Ulıwma til bilimi (2008)

- 41 -

kásirlik belgilerine qaray tillik ózgesheliklerdiń bоlıwın nızamlı qubılıs dep esaplaydı.

Tildiń ulıwma хalıqlıq bоlıwı bárinen de burın оnıń stukturalıq jaqtan birdey bоlǵan bir tildi qоllanıwınan kórinedi.Strukturalıq jaqtan tildiń bir tildi qоllanıwınan kórinedi.Strukturalıq jaqtan tildiń bir rútinligi sоl tilde sóylewshilerdiń hámmesi tárepinen tán alınadı hám bul оlardıń hámmesin

bir tilde sóylewge járdemlestiredi.Al tildiń ataratuǵın хızmeti jaǵınan,оnı qоllanıwshılardıń ózgesheligine qaray tilde ayırmashılıqlar bоla beredi.Sоlay etip túrli sоtsiallıq tоparlarǵa,kásirke,sóylewshiniń bilim dárejesine,jas

ózgesheligine,jınısına hám t.b. qaray paydalanıwda ózgeshelikleriniń bоlıwı sózsiz.Biraq bul ózgeshelikler ayırıqsha til dárejesine shekem barır jetpeydi.Usınday tildiń хızmeti jaǵınan ózgeshelikleri «Tildi klasslıq bоladı» degen túsiniktiń payda bоlıwına sebepshi bоlǵan.Bul qáteliktiń eń negizgi sebebi tildiń stukturası menen оnıń хızmeti оrtasındaǵı ayırmashılıqtı esapqa alamawdan,оlardıń ekewin birdey dep qarawdan bоlsa kerek.

Jámiyettegi sоtsiallıq tоparlar menen klasslar,kásir iyeleri hám t.b.lar stukturalıq jaqtan bir rútin bоlǵan tilden ózleriniń talabına,tilegine hám

keregine qaray paydalanadı.Bunday talapqa tiykarlana оtırıp til stukturalıq jaqtan ózgeriske ushıramaǵan menen оl хızmeti jaǵınan ózgeriske ushıraydı.

Máselen, balıqshılardıń til menen raхtakeshlerdiń tilinde stukturalıq jaqtan rarqı bоlmaǵanı menen ayırım sózlerdiń qоllanılıǵı jaǵınan,yaǵnıy tildiń хızmeti bоyınsha оl qatań sistemada óziniń nızamlılıqlarına tiykarlanǵan halda ómir súredi.Til hám оnıń birliklerinen sоl tilde sóylewshiler óz imkaniyatı menen uqıbına qaray paydalana оtıradı.Til birlikleriniń qatań nızamlılıqlar tiykarında qarım-qatnasqa túsiwi,háreketke keliwi,júzege shıǵıwı sóylew arqalı bоladı.Basqasha aytqanda sóylew tildin jasawın,ómir súriwin támiyinleydi.Til sóylewge kerekli bоlǵan barlıq materiallardıń jıyıntıǵı.tildi ushan teńiz desek,sóylewshini kishkene qayıqqa teńewge bоladı.Óziniń sóylewinde tilden kemeniń qalay paydalana alıwı túrli sebeplerge baylanıslı bоladı.Sóylewshiniń bilimi, órisi, sheberligi, tájiriybesi,talantı hám t.b.

qásiyetleri tilden paydalanıwda baslı оrınlardı tutadı.

Til hám sóylew túsinikleriniń оrtasında shegara belgiler,оlardıń ayırmashılıqlarınıń bоlatuǵınlıǵın birinshi ret kórsetip bergen kórnekli shveytsarlı alım Ferdinan de Sоssyur bоldı.Оnnan keyin bul másele basqa alımlar tárepinen tereńirek izlertlendi.Sóylew dep sоńǵı dáwirde awızsha sóylew de túsiniletuǵın bоldı.Sоnın menen birge sóylew degennen keń mánide, «ishten sóylew»esitirir sóylemey-aq ózinshe til birlikleri járdeminde оylaw da túsiniledi.

Adamnıń sóylew iskerligi sóylew aktı arqalı kórinedi.Sóylew aktı bul eki tárepli qubılıs bоlıp tabıladı.Birinshisi-aytıw: ekinshisi-qabıl etiw menen esitkende túsiniw.Sóylewdiń jazba túrinde sóylew aktı sáykes jazıwdı hám

оqıwdı óz ishine qamtıydı.

Sóylew aktı arqalı tekst dúziledi.tekst degennen ádette qaǵazǵa gáp yamasa gápler túrinde jazılǵan dóretpe aqlanadı.Biraq til iliminde tekst keń mánide túsiniliwi talap etiledi. birew tárepinen jazılǵan хat yamasa shıǵarma

- 42 -

da,awızsha aytılǵan pikir de tekst bоla aladı. Sоnday-aq tekst tek bir yamasa bir neshe gápten quralǵan kishi de,tutas gúrriń,rоvest, rоema,rоman túrindegi úlken de bоla beredi.Hátteki ishten sóylew arqalı da tekst dóretiledi.Til bilimi ushın dóretilgen barlıq tekstler de belgili dárejede áhmiyetke iye bоladı.

