Túrkiy tillerde singarmonizm

Ó zbekstan Respublikası joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik

universiteti

Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

Qaraqalpaq til bilimi kafedrası

Lekсiyalar teksti

TÚRKIY TILLERDE SINGARMONIZM

ilimleriniń doktorı, professor

A. Dáwletov

NÓKIS - 2007

Kirisiw

Singarmonizmniń dáslepki dáwirde izertleniwi

1-lekсiya.

1. Túrkiy tillerde singarmonizmniń kelip shıǵıwı jóninde pikirler

(V. V. Radlov, J. Deni, A. A. Reformatskiy, V. A. Bogorodсkiy, I. A. Boduen de Kurtene hám t. b. )

2. Túrkiy tillerde singarmonizm jóninde prof. N. A. Baskakov, A. M. Sherbaklardıń kóz qarasları.

á

ǵ

tillerde singarmonizm tek dawıslılarǵa ǵana tiyisli emes, ol sonday-aq dawıssızlarǵa da tiyisli qubılıs» degen pikirdi F. A. Kyazimovq hár tárepleme

dálillewge háreket etken.

Singarmonizm qubılısına tolıq sáykes keletuǵın termin retinde «dawıslılar

lingvistike. Sb. Tyurkologicheskie issledovaniya. Frunze, 1970, 101-b.

ó Sonda. Ierarxiya fonologicheskix ediniс i yavlenie singarmonizma. Issledovanie po fonologii. M. , 1966, 188-b.

ú Sonda. Ierarxiya fonologicheskix ediniс i yavlenie singarmonizma. Issledovanie po fonologii. M. , 1966, 188-b.

w Bogorodсkiy V. A. Zakonı singarmonizma v tyurksix yazıkax. «Vestnik nauchnogo obshestva tatarovedeniya», 1927, 6, 65-b.

h Kyazimov Fuad. Kórsetilgen miyneti.

9 Bogorodiсkiy V. A. Vvedenie v tatarskoe yazıkoznanie. Kazan, 1953, 117-b.

jazadı. Sonday-aq ol túrkiy tillerdegi singarmonizm qubılısına úlken itibar bere otırıp, sonıń menen birge sózlerdiń fonetikalıq kelbetiniń qáliplesiwinde sózlik páttiń de qatnasatuǵınlıǵın atap kórsetti hám túrkiy tillerdegi sózlik pátti de tiykarǵı fonetikalıq nızamlılıqtıń biri retinde qaradı.

A. M. Sherbak kompleksli fonologiyalıq birliktiń jasawı menen tıǵız baylanıslı bolǵan qubılıslardıń ishinde dawıslılar únlesliginiń ayrıqsha orın

tutatuǵınlıǵın ayta kelip, ózinen burınǵı ilimpazlardıń singormanizm jónindegi pikirlerine tiykarınan qosıladı. á0 Onıń aytıwınsha, bir buwınlı sózdegi sol

buwınnıń qurılısındaǵı dawıslı hám dawıssızdıń arasında bolatuǵın óz-ara

únleslik singarmonizmniń tiykarın quraydı. Bul jónindegi A. M. Sherbaktıń pikiri mınaday:»Dawıslılardıń tańlay únlesligi, shaması, bir buwınlı sózdiń ishindegi vokallıq-konsonantlıq únleslik qubılısı dep sanalatuǵın buwın singormanizmi tiykarında rawajlanǵan bolıwı kerek hám bunday rawajlanıw proсessine tómendegishe sıpatlama beriw múmkin. Tiykarınan bir buwınlı sózler bolǵan jaǵdayında baslı orında buwındaǵı seslerdiń únlesligi tutıp, ol(únleslik) birden ayırıwshılıq hám shegaralawshılıq xızmetin atqarıwshı retinde buwındı ayrıqsha fonologiyalıq

birlik etip kórsetedi. Sózdiń morfologiyalıq jaqtan quramalasıp barıwı proсessinde hám onıń fonetikalıq qurılısınıń ózgeriwi menen seslerdiń únlesligi

bluwınlardıń únlesligine aylanadı. Sonıń saldarınan singarmonizmniń ayırıwshılıq xızmeti kem-kem joǵalıp, al onıń shegaralawshılıq xızmeti úlken

