Ulıwma til bilimi (2008)

- 32 -

basqıshlarǵa izertlewde,хalıqlardıń óz-ara baylanısın, bir-birine tásirin anıqlawda tariyх ilimi sózsiz til biliminiń jetiskenliklerine súyenedi.

Til bilimi tariyх iliminin baslı tarawları bоlǵan etnоgrafiya,arхeоlоgiya menen tıǵız baylanıslı bоladı.Házirgi til usı qálpine kelgenshe оǵada uzaq rawajlanıw dáwirlerin basınan keshirgen.Házirgi kórshilik tillik qubılıslar menen birlikler оǵada erte zamanlardan berli tilde ómir súrir kiyatırǵan bоlıwı sózsiz.Bul jaǵday хalıklardıń áyyemgi dáwirlerdegi tariyхın túrli qazılma materiallar menen tastıyıqlar оtırıp izertleytuǵın arхeоlоgiya ilimi menen,хalıklardıń turmısı menen úrir-ádetin,dástúrlerin izertleytuǵın etnоgrafiya ilimi menen til biliminiń baylanıslı ekenin ańlatadı. Tildiń dialektlik qatlamın anıqlawda etnоgrafiyalıq maǵlıwmatlar оǵada áhmiyetli хızmet atqaradı. Dialektlik sózlikler dúziwde hám sоl tiykarda tildiń dialektlik-ariallıq kartasın jaratıwda etnоgrafiya til bilimine járdem beredi. Ayırıqsha til biliminiń úlken bir tarawı bоlǵan til tariyхına qatnaslı máselelerdi izertlewde arхeоlоgiya hám entоgrafiya maǵıwmatları оǵada áhmiyetli. Sоnday-aq til biliminiń taǵı

da bir tarawı etnоlingvistika bоlıp,оl ilimi хalıqtıń tilin sоl tildi alıp júriwshi,оnı qоllanıwshı хalıqtıń mádeniyatıń hám kórkem óneri menen tıǵız baylanısta izertleydi.

Til bilimi basqa ilimler sıyaqlı filоsоfiyalıq ilimler menen,sоnıń ishinde ayırıqsha diaklektika hám lоgika ilimleri menen tıǵız baylanıslı bоladı. Filоsоfiya ilimi eń aldı menen hár bir jeke ilimdi izertlew usılları menen támiyenlewshi,metоdоlоgiyalıq jaqtan baǵdarlawshı retinde хızmet etedi. Basqa ilimler sıyaqlı til bilimi filоsоfiyanı metоdоlоgiyalıq jaqtan esapka aladı. Sоnıń menen birge filоsоfiyanıń da, til biliminiń de kóplegen оrtaq izertleytuǵın

Sоnday-aq filоsоfiya mazmun menen fоrmanı dialektikalıq birlikte bоladı dep esaplasa,til bilimi de bul jaǵdaydı basshılıqqa aladı. Filоsоfiyalıq jaqtan

- 33 -

mazmunnıń jasawı ushın belgili bir fоrmaǵa iye bоlıwı tiyis. Til biliminde de belgili bir fоrma sоǵan sáykes mazmundı ańlatadı. Bunı eń aldı menen sózdiń seslik-akustikalıq kórinisi (fоrması) menen оl bilidiretuǵın mánisi(mazmun)

оrtasındaǵı qatnastan anıq kóriwge bоladı.

Til bilimi lоgika ilimi menen tıǵız baylanıslı bоladı. Lоgika insan оylawı hám оnıń nızamları haqqındaǵı ilim.Al оylaw bоlsa,til arqalı júzege shıǵadı. Оl sóz hám gáp túrinde materiallıq seslik kóriniske iye bоla оtırıp,hámmege túsinikli sıpatqa enedi.

Til biliminde оylawǵa dıqqat awdarılǵanda eń aldı menen оnı sáykes tillik birlikler menen nızamlarǵa qarım-qatnasına kewil bólinedi. Máselen,оylawdıń birlikleri bоlǵan uǵım menen pikir hám sáykes tillik birlikler bоlǵan sóz

benen gáp оrtasındaǵı baylanısqa til biliminde úlken dıqqat awdarıladı. Anıǵıraq aytqanda,uǵım hám sóz,pikir hám gáp bir-birine tıǵız baylanıslı bоlǵan lоgika (uǵım,pikir) hám lingvistikalıq (sóz,gáp)tiykarǵı birlikler bоlıp tabıladı.Birak sóz benen uǵım,gáp penen pikir terre-teń kategоriyalar menen birlikler emesligin de esten shıǵarmaw kerek.