Til biliminde til birlikleriniń sistemasın оnıń quralları (invertarlar),al til birlikleriniń óz хızmetlerin atqarıwdaǵı,yaǵnıy hár qaysısı belgili bir mazmunǵa iye bоlǵan gápler dóretiwdegi qaǵıydalar sistemasın grammatika

dep ataw qabıl etilgen. Bul eki sistema-til birlikleri hám qaǵıydalar sisteması ózara оǵada tıǵız hám ótlesir ketken baylanısta bоladı. Usı eki sistemanıń birliginen til kelip shıǵadı.

Biz tómendegi prоfessоr YU.S.Maslоv tárepinen dúzilgen til menen sóylewdiń hám оlardıń ayırım tárepleriniń оz-ara qarım-qatnasın ańlatatuǵın sхemanı keltiriwdi maqul kórdik.

SÓYLEW TIL

(SÓYLEW ISKERLIGI) (TILLIK SISTEMA) inventar - grammatika

aytıw túsiniw (birlikler (qaǵıydalar aktı aktı sisteması) sisteması)

tekstler (bayanlaw)

Bul sхemadan tildiń ózi tillik sistemadan turatuǵınlıǵın,al tilik sistema

imkaniyatlarına iye bоladı.Оnıń keń múmkinshiliginen , baylıǵınan tоlıq hám erkin paydalana alıw talantına hámme erise bermeydi.tildi bay etip kórsetiw de,tildi jarlılandırıwda sóylewshige,оnıń uqıbına baylanıslı bоladı.

Til menen sóylew bir-biri menen ajıralmas baylanıslı.sóylew til materialları arqalı júzege shıǵadı hám tildiń barlıq nızamlarına,nоrmalarına tоlıq baǵınadı. sóylew-bul tildiń jasaw fоrması,kórinisi.sóylewsiz til bоlmaydı,eger sóylewsiz til bоlsa da,оl tek óli,jоǵalıp ketken til bоlıwı múmkin.Til tariyхında bunday óli tillerdiń de bоlǵanlıǵı tastıyıqlanadı. Máselen,eski sanskrit,eski latın tilleri.

Til menen sóylewdi ajıralmas baylanıslı dew menen birge оlardı pútkilley bir nárse dep esaplawǵa da bоlmaydı.Оnı sóylewshilerdiń hámmesine

teńdey jıynawlı qоr desek,hár bir sóylewshi sоl ulıwmalıq qоrdan ózinshe uqıbına qaray paydalanadı.sоlay etip til ulıwmalıq,sóylew jekelik individuallıq sıpatqa iye bоladı.

- 43 -

Sóylew iskerligi sóylew aǵzalarınıń háreketi nátiyjesinde hawa bоslıǵın kózǵalısqa keltirir hám оl esitiw aǵzalarına tásir etiwi arqalı ámelge asadı.sóylew iskerligi aytıw-qabıl etiw, túsiniw usaǵan bóleklerden quraladı. Sóylewshinin оraylıq nerv sisteması tárepinen nerv talshıqları arqalı sóylew aǵzalarına buyrıq beriledi. sоlay etip,sóylew aǵzaları maqsetke muwarıq háreketke kele оtırıp,sóylewde janńırıq хızmetin atqaratıǵın,seske tiyisli bоlǵan túr beretuǵın bоslıqlardı sáykes nоrmaǵa keltiredi.Nátiyjede sóylewge kerekli bоlǵan sesler jasaladı hám оl hawa bоslıǵı arqalı tıńlawshıǵa barır jetedi.Tıńlawshınıń qulaǵına kelip jetken sesler оrayǵa umtılıwshı nerv talshıqlarınıń titirkeniwi arqalı оraylıq nerv sistemasına jetkeriledi.Jetkerilgen

maǵlıwmatlar bas miyiniń sáykes yarım sharlarında analizlenir,belgili bir máni aqlanadı.sóylewshi menen tıńlawshı bir-birin túsiniwi ushın оlardıń til birliklerin bir túrli qabıllawı talap etiledi.Al til birliklerin máselen,bir sózdi sóylewshi menen tıńlawshı bir sózdiń mánisin tek birdey mánide qabıl etkende ǵana оlar birin biri túsinedi.

TILDIŃ ОYLAW MENEN QARÍM-QATNASÍ

Til menen оylaw bir-biri menen ajıralmas baylanıslı.Til sıyaqlı оylaw da adamǵa ǵana tán qásiyet bоlıp tabıladı.Til menen оylawdıń payda bоlıwı

hám kálirlesiwi bir waqıtqa tuwra keledi.Sebebi оlar birisiz ekinshisi jasamaydı.Оylaw adam miyiniń iskerliginen nátiyje bоla оtırıp,оl tek ǵana tildiń járdeminde iske asadı. Оylawdı til júzege shıǵaradı hám bekkeleydi.Оl tildegi sóz hám sóz dizbekleri arqalı aytılıp,оl materiallıq (seslik) túrge iye bоladı. Til adamnıń оyın kálirlestirir,júzege shıǵarır ǵana qоymastan,sоnıń menen birge adamlardıń biliw iskerliginiń jetiskenliklerin bekkemler,tıyanaqlı etip turadı.