áhmiyetke iye boladı». Bul jerde biz avtordıń bir buwınlı sózlerde singarmonizmniń qońsılas dawıslı hám dawıssız sesler ortasındaǵı únleslik túrinde kórinetuǵınlıǵın jáne buwındı ayrıqsha fonema sıyaqlı bir pútin fonologiyalıq birlik etip kórsetetuǵınlıǵın ańlaymız. Sonıń menen birge singarmonizmniń kóp xızmetleri ishinen onıń sóz benen sózdiń shegarasın belgileytuǵın xızmetin ayrıqsha dıqqatlap kórsetedi. Sebebi singarmonizm

qubılısı sózdiń ishinde bolatuǵın qubılıs, al qońsılas sózdiń buwınına otip tásir etpeydi. A. M. Sherbak tańlay únlesliginiń kelip shıǵıwı jóninde bılay deydi:»Tańlay únlesliginiń ata til (proyazık) qubılısına jatatuǵınına hesh qanday gúman joq hám ol túrkiy til birlesligi ıdıramastan burın payda bolǵan». Al tańlay

únlesliginen bólek qaray otırıp, ol erin únlesliginiń payda bolıwı jóninde bılay deydi:»Tańlay únlesliginen ayırması erin únlesliginiń payda bolıwı kóp buwınlı sózlerdiń ómir súriwi jaǵdayı menen baylanıslı boladı hám áwel bastan-aq buwınlardı óz-ara baylanıstırıwshı qural retinde kózge tústi».

Máselege diaxroniyalıq kóz-qarastan qaraǵanda, yaǵnıy áyyemgi túrkiy ata tildi túbir bir buwınlı qurılısta bolatuǵının, al kóp buwınlı túbirlerdiń keyinirek

kelip shıqqanın eskersek, A. M. Sherbaktıń tańlay únlesligi bir buwınlı sózlerde

áyyemnen-aq, al erin únlesligi kóp buwınlı sózlerdiń payda bolıwı menen keyinirekte kelip shıqqan degen pikirin sózsiz qabıl etiwge tuwra keledi. Biraqta bir buwınlı sózdiń ózinde de tańlay únlesligi menen erin únlesligin bólek-bólek qaraw, olardıń biri áwel, ekinshisi keyin payda boldı dew qıyın. Máselen, [tas],

[t1is1], [t0os0 ], [t10us10] sózlerindegi dawıslı hám dawıssızlardıń birgelki juwan:[tas],

á0 Sherbak A. M. Sravnitelnaya fonetika tyurkskix yazıkov. L. , 1970, 121-b.

dawıslılardıń sıpatınan ǵárezli bolatuǵının esapqa ala otırıp, túrkiy tillerdegi

áá

singormanizmniń modelin dúzdi .

V. A. Vinogradov túbirdiń dawıslılarınıń fonologiyalıq qásiyetin qosımtanıń dawıslılarınıń fonologiyalıq qásiyetinen basqasha dep esaplawdıń qáte ekenin,

bunday túsinik singormanizmniń prosodikalıq tábiyatına tuwra kelmeytuǵının atap kórsete otırıp, «singormanizm modeli kóleminde túbir de teńdey dárejede boladı»áǵ

dep jazadı.

N. A. Baskakovtıń aytıwınsha, erinlik hám eziwlik dawıslılar birinshi buwında túbir morfemada ǵana fonema retinde qarama-qarsı qoyıla aladı, al sońǵı

buwınlarda olar fonema retinde qarama-qarsı qoyılıw qásiyetinen ayrıladı. Til aldı hám til artı dawıslı fonemalarınıń máni ayırıwshı belgileri boyınsha

qarama-qarsı qoyılıwı bul tek jeke dawıslı yamasa jeke dawıssız fonemanıń ǵana qásiyeti emes, al tutas sózdiń qásiyeti bolatuǵınlıǵı haqqında, sonday-aq dawıslılar únlesligin sol buwındaǵı dawıssızlardan bólek alıp qarawǵa bolmaytǵınlıǵı jóninde N. A. Baskakov bılay dep jazadı:»Túbir morfemanı

quraytuǵın til artı hám til aldı túrinde ayırılıp turatuǵın fonemalar sonıń menen birge erinlik hám eziwlik túrindegi máni ayırıwshı belgileri boyınsha da ayrılıp turadı hám bul qásiyet dawıslılarǵa da dawıssızlarǵa da taraladı.

Sonlıqtan da túrkiy tillerde erinlik hám eziwlik bolıp qarama-qarsı qoyılıw tek dawıslılarǵa ǵana yamasa tek dawıssızlarǵa ǵana tán qásiyet emes, al tutas morfemaǵa,

áá Sherkasskiy M. A. Tyurkskiy vokalizm i singormanizm. M. , 1965. 10-b.

