Túrkiy tillerde singarmonizm

ǵǵ

Dawıslınıń sońında kelgen dawıssızǵa bolatuǵın tásiri de dawıslı sestiń aldında kelgen dawıssız seske tiygizgen tásiri de dawıslı sestiń aldında kelgen dawıssız seske tiygizgen tásiri taqlette boladı: juwan dawıslınıń sonındaǵı dawıslı juwan, jińishshke, erinlik dawıslınıń sonındaǵı erinlik emes dawıssızlar erinlik túrde aytıladı.

Joqarıda aytılǵanlardan tek dawıslı sesler ǵana bir tárepleme aldında yamasa sońında kelgen qońsılas dawıssız seslerge tásir etip, ózgertedi degen

juwmaqqa keliwi nadurıs bolar edi. Sebebi sóylew aǵımında (sózde) qońsılas sesler, sonıń ishinde dawıslı menen dawıssız sesler, bir-birine tásir etedi yaǵnıy dawıslı sestiń ıńǵayına qaray dawıssız ses ózgeriske ushıraw menen birge, dawıslı seste qońsılas dawıssızdıń ıńǵayına qaray beyimlesedi hám ózgeriske ushıraydı. Demek, dawıslı ses dawıssızǵa tásir etiw menen birge ózi de dahıssızdıń ıńǵayına beyimlesedi. Qońsılas seslerdiń óz ara tásiri sóylew aǵzalarınıń izbe-iz háreketine, sóylew mixanizmine baylanıslı bolǵanlıqtanbul jaǵday universial sıpatqa iye hám sonlıqtan da kópshilik dúnya tillerine tán ortaq fonetikalıq

qubılıs bolıp tabıladı. Buwın ishindegi singarmonizm dawıslı menen dawıssız seslerdiń koartikulyaсiyasın (qosaqlana aytılıwınıń) kórinisi retinde kóplishik tillerde sonıń ishinde singarmoniyalıq emes tillerde de ushırasadı. Biraq bul qubılıs singarmoniyalıq tillerdiń bir buwınlı sózlerinde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń hár bir buwınında bekkem saqlanatuǵın turaqlı qubılıs bolsa,

singarmoniyalıq emes tillerde onıń saqlanıwı minnetli emes. Máselen, qaraqalpaq tilinde qatań túrde juwan dawıslılar menen dawıssızlardıń juwan reńki jińishke dawıslılar menen dawıssızlardın tek jinishke reńki ǵana keledi. Mısalı: [tas], [tıs],

[tos], [tus] sózlerinde [t], [s] fonemalarınıń juwan reńki keledi. Al[t1is1], [t1es1],

[t10ós10], [t10ús10], [t1ás1ir] sózlerinde dawıssız fonemalarınıń jinishke reńki jumsaladı. Bunday nızamlılıq qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózleriniń hámmesinde qatań túrde saqlanatuǵın turaqlı fonetikalıq qubılıs bolıp tabıladı.

Al orıs tilinde onday emes. Orıs tilinde juwan dawıslılar menen dawıssız fonemalardıń juwanreńkleri keliw menen birge olardıń jinishke reńkleri de jumsala beredi. Solaсy etip birdey fonetikalıq jaǵdayda dawıssız fonemalardıń juwan reńkide, jińishke reńik de kele beredi. Mısalı, kon-kon sonday-aq spet-s1pet sózlerinde n, n1 hám s, s1 dawıssız fonemalarınıń bunday juwan hám jińishke bolıp keliwi orıs tilinde fonemalardıń reńkleri emes, al olardıń hár biri óz aldına ayrıqsha fonema bolıp tabıladı. Sebebi bunday fonetikalıq jaǵdayda n menen n sózdiń aqırında, s menen s1 sózdiń basında keliwine qaramastan hár túrli (juwan, jińishke) bolıp aytılıwı bir fonemanıń túrli reńkleri emes, al hár túrli (basqa, basqa) fonemalardıń reńklerin payda etetuǵın belgi.

Solay etip buwın qurlısındaǵı dawıslı seslerdiń singarmonizm nızamına qatań túrde baǵınıwı singarmoniyalıq tiller qatarına jatatuǵın qaraqalpaq tilinde

mudamı hám turaqlı túrde saqlanadı. Al singarmoniyalıq emes, akсintlie til bolǵan orıs tilinde ol saqlanbaydı.