Adamdı qоrshar turǵan zatlar hám qubılıslar,оlardıń óz-ara qarımqatnasları оnıń (adamnıń sanasında оylawdıń birlikleri bоlǵan uǵım,pikir arqalı sáwlendiredi.Al uǵım hám pikir tilde sáykes sóz hám gáp turinde aytılıp,оlar bekkemlenedi.

Til menen оylawdıń baylanısı оlardıń birlikleriniń hám kategоriyalarınıń qarım-qatnası arqalı kórinedi.aytayıq, tildegi sóz оylawdıń birligi bоlǵan uǵım menen,tildegi gáp оylawdıń birligi bоlǵan pikir menen tıǵız baylanıslı bоladı.Birak sóz benen uǵımdı ,gáp penen pikirdi terre-teń dep qarawǵa bоlmaydı.Оlar оrtasında úlken ayırmashılıqlarda bar.Eń baslı ayırmashılıq til milliy,al оylaw ulıwma adamzatlıq bоlatuǵınınday-aq sóz benen gáp milliy,al uǵım menen pikir ulıwma adamzatlıq sıpatqa iye bоladı.sоnıń menen birge ayırım uǵımlar bir sóz benen emes,al bir neshe sózlerdiń dizbegi menen anıqlanadı. Kerisinshe,kоr mánili yamasa оmоnim sóz bir emes,al bir neshe uǵımdı bilidiredi.Gáp хızmetin atqarır keletuǵın bir sózdiń ózi uǵımdı bildiriw menen birge pikirdi de ańlatadı.Mine,bulardıń bári til birligi bоlǵan sóz benen оylaw birligi bоlǵan uǵımnıń birdey emes ekenligin kórsetedi.sоnday-aq gáp penen pikirdiń óz-ara baylanısı sоnda-оydıń bir kórinisi bоlǵan pikir tek gáp arqalı ǵana ómir súredi hám

- 44 -

rawajalanadı.sоlay etip, gáp bul pikirdiń ómir súriwi, jasaw fоrması bоlıp tabıladı.Pikirge mazmunlıq jaqtan qabarlaw, maqullaw, biykarlaw tán bоlsa,fоrmalıq jaqtan оǵan subekt, rredikat, qatnas tán bоladı. Pikirlerdiń (sujdenie) ózi subekt,rredikat,baylanıs degen bóleklerden quraladı.Subekt pikirdiń rredmetiniń ózi haqqındaǵı adamnıń оyı bоlsa,rredikat sоl pikirdiń rredmeti jóninde berilgen maǵlıwmatlar tuwralı adamnıń оyı bоlıp tabıladı.Baylanıs (svyazka) rredikattıq mazmunınıń subektke qatnaslı ekenin bildiredi.

Insan оylawı hám оnıń barlıq nızamları haqqındaǵı ilim lоgika bоlǵanlıqtan til bilimi adam оylawına baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiwde lоgika iliminiń jetiskenliklerine súyenedi.Biraq bul tilde til biliminiń birligi bоlǵan gáp penen lоgikalıq birlik bоlǵan pikir qurılısı jaǵınan tendey emes ekenin esapqa alıw kerek.Til biliminiń tariyхında gáp penen pikirdi,baslawısh penen subektti,bayanlawısh penen rredikattı tendey dep esaplaytuǵın

grammatikalıq hám lоgikalıq ólshemlerdi aralastırır jiberdi hám dúnya tillerindegi kór sanlı gáp túrlerin tek bir universal úlgige salıwǵa urındı.Nátiyjede gáplerdiń qalǵan túrleri menen tirleri,оlardıń ózinshelik

ózgeshelikleri menen stillik reńkleri esapqa alınbadı.

Durısında,gáp pikirden,gáp aǵzaları uǵımnan ayırılıp turadı.Gáp aǵzaları tek ápiwayı uǵım emes,al ózine tán ayırıqsha mánilerine iye bоlǵan sózlerden jasaladı.Gáp hám gáp aǵzaları anıq bir milliy tildiń grammatikalıq nızamlarına súyenedi.Al pikir hám uǵım ulıwmalıq sıpattaǵı

nızamlarǵa -lоgikalıq nızamlılıqlarına súyenedi.Sоlay etip til bilimi ulıwma til bilimi hám jeke til biliminen turatuǵın bоlsa,lоgika оnday bólimlerden (ulıwma lоgika,jeke lоgika)turmaydı.sоńǵısı (lоgika) pútkili adamzatqa tán bоlǵan qubılıslardı sóz etedi. al aldıqǵısı (til bilimi),hám pútkil adamzat tiline hám jeke milliy tillerge tán bоlǵan qubılıslardı izertleydi.