áǵ Vinogradov V. A. Interpretaсiya singormanizma kak morfologicheskogo yavleniya. V kn. Probleimı strukturnoy lingvistiki. M. , 1972, 347-b.

w

yaǵnıy túrkiy sózlerdiń birinshi buwınına tán qásiyet» . áq Sonday-aq ol tańlay

únlesligi menen erin únlesliginiń fonologiyalıq xızmetin ayırıp kórsetedi:»Eger tutas sózdiń fonologiyalıq dúzilisi til artı hám til aldı artikulyaсiyasınıń máni ayırıwshılıq qásiyeti menen baylanıslı bolsa, túbir morfemanıń fonologiyalıq dúzilisi sonıń menen birge erinlik túrindegi artikulyaсiyanıń máni ayırıwshılıq qásiyeti menen de baylanıslı boladı».

Singarmonizmniń keyingi dáwirde izertleniwi

2-lekсiya

1.Túrkiy tillerde singarmonizm jóninde jańa konсepсiya (A. Djunisbekov).

2.Qaraqalpaq til biliminde singarmonizm máselesiniń izertleniwi (S. E. Malov, K. Ubaydullaev, D. S. Nasırov, G. Ubaydullaevlardıń pikiri).

Sońǵı dáwirde túrkiy tillerde singormanizm haqqında arnawlı izertlew jumısların aparǵan qazaq ilimpazı A. Djunisbekovtıń miynetleri ayrıqsha dıqqatqa ılayıq. Ol «Túrkiy sózlerdiń prosodiyası mashqalaları hám qazaq sóziniń

áń

singormanizmi» teması boyınsha doktorlıq dissertaсiya qorǵadı hám «Qazaq tilinde singormanizm» degen monografiya járiyaladı. Ol házirgi qazaq tiliniń

materialları tiykarında túrkiy tillerde singormanizm birden-bir prosodiyalıq

qubılıs bolatuǵının hár bir tildiń ózinde sózlik pát penen singormanizmniń hesh sıyıspaytuǵının, óytkeni sáykes tillerde singormanizmniń de, sózlik páttiń de atqaratuǵın xızmetiniń birdey ekenin, sonlıqtan da singormanizm bar tilde sózlik páttiń bolmaytuǵının, kersinshe sózlik pát bar tilde singormanizmniń bolmaytuǵının ayta otırıp, qazaq tilinde singormanizm bolǵanlıqtan da, onda sózlik páttiń joq ekenin hár tárepleme dálillewge háreket etedi. Sonday-aq prosodiyalıq qubılıs bolǵanlıqtan ol singormanizmge bir buwınlı hám kóp buwınlı sózlerdiń jıynaǵınan turatuǵın tildiń barlıq leksikalıq quramına tiyisli bolǵan tiykarǵı fonetikalıq qubılıs retinde qaraydı .

Indoevropa tillerdindegi sıyaqlı túrkiy tillerde de prosodiyalıq qubılıs retinde sanalatuǵın sózlik pátke dıqqat bólinip, al singormanizm ekinshi dárejeli fonetikalıq ubılıs retinde onıń tasasında qalıp, izertlew obektine iline bermey kelgen bolsa, A. Djunisbekov singormanizmge túrkiy tillerdegi baslı hám eń

áhmiyetli jáne quramallı fonetikalıq qubılıs sıpatında áhmiyet beredi. Onıń aytıwı boyınsha tyurkolog-fonetistlerdiń túsinigindey hám olardıń sıpatlaǵanınday singormanizm túrkiy tillerdegi ápiwayı fakt emes, al túrkiy sózdiń fonologiyalıq tiykarı boladı. Ilimpazlardıń túsindiriwinshe fonetikalıq hám fonologiyalıq jaqtan ápiwayılılıq yamasa qramalılıq dárejesi jáne áhmiyeti menen ornı jaǵınan akсentlik tillerde(máselen, orıs tilinde) pát qanday dárejede

áq Baskakov N. A. Tyurkskie yazıki. V kn. Yazıki narodov SSSR. T. 2. M, 1996, 19-bet. áń Djunisbekov A. Problemı tyurkskoy slovesnoy prosodii i singormanizm kazaxskogo

slova. Avtoreferat diss. . . dokt. fil. nauk, Alma-Ata, 1988g.