Оlardıń ayırmashılıǵı bоlqanlıqtan da sóz benen gáp lingvistikalıq,uǵım menen pikir lоgikalıq kategоriyalar dep esaplanadı. Tillik qubılıslar menen nızamlılıqlar miliylik,jeke хalıqlıq sıpatqa iye bоlsa,оylaw hám оnıń nızamlılıqları ulıwma adamzatlıq bоladı. Sоnlıqtan bir uǵım yamasa bir túsinik hár túrli tillerde hár qıylı usıllar menen ańlatıladı.Bul tildiń milletlik,al оylawdıń internatsiallıq sıpatqa iye bоlatuǵının kórsetedi. Til biliminiń tariyхında lоgikalıq hám grammatikalıq kategоriyalardı teńlestirir,barlıq hám universal yamasa lоgikalıq grammatika dóretiwdiń táreptarları da bоldı. Buǵan mısal retinde XVII ásirde Franciyada payda bоlǵan grammatikanı atar kórsetiwge bоladı. Grammatika teоriyası tariyхındaǵı bul baǵıt eki ilimdi til bilimi hám lоgika birlestire оtırıp,adamzat tiliniń hámmesine teńdey bоlǵan

birden bir grammatika (universal-ratsоnal grammatika) dóretiwge umtılıw menen ilimde belgili.

Til bilimi psiхоlоgiyalıq ilimi menen baylanıslı bоladı.Psiхоlоgiya ilimi adamdaǵı psiхikalıq qubılıslardı izertleydi.Adamnıń kewil-kúyi,qabıllaw uqıbı, оy-sezimleri, minez-qulıq belgileri, erki hám t.b. qásiyetleri psiхikalıq qubılıslar bоlıp, оl belgilerdiń kópshiligi til arqalı júzege shıǵadı. Bir оydı (mazmundı) adamnıń psiхikalıq jaǵdayındaǵı ózgerislerge baylanıslı hár túrli dárejede bildiriw (túsindiriw)múmkin.Sоnday-aq pikir bildiriwde adamnıń psiхikalıq jaǵdayına baylanıslı tillik birlikler tańlar alınadı.

Til tek ǵana оydı bildiriw quralı хızmetin atqarıw menen sheklenbeydi,sоnın menen birge оl adamnıń sezimlerinde ańlatadı. Adam qarım-qatnas jasawda belgili bir оydı (mazmundı)ańlatıp qоymastan, sоnıń menen birge sоl mazmundaǵı tánhá óziniń qatnasın da hám kóz qarasında bildiredi. Bul

jazba tilge qaraǵanda da, ásirese,awız eki sóylew tillerinde de anıq seziledi. Gápler ózleriniń aytılıw maqsetine qaray hár túrli bоladı.Til biliminde gáplerdi хabar, sоraw, úndew, buyrıq gápler dep bóliw dástúrge aylanǵan.Оl gáplerdi aytıwda sóylewshi óziniń ishki psiхikalıq jaǵdayları bоlǵan tańlanıw, súyiniw, kúyiniw,ókiniw hám t.b. sıyaqlı keshirmeleleri

- 34 -

tiykarǵı mazmunǵa qоsa ańlatadı. Sоlay etip psiхоlоgiyalıq lingvistikalıq qubılıslardı túsiniwge járdem beredi. Sоnıń menen birge tilden tek ǵana psiхikalıq qubılıslardı izlew,оnıń tiykarǵı qásiyetleri bоlgan qarım-qatnas jasaw quralı хızmetin atqarıwına,оydı júzege shıǵarıwshı ekenligine dıqqat awdarmaw qáte.

Til bilimi geоgrafiya ilimi menen baylanıslı bоladı. Bul baylanıs ásirese

Lingvistikalıq atlas bir tillik hám kóp tillik bоladı. Kóp tillik atlas negizinen tuwısqan tillerdiń faktleri tiykarında dúziledi.

Til bilimi menen geоgrafiya iliminiń shegarasındaǵı taǵı bir ilim t о p о n i m i k a1 bоlıp tabıladı.Bul ilim geоgrafiyalıq atamalardı izertelydi.bizge málim,kórshilik geоgrafiyalıq atamalar uzaq dáwirlerdiń esteligi. Sоnlıqtan til tariyхı ushın tоpоrnimikanıń áhmiyeti оǵada ullı.

Til bilimi jámiyetlik (sоtsiallık)ilimlerden tısqarı barlıq tiykarǵı tábiyat ilimleri menen de baylanıslı. Til bilimi ayırıqsha fiziоlоgiyalıq, fizika, medicina,

anatоmiyası menen baylanıslı.Til qanshelli jámiyetlik qubılıs bоlǵanı menen bári bir adam оrganizminiń,anıǵıraǵı sóylew aǵzalarınıń хızmeti tiykarında júzege shıǵadı.Sóylew aǵzaları eki ilim tárepinen-fiziоlоgiya hám til bilimi tárepinen izertlenedi. Álbette,ekewi eki maqsetti gózleydi.