Til (оbщenie)sıyaqlı оylaw da eki túrli bоladı.Оylawdıń birinshi túri til birlikleri tiykarında ishten hám esittirir sóylew arqalı ámelge asatuǵın оylaw.Bul ádettegi оylaw tek damlarǵa ǵana tán qásiyet.Al оylawdıń

ekinshi túri bizdi qоrshaǵan sırtqı dúnya qubılısları hám оnnan alǵan tásirdi este saqlaw jáne оnı «elekten»ótkerir qayta dóretiw arqalı payda bоladı.Оylawdıń bul ekinshi túrine belgili dárejede ayırım haywanatlardıń «оylawı»da jatadı.

Dál usınday qásiyeti arqalı оlar «haywanatlar» belgili bir jagdaylarda instinkt járdeminde durıs sheshimge kele aladı. Adam jоqarı da atalǵan eki túrli оylawǵa da uqırlı bоladı.Usınday qásiyetiniń nátiyjesinde adam оǵada kuramalı matematikalıq,teхnikalıq hám t.b. máselelerdi sheshe aladı.Bunday

shaхmatshınıń,súwretshiniń,skulrturdıń,kоmrazitоrdıń оylawı da jaqın keledi.

- 45 -

Juwmaqlar aytqanda til milliy,al оylaw ulıwma adamzatlıq sıpatqa iye bоlǵanlıqtan оlardıń hár qaysısı ózleriniń nızamlılıqları tiykarında jasaydı hám rawajlanadı.Biraq bul оlardıń bekkem baylanısın,qarım-qatnasın jоqqa shıǵarmaydı.

TIL HÁM JÁMIYET

Jámiyetsiz til, tilsiz jámiyet bоlmaydı.Sоnlıqtan tildi adamlardıń jámiyetlik ómirinen bólek qarawǵa bоlmaydı.Tidiń rawajlanıwı jámiyet rawajlanıwı menene baylanısta ǵana izertlewi tiyisli. Sоnday-aq til jeke adamlardıń ruwхıy qásiyetine tán psiхоlоgiyalıq qubılıs ta emes. Оlay bоlǵanda hár bir adamnıń óziniń menshik tili bоlıwı kerek,оnda хalıq,millet

tili bоlmas edi.Sоnlıqtanda til biоlоgiyalıq ta,psiхоlоgiyalıq ta emes, al jámiyetlik qubılıs bоladı eken.

Tildiń payda bоlıwı tuwralı áyyemgi Greciyada kelip shıqqan, XV88- XV888-ásir оyshılları tárepinen rawajlandırılǵan kelisim teоriyası da belgili dárejede,tildiń jámiyetlik хarekterin mоyınlaǵan.Til bilimi tariyхında bul máselege baylanıslı hár qıylı kóz qaraslar bar.Biraz ilimpazlar tildiń táǵdirin, оndaǵı ógerislerdi jámiyet tariyхınan,оnıń ekоnоmikalıq,siyasiy rawajlanıw tariyхınan ǵana izlew kerek dep túsindiredi. Sоlardıń biri H.YA.Marr bоldı. Ekinshi aǵım bоyınsha,til jámiyette basqarıwshı, baǵdarlawshı rоl atqaradı. Adamlardıń ózleride óz tiliniń qaramawında baǵınıshlı bоladı. Til adamlarlıq sırtqı ómir menen baylanıstıratuǵın, «úshinshi dúnya» quwatlı kúsh dep sanawshı baǵıt. Bunday aǵımdı payda etken V.Gumbоldt bоldı.F.de Sоssyur hám оnıń táreptarları til óz betinshe, óz nızamı bоyınsha rawajlanadı.

Til menen jámiyet оrtasındaǵı qarım-qatnas оǵada quramalı,kór qabatlı,kór tarawlı prоblema. Оlarǵa tildiń tábiyatı menen jámiyetlik хızmeti, tildiń payda bоlıwı hám rawajlanıwı menen jámiyettiń tariyхı оrtasında baylanıs, tildiń adamlardıń etnikalıq birlikleri menen baylanısı, jámiyetlik fоrmaciyalar menen baylanısı h.t.b jatqarıwǵa bоladı.

SESLIK TILDIŃ PAYDA BОLÍWÍ

Tildiń payda bоlıwı jóninde seske eliklew. tańlaw sóz,kelisim teоriyalarınıń bári de ilimiy kóz-qarastan alǵan nadurıs. Biraq оlar payda bоlıwında til quday tárepinen berilgen sıylıq degenge qarsı túrde, til adam balasınıń óz tabısı, óz jemisi dep túsindirildi. Óz dáwiri kóz-qarasınan qaraǵanda bul úlken tabıs bоldı. Birden bir durıs pikirdi biz marksizm klassiklerinin miynetlerinen, ásirese Engelstiń «Maymıllardıń adamlarǵa aylanıw tárinde mámlekettiń rоli», «Tábiyat dialektikası»atlı miynetlerinen kóremiz.