h

bolsa, sonday-aq buwınlıq tillerde (máselen, vetnam tilinde) ton qanday dárejede bolsa, túrkiy tillerde singormanizm de tap sonday dárejede boladı. A. Djunisbekov sózdiń singarmoniyalıq jaqtan shólkemleskenligine súyenbey turıp, sóylew aǵımın jeke seslerge bóliw hám olarǵa fonetikalıq hám fonologiyayaıq sıpatlama beriw shınlıqqa jatpaydı dep qatań eskertedi. Sonday-aq onıń aytıwınsha, máselen qazaq tiliniń fonetikasında hár bir dawıssız fonemaǵa artikulyaсiyalıq yamasa akustikalıq jaqtan keminde tórt túrli sıpatlama beriliwi kerek. Al házirgi qazaq tiliniń grammatikasında bolsa, onıń ulıwmalasqan tek bir ǵana reńkine (kórinisine) sıpatlama berilip kiyatır. Ol sıpatlamanıń ózi de sol fonemanıń birde bir reńkine tuwrı kelmeydi .

A. Djunisbekovtıń tastıyqlawı boyınsha túrkiy tillerde singormanizm úsh túrli fonologiyalıq xızmet atqaradı: sóz tanıw, sóz dóretiw, sóz ayırıw. Onıń aytıwınsha, singormanizmniń baslı fonologiyalıq xızmetiniń biri-sózdiń tembrlik jaqtan birgelikligin saqlaw. Bul sózdiń ya birgelikli juwan, ya birgelikli jińishke, ya birgelikli juwan jáne erinlik, ya birgelikli jińishke jáne erinlik bolıp keliwin támiyinlew degen sóz. Eger de sózdiń tembrlik jaqtan usınday birgelkiligi saqlanbasa, onda ol sózdi túsiniw qıyın. Bul singormanizmniń sóz tanıw xızmeti boladı. Singormanizmniń endigi bir baslı fonologiyalıq xızmeti-sózdiń tulǵasın

qurastırıwshı seslerdi jámlestiriw. Eger de sóz kóp buwınlı bolsa, singormoniyalıq tembrlerdiń biri ondaǵı buwınlardı shólkemlestiriw xızmetin atqaradı. Mine bul singormanizmniń sóz dóretiw xızmeti boladı. Singormanizmniń bul xızmeti túrkiy sózlerdiń ulıwma fonetikalıq kelbetin qáliplestiriwde úlken áhmiyetke iye bolıwı menen birge, sonday-aq ol kóp buwınlı sózlerdiń de ajıralmas bólegi ekenin kórsetedi. Usınnan «singarmonizm» túsinigi menen «dawıslılar únlesligi» túsiniginiń teńdey emes ekenin, sońǵı terminniń bildiretuǵın mánisiniń anıq

emes ekenin ańlawǵa boladı. Avtordıń bayqawınsha, singormanizmniń taǵı da bir

áhmiyetli fonologiyalıq xızmeti-singarmoniyalıq tembrlerdiń sanı hár bir tildiń yamasa tiller toparınıń óziniń fonologiyalıq sistemasına baylanıslı anıqlanadı.

Máselen, túrkiy tillerde (sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de) tembrlerdiń sanı

tórtew: juwan-eziwlik, jińishke-eziwlik, juwan-erinlik, jińishke-erinlik.

Tómendegi singarmoniyalıq kvaziomonimlardı quraytuǵın sózler jubayın mısalǵa alsaq: [58s], [518s1á], [507s], [5107s 10]. Bul sózlerde tek dawıslılar juwan-eziwlik hám jińishke-eziwlik, juwan-erinlik hám jińishke-erinlik túrindegi belgileri boyınsha

ǵana ayrılıp turǵan joq. Sonıń menen birge ol sózlerdegi dawıssızlar da tap sonday

(juwan-eziwlik, jińishke-eziwlik, juwan-erinlik, jińishke-erinlik) belgileri boyınsha ayrılıp tur. Solay etip seslik qurılısı menen qosa tutas sózler yamasa buwınlar óz ara qaram-qarsı qoyılǵan.

