı da ózgertildi, biraq bul da payda bermedi. Germaniyanıń jáne bir gazetasınan biri «Financial Times Deutschland» ta tirajı jıl sayın tómenlep barmaqta. 12 jıl dawamında 100 mıń nusqada basılǵan gazeta sońǵı jıllarda zıyan menen shıǵıp tur. Qánigelerdiń pikirshe, gazetalar tirajlarınıń kemeyip ketiwine ondaǵı reklamalardıń sanı kemeygenligi menen dálillemekte. Mısal ushın, batıs basılımlarınıń shembi sanlarında jumıs orınlarına shıqarıwshı daǵazalardıń kóbeyip ketkenligi ushın qosımsha betler esabınan gazetanıń awırlıǵı da artıp ketken edi. Al, bahası qımbat reklamalardıń basım kópshiligi internettegi saytlar arqalı berilip atır. Anıǵıraǵı, baspa ǵalaba xabar quralları ushın 2012-jılda 33,8 milliard dollar sarplanǵan bolsa, onlayn reklamalar ushın 39,5 milliard dollar sarplanǵan.
TEMA BOYÍNSHA TAPSÍRMALAR
1.Zamanagóy baspasózdiń qanday túrleri bar?
2.Jámiyet-siyasiy gazetalardıń atqaratuǵın xızmeti?
3.Gazeta-jurnal baspasóz úyi túsinigi?
4.Basılımlardıń elektron nusqalarınıń tiykarǵı ózgeshelikleri?
TEST SORAWLARÍ
1.Jámiyettiń barlıq qatlamlarınıń talaplarına mas ráwishte jumıs alıp baratuǵın basılımlar?
A. Ǵárezsiz gazetalar *V. Sapalı basılımlar S. Tarawlıq gazetalar
D.Kommerсiyalıq basılımlar
E.Balalar ushın basılımlar
2. Ózbekstanda televiziyalıq baǵdarlamalardı basıp shıǵaratuǵın gazeta?
*A. Sado
V. Tasvir
S. Darakchi
D.Mádeniyat hám sport
E.Sport
3. Ózbekstandaǵı dáslepki ǵárezsiz basılım?
A. Xalq swzi
*V. Xurriyat