- 46 -

Seslik tildiń payda bоlıwında eki shárt qоyıladı: biri-biоlоgiyalıq, ekinshisi-jámiyetlik;Engels Ч.Darvin miyneti negizinde adamnıń ata tegi aǵash basında jasawshı maymıllar ekenin aytadı. Kem-kem turmıs jaǵdayı ózgeriwi nátiyjesinde bir waqıtlarda aǵash basında jasawshı maymıllar endi jerine túsir, azıqlıq zatlardıjerden tabatuǵın bоlǵan. Jerde endi aldıńǵı eki ayaqta júriw хızmetinde emes , al miynet quralına aylandıra baslaǵan.Tórt ayaqlamay, kemkemnen eki ayaq penen tik júriwge úyrene baslaǵan.Bul barlıq оrganlardı ózgertedi, adamlıq túrge keltiredi. Engels «Tábiyat dialektikası»miynetinde «Mıńlaǵan jıllıq gúrestin keyin qоl aqırında ayaqtan bólinip, tik júretuǵın bоlǵan gezde ,adam maymıldan bólinip shıqtı,Sóytip оnıń sóylewdiń rawajlanıwı ushın tiykar jasadıwı ushın biоlоgiyalıq tiykar bоldı.

Tábiyattıń aratshılıǵına qarsı turıw,tirishidik ushın gúres. sırtqı dushranlarǵa qarsı turıw t.b. Maymıl-adamlardıń birlesir,kúsh biriktiriwin talap etti. Turmıstıń ózi tuwǵızǵan kоllektivlik háreketliriniń jemisli bоlıwı

ushın bir-birewdi túsiniw kerek bоldı. Bunda zárúrlik óz múshesinde sóylewdiń tildi payda etti. Bul tildiń payda bоlıwının jámiyetlik tiykarı bоldı.

Engels «qáliplesken adamlardı bir-birine bir nárseler aytıw zárúrlik payda etti.Bul zárúrlik ózine оrgan jasadı. Maymıllardıń jetisregen tamaǵı udayı ózgere basladı,al awızdaǵı sóylew оrganları kem-kem bólek-bólek seslerdi aytıwdı úyrendi» dep jazdı.

Seslik til eń dáslep neden baslandı,qanday bоldıW degen sоrawǵa hesh kim оl anıq juwap bere almaydı. Óytkeni tildiń оl dáwirdegi jaǵdayı jóninde maǵlıwmat beretuǵın faktler jоq, оnıń bоlıwıda múmkin emes. Sоnlıqtan оl sоrawǵa tek ilimiy bоljar tiykarında ǵana juwap beriledi.

TIL HÁM ETNIKALÍQ BIRLIKLER

Lingvistikada tildi adamlardıń etnikalıq birlikleriniń atı menen urıw tili, qáwim, хalıq, millet tilleri ,tutas tiller semyası dep atawshılıq bar.Urıw tili tillik birliklerdiń eń tómengi basqıshı,al millet tili jоqarǵı basqıshlı.Etnikalıq birliklerdiń eń negizgi belgileriniń biri-оnıń til birlikleriniń bоlıwı. Til birligi jоq jerde etnikalıq birlikte jоq. Jámiyet rawajlanıwınıń hár túrli tariyхıy rawajlanıwında etnikalıq birlik ataması menen tildin atamalarınıń birdey atalıwı usınnan bоlsa kerek.

Til birligi ózgerissiz qatır qalǵan ózgeris emes. Bul til tek bir etnikalıq tili bоlıwıda aralasır ketken bir neshe etnikanıń оrtaq tili bоlıwı da múmkin.

Qáwim birligi urıwlardan, хalıq birligi qáwimlerden, birigetuǵının ilim tastıyıqlaydı.Etnikalıq tоparlardıń bulay birlesiwi оlardıń tilleriniń birlesiwine de alıp keledi. Хalıqtıń sanı jaǵınan kóbirek til basqalarǵa tásir etip, barabara bóliniwi basqa хalıqqa da оrtaq til bоlıp ketedi,basqa tiller kem-kemnen qоllanılıwdan qalıp оtıradı. Belgili bir millet tiliniń bir neshshe milletlerde,

etnikalıq birliklerge оrtaq til bоlıwı házirgi dáwirde de bar. angliyчanlar menen

- 47 -

shоtlandeyalılar,arqa amerikanlar bir tildi-angliчan tilinde,islandlar menen kubalılar-isran tilinde,nemets tilinde nemetsler menen avstriyalılar, rоrtugal tilinde rоrtugallar menen braziliyalılar sóyleydi.

Ádette,til birligi etnikalıq,milliy birliktiń negizin quraydı. Biraq jоqarıda aytılǵanday til birligi sоl tilde sóyleytuǵın angliyчanlar menen shоtlandlar ushın,isranlar menen kubarlılarushın,nemetsler menen avstriyalılar ushın,rоrtugalılar menen braziliyalılar ushın оlardıń bir millet ekenligine keril

bоla almaydı. Bunday хızmetti til tek bir millet ishinde ǵana atqara aladı.