Sóz qurılısındaǵı sesler kompleksiniń qalay shólkemlesetuǵının, olardıń bólekleriniń bir-birine tıǵız baylanıslı bolatuǵının hám óz-ara tásir etetuǵının ayta elip, N. A. Baskakov qaraqalpaq tilinde bir buwınlı sózlerde, sonday-aq kóp

á0

sózdiń dáslepki buwınında til artı juwan dawıslılardan birewi kelse, onnan keyingi buwınlarda da til artı dawıslıları keledi hám sonıń kersinshe, sózdiń dáslepki birinshi buwınında til aldı jińishke dawıslılar kelse, onnan keyingi buwınlarda da til aldı jińishke dawıslılar kele beredi». Bunnan soń pikirin tastıyıqlaw ushın kóp buwınlı dórendi sózlerden mısallar keltire otırıp, singarmonizmge bılay anıqlama beredi: «Mine, usınday sózlerdegi dawıslardıń bastan ayaq birgelikli ya gileń juwan, yamasa gileq jińishke bolıp aytılıwına

singarmonizm deymiz». Bul, bizińshe, bir jaqlama anıqlamaday kórinedi. Sebebi bul anıqlamada erin únlesligi haqqında pikr aytılmaǵan. Bulay etip tańlay

únlesliginen erin únlesligin bólek alıp qarawǵa bolmaydı. Erinlik dawıslılardıń

ózleri de ya juwan dawıslı, ya jińishke dawıslı túrinde ǵana ushırasadı. Solay etip, singarmonizmniń ajıralmas bólegi bul eki qubılıstı bóleklewge bolmaydı. K.

Ubaydullaevtıń baqlawı boyınsha «Qaraqalpaq tilinde erin únlesligi eziw únlesligine qaraǵanda hálsiz az ushıraydı, ádebiy tilde erin únlesligi tek dáslepki buwında ǵana qollanıladı».

Imla qádeleriniń tásiri menen qaraqalpaq janlı sóylew tilindegi erin

únlesligineberilgen baha mına pikirden de seziledi:»#araqalpaq awızeki sóylew tilinde erin únlesliginiń bar ekeni dawsız nárse. Biraq erin únlesligi qaraqalpaq tilinde tek járdemshi rol atqaradı, al eziw únlesligi boyınsha sózdiń juwan yamasa jińishke bolıp keliwi tilimizde baslı qaǵiyda bolıp esaplanadı~ sózdegi buwınlardıń sanı jaǵınan erin únlesliginiń kúshi úsh buwınnan aspaydı~ ásirese eki buwınlı sózde erinlik dawıslısı menen kelgen dáslepki buwınnıń erinlik

tásiri anıq sezilip, belgili bolıp turadı da, úshinshi buwında hálsizlew, gúmilji bolıp seziledi» . Bul keltirilgen úzindide ásirese sońǵı pikir dıqqatqa ılayıq. Rasında da qaraqalpaq tilinde erin únlesliginiń tásiri kóp buwınlı sózlerdiń eń aqırǵı buwınına shekem bir qıylı emes. Onıń ústine bul tásirge ushıraytuǵın barlıq dawıslılar emes, al tek qısıq eziwlikler bolǵan [ 8 ], [ 8 I], [ e ] dawıslıları

ózleriniń aldındaǵı buwınındaǵı erinlik dawıslılardıń tásiri menen ózgeriske

ushırap, sáykes erinlik dawıslılarǵa aylanadı.

K. Ubaydullaevtıń baqlawınsha da singarmonizm máselesinde kózge túsetuǵın fonemalar dawıslı bolıp, olar singarmonizmdi jasawda tiykarǵı orındı tutadı, al dawıssızlar bolsa solardıń ıńǵayına qaray aytıladı.

Singarmonizm qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı fonetikalıqń nızamlıǵı ekenin, ol dawıslılardı da, dawıssızlardı da óz ishine alatuǵın, tańlay únlesligi sózlerdiń barlıq buwınların izbe-iz tolıq qamtıytuǵın, al erin únlesligi shekleniwshilik sıpatqa iye ekenin jaza otırıp, D. S. Nasırov olardıń qaraqalpaq tili dialektlerindegi ózgesheliklerin kórsetedi. Ayrıqsha qaraqalpaq tiliniń arqa dialektinde erin únlesligi qubla dialektine qaraǵanda turaqlıraq sıpatqa iye bolatuǵının, sonlıqtanda ayırım affiksler ózleriniń erinlik variantlarına da

áw

iye bolatuǵının (dıń, diń, duń, dúń) atap ótedi .