Singarmonizmniń tiykarǵı kórinisleriniń bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń hár bir buwınınıń qurlısında saqlanatuǵın hám bul qatań

ǵq

turaqlılıqqa iye ekenine ayrıqsha dıqqat awdarıw kerek. Qaraqalpaq tilinde dawıslı fonemalardıń ayrıqsha tórt túrli tembri tutas buwın menen birlikte singarmonizm kóleminde júdá anıq kózge túsedi. Bular-juwan eziwlik, jińigshke eziwlik, juwan erinlik, jinishke erinlik degen tembrler. Dawıslılardıń buwın kólemindegi bul tórt túrli tembrde aytılıwı sol buwınlarda kelgen dawıssızlardıń da solarǵa sáykes turaqlı túrde mudamı tórt túrli reńklerde aytılıwın támiyinleydi. Máselen, tórt túrli tembrdi mına tórt sózdiń mısalında anıq

kóriwge boladı:[tas], [t1es1], [t0os0], [t10ós10]. Bul sózlerdiń qurlısındaǵı tek dawıslılar

ǵana emes, al sózler tutası menen (dawıslılar ek jaǵındaǵı dawıssızlar menen birlikte) bir-birine juwan jińishke (tas-tıs, tos-tós) erinlik-eziwlik (tos-tas, tóstes), juwan eziwlik-jinishke erinlik (tas-tós), juwan erinlik-jinishke eziwlik (tostes), túrinde qarama-qarsı qoyıladı. Solay etip tórt tembrli sózdiń hár biri qalǵan

úshewine qarama-qarsı qoyıladı. Onı bılay etip kórsetiwge boladı:

[t1es1]-juwan-jińishke [t0os0]-eziwlik-erinlik

[t10ós10]-juwan-eziwlik-jińishke erinlik

[tas]-jińishke-juwan

[t10ós10]-eziwlik-erinlik

[t0os0]-jińishke-eziwlik-juwan erinlik

[t10ós10]-juwan-jińishke [tas]-erinlik-eziwlik

[tes]-juwan-erinlik-jińishke eziwlik

[t0os0]-jińishke-juwan

[t10es10]-erinlik-eziwlik

[tas]-jińishke-erinlik-juwan eziwlik

Biz bul mısallarda dawıslı seslerdi qarama-qarsı qoyıp, tek solardı kózde tutıp otırǵanımız joq. Al tutas sózlerdi tembrlik ózgeshelikleri boyınsha qaramaqarsı qoyıp salıstırıp otıramız. Sebebi tutas sóz (yamasa buwın) qurlısındaǵı dawıssızlar menen qossa birgelikte bir qıylı tembrde aytıla otırıp, óz-ara qarama qarsı qoyıladı. Ol sózler tutası menen ya juwan erinlik, ya jinishke erinlik bolıp aytıladı. Bunday jaǵday kóp buwınlı sózlerdiń qurlısındaǵı hár bir buwınında tolıq qaytalanıp, dawıslı menen dawıssızlar tembrlikjaqtan mudamı birgeliktligin saqlap otıradı. Bunnan qaraqalpaq tilindegi sózlerdegi buwınlardı

taǵı da kishi bóleklerge (seslerge) bóliwge bolmaydı degen juwmaq shıǵarıw múmkin emes. Kerisinshe, dawıssızlar turaqlı túrde ózleriniń reńklerine iye bolıwı ol reńkleriniń qaysılarınıń qay jerde keletuǵınınıń buwın sıpatınan málim bolıp

turıwı buwın qurlısın dara birliklerge (seslerge) bóliwdi ańsatlastıradı.

[ó], [ú], (t10ós10, t10ús10) óz aldına singarmoniyalıq qatardı payda ete otırıp, olar qaraqalpaq tilindegi basqa barlıq dawıssızlardı buwın qurlısında ózlerine sáykes tórt túrli reńkti ózgeriske ushıratıp otıradı.

Dawıslılardıń juwan, jinishke, ernlik, eziwlik belgileri ózleri menen turmay, buwın qurlısındaǵı qońsılas dawıssızlarǵa da ótedi hám bul qubılıs bekkem jáne turaqlı boladı. Al dawıslılardıń ashıq qısıq belgisi qaraqalpaq tilinde singarmonizm ushın hesh qanday áhmiyetke iye bolmaydı. Biraq singarmonizmnen tısqarı ol belgileri (ashıq-qısıq) sózlerdiń belgili mánnisin ayıratuǵın belgi