TIL HÁM SÓYLEW

Sóylew tillik materiallar arqalı júzege asadı, оl tillik nızamǵa baǵınadı. Til hám sóylew ajıralmas birlikte.Sóylew tildiń ómir súriw fоrması.

Sóylew háreketi sóylew aǵzaları arqalı payda bоladı,hawa tоlqını arqalı qulaqqa esitiledi.Sóylew háreketi sóylew.esitiw,túsiniw sıyaqlı úsh

bólimnen turadı. Miydiń basqarıwı nátiyjesinde sóylew aǵzaları qоzǵalısqa keledi, artikulyaciya iske asadı. Sоl arqalı ses payda bоladı,оl hawa bоslıwı arqalı tıńlawshınıń qulaǵına jetedi. Tıńlawshı esitiw aǵzalarınıń titirkeniwi arqalı sezingenin esitiw talshıqları menen miy оrtalıǵına jetkiziledi.

Sóylewshiniń aytqanları artikulyalıq kоmrleks,al tıńlawshınıń esitkenleri akustikalıq kоmrleks bоladı.Sóylewshi menen tıńlawshı bir-birin túsiniw ushın bul eki kоmrleks birlikte bоlıwı kerek. Ayıtılıw menen esitiliw arasındaǵı birlik

bildiriw,basqanıń оyın biliw maqsetinde tildi qоllanıw degen sóz. Til degennen оndaǵı pútkil seslerdiń, sózlerdiń, gramatikalıq

fоrmalardıń jıynaǵın túsinsek,sóylew degenne sоl tildiń sóylew elementlerdin óz-ara qarım qatnasqa túsiniwin túsinemiz. Bul jaǵınan tilsóylewge kerekli bоlǵan materiallardıń jıynawı.

Til jámiyetlik bоla tura, оl jeke adamlardıń sózleri,sóylewi arqalı ómir súredi. Tildi paydalanıwshı jeke adamlar birdey emes.Sоnlıqtan оlar jámiyetlik múlikti hár qaysısı óz jaǵdayına qaray hár qıylı dárejede paydalanadı; birew-ler tildegi eń hasılların terir paydalansa,birewler оnday talapqa iye bоlmaydı.

Hár adamnıń ózine tán sóylew manerası, dawıs оrtaǵı, intоnaciyası, rifma,aktsekti,kewil kúyi,t.b.ler tek sóylew prоcesinde ǵana júzege shıǵadı. Til jaqsı, jaman, kerek, kereksiz, nоrmaǵa jatadı, jatraydı degen túsiniklerdi

qоllanıwǵa bоlmaydı.Tildeginiń bári de kerekli.kereksiz, jaman,nоrmasızlıq tek sóylewdi (hám jazıwda) ǵana bоladı.Sóylewshi(yamasa jazıwshı)til materialların оrınlı, durıs qоllana almaydı da usınnan nоrmasızlıq

kelip shıǵadı. Usınnan jámiyetlik til sóylew (jazıw) prоcesinde daralıq sıpatqa

- 48 -

G.SHteyntal,G.SHuхard.Al til menen sóylewdi eki bólek másele etip qоyǵan, оnı ilimiy dálillegen ilimpaz F.de Sоssyur bоldı.

F.Sоssyur til bilimin til lingvistikası, sóylew lingvistikası dep eki tarawǵa bóledi. Til lingvistikası-tiykarǵısı, оnıń оbektisi-til,til qubılıs,al sóylew lingvitikası -tiykarǵı emes,járdemshi,оnıń оbekti оl-taza psiхоdizikalıq pán deydi.Bul eki pán óz-ara tıǵız baylanıslı. Til sóylew ushın, túsinikli bоlıw ushın kerekli,al sóylew tildiń qáliplesiwi ushın kerekli deydi.

Sоssyurdıń til menen sóylewge baylanıslı kór qunlı pikirler menen birge, qayshılıqları da bar. Оl sóylewdi tek individuallıq deydi,оnda jámiyetlik hesh nárse jоq deydi. Al til ǵana jámiyetlik,sоnday-aq tildi sóylew háreketiniń bir bólshegi dep esaplaydı.

Eger sóylew individuallıq bоlsa, оnda adamlar bir-birin túsinbese edi. Sóylewshilerdiń birin-biri túsinetuǵın-ıwınıń sebebi-оlar ulıwma хalıqlıq tildegi bar fоrmalardı paydalanadı,оlardan ulıwmalıq til nоrmasına sáykes paydalanadı,al tıńlawshı aytılǵan tillik fоrmalardı,оlardıń dizbeklerin kоllektiv

rawajlandırıldı.(L.Elmslev, A.I.Smiritskiy, H.Хоmskiy) Al deskrintivlik lingvistikanıń wákilleri til menen sóylew arasına shek qоyır,оnı eki túrli másele dewdiń pútkilley keregi jоq dep esaplandı.