áw Nasırov D. S. Stanovlenie karakalpakskogo obshenarodnogo razgovornogo yazıka i ego dialektnaya sistema. Nukus-Kazan, 1976, 313-314-bb.

menen salıstırıla otırıp, eksperimental maǵlıwmatlar tiykarında G. A.

Nurımbetova tárepinen onıń kandidatlıq dissertaсiyası da izertlendi. Bul jumısta

qaraqalpaq, qırǵız, ózbek tillerindegi kóp buwınlı sózlerde dawıslılar singarmonizminiń tıńlawshılar tárepinen qabıl etiliw ózgeshelikleri ayrıqsha sóz etilgen. Avtor ekspremintal maǵlıwmatlarǵa súyene otırıp, singarmonizm jaǵdayında bul tillerdegi dawıslılardıń sońǵı buwınlardaǵı erinlesiw dárejesin anıqlawǵa háreket etken. Sonday-aq túrkiy tillerdegi singarmonizmge bolǵan hár túrli kóz qaraslardı bayanlay kelip, ol túrkiy tillerde singarmonizmniń tiykarǵı xızmeti fonetikalıq jaqtan sózdiń pútinligin shólkemlestiriw, qosımtadaǵı seslik

qurılıs túbirdegi qurılıs penen sáykeslesedi jáne singarmonizm tek dawıslarǵa ǵana emes, sonıń menen birge dawıssızlarǵa tásir etetuǵın qubılıs degen pikirlerge qosıladı . áh

Bul miynette qaraqalpaq tilinde erin únlesliginiń kóp buwınlı sózlerdegi tábiyatına ayrıqsha itibar berilgen. Avtor «erin únlesligi ekinshi buwında kúshli,

al úshinshi hám onnan sońǵı buwınlarda hálsireydi yamasa pútkilley joǵaladı»3 degen túsinikke qosımsha kirgizedi.

Ayırım buwın túrlerinde birinshi buwındaǵı erinlik dawıslıǵa qaraǵada

úshinshi buwındaǵı dawıslarǵa qaraǵanda úshinshi buwındaǵı kúshlirek tásir etetuǵınlıǵın, solay etip erin únlesliginiń tásiri barlıq kóp buwınlı sózlerde

birdey dárejede úshinshi hám sońǵı buwınlarda qem-qem ázzilep, eń sońında erinlik tásir joǵalıp bara bermeytuǵınlıǵı jóninde aytadı. Sonday-aq barlıq erinlik dawıslılardıń ózinen sońǵı kelgen buúınlardaǵı qısıq eziwlik dawıslılardı

erinlikke aylandırıw dárejesi de birdey emesligin anıqlaǵan hám bunı keste arqalı túsindiriwge háreket etken. Bul miynet erin únlesliginiń tásir etiw kólemin anıqlawda, erinlik emes dawıslı seslerdiń erinliklesiw qásiyetin, al erinlik dawıslılardıń erinliklestiriw qásiyetin anıqlawda úlken áhmiyetke iye. Solay

etip bul miynet qaraqalpaq tilindegi singarmonizm menen basqa túrkiy tillerdegi singarmonizm salıstırıla otırıp, qaraqalpaq tiliniń basqa túrkiy tiller

ortasında tutqan ornın anıqlawǵa háreket etilgen.

Dúnya tilleri sózlerdegi supersegmentlik belgiler tiykarında tipologiyalıq jaqtan akсintlik tiller, tonallıq (buwınlıq) tiller, singarmoniyalıq tiller

toparına bólinedi. Akсientlik tillerge indoevropa, semit hám t. b. tilleri, tonallıq tillerge qıtay, vetnam, tay hám t. b. tilleri singarmoniyalıq tillerge túrkiy, monǵol, tungis-manjur, finno-ugur hám t. b. tilleri jatadı. Akсientlik tillerge sózlik pát, tonallıq tillerge ton, singarmoniyalıq tillerge singarmonizm

tán boladı. Sózlik pát, ton hám singarmonizm úshewide tutas sózde ushırasatuǵın supersegmentlik (prosodiyalıq) qubılıslar bolǵanı menen olardıń tábiyatı hám xızmeti jaǵınan da, tarqalıw geografiyası jaǵınan da, sonday-aq izertleniw dárejesi birdey emes. Sózlik pát, ton hám singarmonizmdi birlestiretuǵın nárseolardıń hámmesi de tildegi segmentlik (seslik) birlikler arqalı júzege shıǵadı. Óytkeni

Avtoreferat kand. diss. kand. filol. nauk. L. , 1985.