retinde fonologiyalıq xızmet atqaradı. Máselen, singarmonizm boyınsha

[tas], [tıs], [p1ás1], [p1es1], [p1is1], [t0os0], [t0us0], [t10ós10], [t10ús10] jubaylas sózleriniń parqı bolmaǵan menen ol sózlerdiń hár túrli máni bildiriliwi hám qarama qarsı qoyılıwı

tutas sózden emes, al olardıń qurlısındaǵı dawıslı fonemalarınan bolıp tur. Bul jubaylas sózlerde dawısssızlar ózgeris, al tek dawıslılardıń almasıwımenen ǵana máni ózgertip tur. Mine bul jaǵday «túrkiy tillerde eń kishi fonologiyalıq birlik buwın boladı» degen pikirdiń shınlıqqa tuwrı kelmeytuǵının buwınnan kishi fonologiyalıq birlik bolıp fonema xızmet atqaratuǵının moyınlawǵa májbúrleydi.

Solay etip, bir jaǵınan buwın qurlısındaǵı dawıslı menen dawıssızlar singarmonizmniń sebebinen ótlestip ketkenin, sonlıqtan da olardıń bul

ózgesheligin fonetikalıq jaqtan baxalawda esapqa alıw kerek bolsa, ekinshi jaǵınan tildiń tik jaǵdayı boyınsha dawıslılardıń qarama qarsı qoyılıwı

singarmonizmniń tásirisiz aq iske asıwı buwın qurlısınan dawıslılardı bólip ala beriwdi támiyinleydi. Sonǵı bul jaǵday sózlerdi buwınnan da maydaraq eń kishi tillik birlik bolǵan fonemaǵa bóliwde úlken áhmiyetke iye boladı.

Túrkiy tillerge, sonıń ishinde qaraqalpaq tiline de qatnaslı bolǵan ulıwma til biliminde qáliplesken mınanday pikir bar: Singarmonizm boyınsha buwınlar bir jaqlama ya dawıslı dawıssızınan ǵárezli halda, dawıssızı dawıslıdan ǵárezli halda dúzilmeydi, al pútkil buwınnıń sıpatı menen yaǵnıy dawıslı hám dawıssız

ǵá Sherba L. V. russkie glasnıe v kachestvennom i kolichestvennom otnosheniyax. Spb. , 1912, 8- b. ~ Yakovlev N. F. Grammatika literaturnogo kabardino-cherkesskogo yazıka. M. , 1948, 318-bb.

ǵú

tuwrı keledi, al dál sonday seslik qurlısındaǵı atlıq sózlerge (sına, sana) tuwrı kelmeydi.

Singarmonizm morfologiyalıq jaqtan ápiwayı yamasa quramalılıǵına (túbir yamasa dórendi sóz ekenine) qaramastan sózlerdiń kurlısındaǵı seslerdiń hámmesiniń birgelikligin támiyin etedi. Mısalǵa, [bala], [terek] sózlerin alıp, olarǵa sáykes

qosımtalar qosıp qarayıq: bala

balalar balaları balaların balalarında balalarındaǵı balalarındaǵını

morfonologiyaııq jaqtan bólinbeytuǵın bir pútin túbirlerge de, ulıwma sózdiń barlıq bóleklerine tásir etetuǵın universal fonetkalıq kubılıs bolıp tabıladı.

ǵw

Singarmonizm hám jazıw

6-lekсiya

1.Jazıwda dawıslılar singarmonizminiń sáwleleniw hám sáwlelenbew jaǵdayları.

2.Jazıwda dawıssızlar singarmonizminiń kórinisi.

Singarmonizm qaraqalpaq ádebiy tilindegi baslı fonetikalıq qubılıslardıń biri bolıp, onıń barlıq kórinisleri awızeki sóylew tilinde sáwlelenetuǵınlıǵı belgili. Sonıń menen birge bul kubılıstıń hár tárepleme tolıq saqlanıwı, awızeki

ádebiy sóylew tiliniń buzılmawı, awızeki hám jazba tildiń jaqınlasıwı hám jazıwdıń qolaylılıǵı grafika menen imlániń jetilisiwine de baylanıslı boladı.

Biziń házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılıp júrgen jazıwımız kirilliсa akсentlik-fonologiyalıq tiller bolǵan slavyan tlleriniń seslik dúzilisine muwapıqlastırılıp dúzilgen. Sonlıqtan da kirilliсa ol tillerdiń fonetikalıq

ózgeshelikleri menen nızamlılıqlarına tolıq sáykes keledi. Qaraqalpaqstanda bul jazıw 40-jıllarǵa kelgende basqa túrkiy tilles respublikadardaǵı sıyaqlı orıs grafikasınan aytarlıqtay ózgerissiz qabıl etip alınǵan. Bizge málim, latın grafikası ornına orıs grafikası qabıl etilgenge shekem qaraqalpaq tilinde de, ele fonologiyalıq konсepсiya tolıq islep shıǵarılmaǵan edi. Hátteke fonologiyanıń tiykarǵı túsinikleri boyınsha da qabıl etilgen bir qıylı piirler joq edi.