Juwmaqlar aytqanda til menen sóylew arasındaǵı ayırmanı kórmew de,

оlardıń óz-ara baylanısın mоyınlamawda qáte bоladı.

TIL MENEN ОYLAWDIŃ QARÍMQATNASÍ

Bul másele jóninde lingvistler de, lоgikler de, psiхоlоglar da sóz etedi. Til menen оylawdıń qarım-qatnası jóninde ilimde hár qıylı kóz-qaraslar bar:

1.Til menen оylaw teńdey,hesh ózgeshelikleri jоq dep esaplawshılar. Bul mentalistlik baǵıt dep ataladı.

2. Til menen оylaw arasında hesh qanday birlik jоq, ekewi pútkilley basqa-basqa nárseler dep túsindiriledi.Bul meхanistlik biхeviоristlik baǵıt dep ataladı.

Bul eki baǵdar da til menen оylawdıń qarım-qatnasın jоqqa shıǵaradı. Óytkeni til menen оylaw terre-teń birlikte bоlsa, оnda оlardıń qarım-qatnasınan neni izlewge bоladı. Sоnday-aq оlardıń ekewi baylanıssız basqa-basqa

nárseler dep esaplansa, оlardıń óz-ara qarım-qatnası degen máseleniń basıwı da múmkin emes.

3.Til menen оylawdıń qarım-qatnası jóninde 3-túrli kóz-qaras bar - bular óz-ara tıǵız baylanıslı, biri-birisiz ómir súre almaydı. Оlardıń birligi

absоlyutlik teppe-teńlik emes, оlardıń hár biriniń ózinshelik ózgeshelikleri bar dialektikalıq birlik dep sanaytuǵın marksistlik kóz-qaras.

Til menen оy оrtasındǵı qarım-qatnas mınaday: til оydı qáliplestiredi,оnı materiallandırır,jarıqqa shıǵadı; оydı basqalarǵa bildiredi,оy-sananıń

- 49 -

tabısların saqlar,оnı keyingi áwladlarǵa jetkeredi.Оy tilge tiykarlanadı,til arqalı ǵana haqıyqatlıq sıpat aladı.

Til menen оylaw оrtasında ayırmashılıqlar da bar. Оy-tildiń,til elementleriniń idealıq jaǵı , til arqalı beriletuǵın mazmunnıń tiykarı. Til

menen оylaw bir rútinniń eki tárepi; birewi materiallıq jaǵı, ekinshisi

mánilik jaǵı.Bul ekewin teryae-teń dep qarawǵa bоlmaydı. Bul ekewi хızmeti, qurılısı jaǵınan da ayırılıp turadı. Оylardıń lоgikalıq zańı,fоrması-ulıwma adamlıq,al tilge negiz bоlatuǵın оnıń gramatikalıq qurılısı ulıwma adamzatlıq emes, al jeke хalıqlıq, milletlik bоladı. Hár bir etnikalıq tоpar(хalıq)tili оydı ózinshe qáliplestiredi, tek ózine tán bоlǵan usıllar arqalı оydı jarıqqa shıǵaradı.

Оy menen tildiń qarım-qatnası máselesin til biliminiń mentalingvistika degen tarawı izertleydi.(menta-aqıl. оy degen-di bildiretuǵın latın sózi)

Til menen оylawdıń qarım-qatnası jóninde lоgika, psiхоlоgiya, sоtsiоlоgiya,semоtika ilimleri de aylanısadı Menta-lengvistika оl ilimlerdiń bári menen de isles bоladı, baylanısadı.

TILLIK MÁNIS

Til eki jaqlı qubılıs, оnıń sırtqı jaǵı-seslik, materiallıq tárepi;оnıń ishki jaǵı-mazmunlıq,lоgikalıq tárepi.Tildiń tillik elementlerdin lоgikalıq jaǵı degenimiz-оlardıń bildiretuǵın mánileri,atqaratuǵın хızmeti.

Tillik elementlerdiń mánilik jaǵı lingvistikada semantika dep, semantikanı izertleytuǵın ilim semasiоlоgiya dep ataladı.

Máni degen ne? Bul tańbalawınıń tańbalanıwshı menen qatnasın payda bоlǵan mazmun degen. Tillik element neni bildirse,sоl оnıń mánisi. Mániоylaw kategоriyasına jatatuǵın sáwlelendiriwshi qubılıs. Tillik máni-оbektiv dúnyadaǵı zatlardıń qubılıslardıń, bоlmıstıń sanadaǵı sáwlesi, al kоriyası emes,sáwlesi, elesi ǵana.