Pútkilley basqa sistemadaǵı tiller retinde túrkiy tilleri ózinshelik

ózgesheliklerine iye bolǵanlıqtan orıs grafikasına óterde bul ózgeshelikler qatań túrde esapqa alınıwı kerek edi. Onıń ornına orıs grafikası menen imlá qádeleri túrkiy tillerge asıǵıs túrde sol tursında derlik kóshirildi de qoyıldı. Bunıń

ústine jana grafikaǵa óterde ayırım túrkiy tillerdiń jańa orfografiyalıq kádeleriniń islep shıǵarılıwı jetik qánige emes adamlarǵa yamasa tildi ámeliy jaqtan jaqsı bilmeytuǵın qánigeler tapsırılǵan. Bul jaǵdaylardın hámmesi orıs

grafikası tiykarında túrkiy tillerdiń orfografiyalıq qádelerin durıs islep shıǵarıwdı támiyin etpedi. Túrkiy tillerdiń ayrıqshalıq belgileri, ásirese onıń singarmonizmi jazıwda durıs sáwlelenbedi. Jazıwdaǵı ámeliy jaqtan jiberilgen kemshilikler hám jetilispewshiliklerdiń ornın alıwı teoriyalıq jaqtan baslı fonetikalıq qubılıslar jóninde durıs juwmaq shıǵarıwǵa kedergi jasadı.

Qaraqalpaq tiliniń imlasında qatań izbe-izliktiń saqlana bermegenligin ayırım teńdey bir fonetikalıq qubılıslardıń jazıwda hár qıylı qurallar menen ańlatılǵanınan da kóriwge boladı. Ádette singarmonizm nızamına muwapıq

qaraqalpaq tiliniń barlıq dawıssız fonemaları mudamı ózleriniń juwan hám jińishke jubaylarına (reńklerine) iye boladı. Bul nızamlılılq buwın qurlısı kóleminde qatań saqlanadı. Biraq olardıń hámmesi ayrıqsha tańbalar menen ańlatılmaydı. Al buwın qurlısındaǵı juwan-jińishkeliklerinen-aq ańlanıp turǵanlıǵı sebepli dawıssızdıń hám juwan, hám jińishke reńkleri bir tańba arqalı

tańlanbaǵan. Basqasha aytqanda dawıslı fonemalardıń juwan yamasa jińishke reńkine keliwi sol buwınnıń qurlısındaǵı dawıslı fonemanıń juwan yamasa jińishkeligine

ǵh

baylanıslı boladı. Eger dawıslı fonema juwan bolsa, dawıssızda juwan reńkte aytıladı, eger dawıslı fonema jińishke bolsa, dawıssızda jinishke reńkte aytıladı. Biraq bul fonetikalıq jaǵdaylardıń sebebinen dórelgen artikulyaсiyalıq ayırmashılıq nátiyjesinde jasalǵandawıssız fonemanıń reńkleri ayrıqsha tańbalar menen ańlatılmasa da, buwın qurlısındaǵı dawıslı fonemalardan ol

reńkler málim bolıp turadı. Mısalı, [bas], [b1es1], [bas], [b1es1] jubaylas sózlerinde juwan [a] dawıslı foneması menen kirilgende [t], [s], [b] dawıssızları juwan bolıp, jinishke [e] dawıslı foneması menen kelgende ol dawıssızlar jinishke bolıp, nátiyjede keltirilgen sózlerdegi dawıssızlardıń juwan ya jinishke ekenligin ańlatıw ushın ayrıqsha tańbalar talap etilip turǵan joq. Óytkeni ol xızmetti

dawıslı fonemalar tolıq atqarıp tur. Soǵan qaramastan qaraqalpaq tiliniń imlasında eki jaǵdayda dawıssız fonemalardıń juwan hám jinishke tańbaları ayrıqsha reńkler menen belgilengen. Olar - q, k, ǵ, g tańbaları. Házirgi qaraqalpaq tilinde ádette q hám ǵ háripleri juwan dawıslılar (a, ı, o, u) menen kelip bular (q,

ǵ tańbaları ) sol dawıssızlardıń juwan reńklerin ańlatadı, al olardıń jinishke reńklerin ańlatıw ushın k, g háripleri jumsalıp, bular jinishke dawıslılar (á, i,

ú , e, d) menen bir buwında keledi. Bul nızamlılıq awızeki sóyleh tilinde qatań saqlanǵanı menen házirgi jazıwımızda óz sáwlesin tolıq tappaǵan. Máselen, kamal, kanal usaǵan sózlerdiń birinshi buwını jińishke bolıwına qaramastan juwan háripler jumsalǵan. Kerisinshe, qádir, ǵálet, ǵorek, qúdiret, muǵallim hám t. b. sózlerinde q hám ǵ háripleri kelgen buwınlar juwan bolıwına qaramastan jinishke dawıslı háripler jazılǵan. Bul jaǵdaylar singarmonizm nızamına qayshı kelip tur. Basqa barlıq dawıssızlardıń juwan jinishkeligi sol buwındaǵı qońsılas

dawıslınıń sıpatına qaray ańlanadı. [k]-[q], [g]-[ǵ]jubaylaslarınıń bir birinen ayırmashılıqları qanday bolsa, basqa dawıssızlardıń da juwan, jinishkeligi

jaǵınan bir-birinen ayırmashılıǵı da tap sonday dárejede bolǵan. Soǵan qaramastan dawıssız fonemalardıń ishinde tek kishkene tillik - til artı únsiz (q-k) foneması menen kishkene tillik til artı, únli (g-ǵ) fonemasınıń juwan reńkleri q hám ǵ tańbaları menen, jinishke reńkleri k hám g tańbaları menen belgilengen. Al joqarıda aytqanımızday aq usınday sıpattaǵı basqa barlıq dawıssız fonemalardıń juwan jinishke reńkleri ayrıqsha tańba menen belgilenbeydi. Basqa barlıq dawıssız fonemalardıń juwan ya jinishkeligi buwın qurlısındaǵı dawıslınıń juwan ya jinishkeligi arqalı aq ańlatıp turǵanlıǵı sıyaqlı q-k, ǵ-g dawıssızlarınıń da

juwan ya jinishkeligi bunday bolıp hár bir eki tańba menen belgilenbey-aq, qońsılas dawıslılardıń juwan ya jinishkeligi arqalı ańlanbas pa edi? Mısalı, [qal]-[kel],

[ǵaz]-[gez], [qim]-[kim], [ǵıj]-[gij], [qol]-[kól], [ǵoza]-[gúze], [qul]-[kúl], [ǵumsha]-

[gúshshe] jubaylas sózlerindegi q hám ǵ háriplerinń orınan da sáykes k hám g háriplerin qollansaq, solay etip kal, kım, kol, kul, gaz, gıj, goza, gumsha sózlerindegi juwan dawıslılar menen qońsılas bir buwında kelgen k hám g háriplerin sáykes juwan q hám ǵ túrinde oqısaq, al k hám g háripleri menen bir buwında keletuǵın juwan dawıslı háripler menen jazılıp júrgen kamal, kanal, kamzol usaǵan sózlerdi

ózleriniń tábiyǵıy halında kamal, kanal, kamzol túrinde jazsaq, qaraqalpaq tiliniń awızeki ádebiy tili menen jazba tilin bir qansha jaqınlastırǵan bolar edik. Solay

ǵ9

etip, qaraqalpaq tilinde jazıwda singarmonizmdi júzege shıǵarıw tolıǵı menen dawıslı háriplerdiń únlesine tiyer edi.

Qosımsha mına mısallardı salıstırıp otırıp, joqarıda aytılǵan pikirge

taǵı da bekkemirek iseniwge boladı:[tas], [t1es1], [t0os0], [t10ós10] sózlerinde [s] dawıssız foneması qońsılas (aldındaǵı) dawıslı fonemalardıń tásiri menen qalay tórt túrli

reńkte aytılsa, [taq], [t1ek1], [t0oq0], [t10ók10] sózlerdiń aqırındaǵı dawıssız [q] foneması da ( k hám q tańbaları ańlatatuǵın seslerdi [q] fonemasınıń reńkleri de qarasaq) dál sonday fonetikalıq jaǵdaylarda tórt túrli reńkte aytılıp tur. Salıstırıń:[tas-taq], [t1es1-t1ek1], [t0os0-t0oq0], [t10ós10-t10ók10]. Fonologiyalıq

transkripсiya boyınsha s-s1 menen q-k tańbalarınıń arı qatnası óz ara sáykes keledi.