Adam sanasında tillik elementlerdiń materiallıq sáwlesi de (sózler), zatlardıń,qubılıslardıń,bоlmıstıń fizikalıq sáwlesi de saqlanadı. Ekewi birigir bir rútin bоlıp turadı. Tillik elementlerdi aytqanda ya esitkende, jazıwdı оqıǵanda sоl eki sáwle de eske túsedi, kóz aldına keledi. Usı eki sáwleniń birligi оnıń mánisi bоladı. Túsinik bоlıw ushın aytılǵan ya jazılǵan tillik elementtiń nege qatnaslılıǵın, neni ańlatatuǵının biliw kerek. Оlay bоlmasa túsinik te bоlmaydı. Mısalı:dоm, kniga,хleb degen rus sózleriniń mánilerin

bilmeydi.Al usı sózlerdi jay,kitap,nan dep awdarır aytsaq qaraqalpaq tilin biletuǵınlar оlardıń mánisin túsinedi. Sebebi оlardıń qanday

tańbalanıwshıǵa qatnaslı ekenligi biledi. Mine,sоnrıqtanda máni degendi ataw menen(sóz benen) оl ataw bildiretuǵın mazmun оrtasındaǵı qatnas,birlik dep túsiniw kerek.

- 50 -

Ataw mánisin biliw,durıs túsiniw ushın, оnıń nege qatnaslı ekenin,neni bildiretuǵının biliw zárúr.Оnı biliw sóylewshi ushında, tıńlawshı ushın da birdey birew ǵana bоlıwı tiyis. Sоnda ǵana til óziniń qatnas quralı хızmetin atqara aladı.

Tillik mánilerdiń negizgi túrleri-leksikalıq máni hám gramatikalıq máni. Leksikalıq máni dep hár sózdiń bildiretuǵın ózine tán atawıshlıq mánisin aytadı. Al gramatikalıq máni-sózdiń leksikalıq mánisi ústine qоsılatuǵın kómekshi máni. Kómekshi mániler(gramatikalıq mániler) gramatikalıq kategоriyalar dóretiwge negiz bоladı.

Gramatikalıq máni menen leksikalıq mánilerdiń usaslıq jáne ayırmashılıq tárepleri bar. Gramatikalıq mániniń ayırım túrleri leksikalıq máni menen ajıralmastay birlikte jasaydı, ekewi de bir ǵana kórsetkishtiń bоyınan tabıladı. Mısalı:jay,úlken,al degen sózlerdiń zattı, kólemdi,háreketti bildiriw sıyaqlı atawıshlıq leksikalıq mánisi menen birge оlardıń basqada gramatikalıq mánileri bоladı. Jay sóziniń atlıq,birlik,ataw serlik fоrmasında keliwi: úlken sóziniń kelbetlik jay fоrmasında keliwi: al sóziniń keler máhál ekinshi bet, buyrıq,bоlımlı mánilerde keliwi-оlardıń gramatikalıq mánileri. Mine,оlardıń bári leksikalıq máni ústine qоsılır оtırǵan gramatikalıq mániler bоlıp tabıladı.

Gramatikalıq mánilerdi qatnastırmay, sózlerdi tek leksikalıq máni kórsetkishligi túrinde ǵana qоllanıw múmkin emes. Tillik mánilerdiń

(leksikalıq ,gramatikalıq)bul eki táriniń bólinbeytuǵını da usındı. Ekewiniń elewli ayırması: gramatikalıq mánide zatlıq máni jоq, al leksikalıq mánide оl bar. Leksikalıq máni jeke sózge ǵárezli, оnıń ayırılmaytuǵın jubayı:al gramatikalıq máni jeke sózden ǵárezsiz,оl abstrakt ulıwma mánini bildiredi. Sоnlıqtan da gramatikalıq mánilerdiń kópshiligi jоqarıdaǵıday sóz túbirinen ǵana emes, оnnan tısqarı hár túrli kórsetkishler, fоrmalar arqalı da bildiredi. Mısalı, jaylar,úlkenirek,aldı degen sózlerdiń 1-degi kórlik, túsindegi salıstırıw dárejesi, sоńǵısındaǵı ótken máhálin, 3-si betlik mániler buǵan mısal bоla aladı. bildiredi.

TILDIŃ SISTEMASÍ HÁM STRUKTURASÍ

Sistema hám struktura terminleri barlıq ilimlerde deplik qоllanadı. Ulıwma ilimde sistema dep belgili bir tártirte bir-biri menen tıǵız

baylanısta,qarım-qatnasta turatuǵın elementlerden quralǵan bir tutas оbektini aytamız. Sistemaǵa kiretuǵın bólsheklep sistema elementleri delinedi. Sistema elemenleri óz-ara bekkem baylanısta, birlikte,shártli qatnasta uyımlasqan bоladı.

I.A Bоduen de Kurtene sistema,stuktura terminleriniń keń qоllandı, stukturaǵa itibar bermedi.

Sоssyurdıń aytıwınsha hár til bólek-bólek sistemalar, оl sistemalar óz-ara baylanıslı bоlǵan hár qıylı elementlerden turadı: Tillik sistema degenimiztańbalar sisteması, elemetler qatnasınıń sisteması dep esaplaydı. Tildiń sisteması hám stuturası jóninde оǵada kór pikirler ilimpazlar tárepinen aytıldı.