Basqasha aytqanda dawıssız [s] fonemasınıń juwan hám jinishke, erinlik hám eziwlik reńklerin paydaetiwshi fonetikalıq jaǵdaylar [q] fonemasınıń da dál sonday

reńklerin payda etip tur. Solay etip, [s] menen [q], [s1] menen [k], [s0] ) menen [q10],

[s10] birdey fonetikalıq jaǵdaylarda teńdey dárejede ózgeriske ushırap, [s] dawıssız foneması menen [q] dawıssız foneması birgelikli reńklerde jumsalıp

tur. [s]menen[s] bir dawıssız fonemanıń qanday qatnastaǵı reńkleri bolsa, [q] menen

[k] de sonday bir dawıssız fonemanıń reńkleri dep tanılıtıwı kerek boladı.

Transkripсiyası jaǵınan da [q] tańbası [s] sıyaqlı juwan reńkti [k1] tańbası [s1] sıyaqlı jińishke reńkti ańlatatuǵın bir pútin fonemanıń eki túrli kórinisi bolıp tabıladı. Solay etip bir s tańbası bir fonemanıń tórt túrli reńki (s, s1, s0, s10) ańlatsa, eki q, k tańbaları da bir fonemanıń tórt túrli reńkin (q, k, q0, k0) ańlatadı.

Durıs, artikulaсiyalıq hám akustikalıq jaqtan [q] menen [k], [q1], menen [g]

úlken ayrımashılıqqa iye. Olar bul jaǵınan basqa-basqa fonemalar sıyaqlı kórinedi. Biraq ta másele olardıń artikulaсiyalıq hám akustikalıq jaqtan úlken ya kishi ayırmashılıqta bolıwında emes, al olardıń (q menen k, ǵ menen g lerdiń) bir fonemanıń túrli fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı (birde juwan dawıslı menen, birde jinishke dawıslı menen keliw jaǵdayı) túrin ózgertken reńkleri bolǵanlıǵı sebepli olardıń hár birin ayrıqsha grafikalıq tańbalar menen belgilewdiń zárúr emesliginde bolıp otır. Solay etip, q, k, ǵ, g háripleriniń ornına tek k, g háriplerin qabıl alıwdıń ózi jetkilikli bolar edi. Solay etip álipbedegi háriplerdiń sanın

ele de qısqartıwǵa bolatuǵın edi. Eń baslısı, singarmonizm awızeki tilde ǵana emes, al jazıwda da óziniń durıs kórinisin tawıp, qaraqalpaq tiliniń imlası jetiliser

edi.

q0

Singarmonizmniń fonologiyalıq xızmeti

7-lekсiya

1.Singarmonizmniń sózlerdiń mánisin ózgertiwge qatnası.

2.Singarmonizm supersegmentlik birlik sıpatında.

hám túsinemiz. Buǵan tutas sózdiń bir qıylı tembrinde bolıwı tikkeley sebepshi boladı.

Sóz bir buwınlı bolsa da, kóp buwınlı bolsa da ondaǵı barlıq seslerdiń birgelikli tembrde bolıwın shólkemlestiriw xızmetin atqaradı. Sózlerdiń ulıwma fonetikalıq qurılısın shólkemlestiriwinde hám ondaǵı sesalerdiń birgelikli

tembrde jámlesiwinde singarmonizmniń bul xızmeti ayrıqsha áhmiyetke iye boladı. Mısalı: [qıtay], [q0utay] sózlerinde birinshi buwındaǵı dawıslı [ı], [u] túsirilip aytılsa da, al qalǵan sesleri ekewinde de birdey bolsa da ol sózlerdin bir birinen ayırması anıq bilinip turadı. Buwın qurlısındaǵı dawıssızdıń birde eziwlik [q]

birde erinlik [q0] bolıp eki túrli tembrde aytılıwınıń ózi ol sńózlerdiń eki túrli sóz retinde tanıtıwǵa jetkilikli bolıp tur.

Singarmonizmniń joqarıda kórsetilgen sóz tanıtıw, sózdi shólkemlestiriw qásiyetleri onıń haqıyqat supersegmentilik qásiyetleri bolıp tabıladı. Óytkeni singarmonizmniń bul qásiyetleri buwın qurlısındaǵı jeke seslerdiń bólek-bólek hám tikkeley qatnasında emes, al ol seslerdiń tutaslıǵında hám ajıralmas baylanısında ǵana kórinetuǵın qásiyetleri bolıp tabıladı.