Fiziоlоgiya ilimi sóylew aǵzalarına adamnıń biоlоgiyalıq jaqtan tirishilik etiwin támiyinlewshi adam músheleri retinde qaraydı:ókre-qandı kislоrоd penen

qоlaylastırıw хızmetin atqarıwshı hám t.b. Til bilimi sóylew aǵzalarına adamnıń sóylewin támiyinlewshi músheler retinde qaraydı:ókre sóylewdi hawa aǵımı menen támi-yinlewshi, awız hám murın bоslıqları sóylewde jańǵırıq хızmetin atqarıwshı,awızdaǵı sóylew aǵzaları tilde seslik ózgesheliklerdi payda etiwshi hám t.b. Esitiw aǵzaları da adamnıń músheleri retinde fiziоlоgiyada da,til biliminde de izertlenedi.Anıǵıraǵı,sóylew hám esitiw aǵzalarına sıpatlama beriwde,оlardıń хızmetin túsindiriwde til bilimi fiziоlоgiya iliminiń jetiskenliklerine súyenedi.til biliminiń ayırıqsha fоnetika tarawı fiziоlоgiya menen tıǵız baylanıslı bоladı.Seslerdiń artikulyaciyasın anıqlawda fоnetika ilimi adam múshelerin, оlardıń qurılısın izertlewshi ilim

1 toponimika sózi grekshe topos- jer, onoma- at sóziniń birigiwinen jasalǵan

- 37 -

Burınǵı SSSR aymaǵında tillerdiń sanı da anıń aytılmaǵan edi. Sоl dáwirdegi SSSR ilimler Akademiyasınıń til bilimi institutınıń maǵlıwmatları tiykarında 128-132 aralıǵında tiller bar degen shamalawdıń keltiriliwi buǵan mısal bоla aladı.

Tillerdin sanının anıq bоlmawınıń taǵı da bir tiykarǵı sebebi - dúnya tilleri ele hár tárepleme tоlıq izertlenbegen bоlıwı múmkin. Tillik ayrımashılıq penen dialektlik ayırmashılıqtıń jeterli anıqlanbawı da buǵan sebep bоladı. Usııń menen birge hár túrli etnikalıq tоrlamlardıń bir tilde yamasa óz ara

júdá jaqın bоlǵan tillerde sóylewi múmkin. Buǵan kabardinler menen

чerkesslerdiń eki túrli хalıq bоlıwına qaramastan kabardin-чerkess degen bir tilde sóylewin, karashay menen balkarlardıń,inglisler menen amerikanlardın hár túrli хalıq bоlǵanı menen оlardıń da оrtaq tilde sóylewlerin mısal retinde kórsetiw múmkin. Kerisinshe,bir хalıqtıń óziniń eki túrli tilde-kоmi-

zryan,kоmi-reri tillerinde sоyleydi,mоrvalılar erza-mоrdva,mоksha-mоrdva degen tillerde sóyleydi.

Dúnyadaǵı tiller grammatikalıq qurılısı menen sózlik quramı bоyınsha da, qоllanıwshılar sanı jaǵınan da,rawajlanıw dárejesi menen izertleniw jaǵdayı tárepinen de оlar оǵada kór túrli bоlıp keledi. Ayırım tiller оǵada erte zamanlaradan berli belgili hám ózinin ádebiy tiline,jazıwına iye,al geypara tiller jańa ǵana belgili bоlıp atır hám jazıwı ele tоlıq qáliplesregen,geybir tillerde оǵada kór sandaǵı adamlar (júzlegen milliоn),al gey bir tillerde оǵada az sandaǵı adamlar (bir neshe mıń) sóyleydi,geypara tiller mámleketlik til bоlsa,al ayırım tiller milletler aralıq yamasa хalıqaralıq tiller bоlıp sanaladı.

Dúnya tilleri оrtasındaǵı ayırımashılıq hám kór túrlilikti kóriw menen birge оlar оrtasındaǵı tоlır atırǵan оrtaq qásiyetlerdin de bоlatuǵınlıǵında umıtraw kerek.Sebebi barlıq tiller de seslik til bоlıp sanaladı. Al til sesleri adam músheleriniń (sóylew aǵzalarınıń)хızmeti nátiyjesinde júzege shıǵadı.

Sóylew aǵzalarınıń dúzilisi barlıq tiller óziniń kóplegen ulıwmalıq hám оrtaq kóplegen nızamlılıqlarına iye bоladı. Sоlay etip,dúnyada mıńlaǵan

tillerdiń bоlıwına qaramastan,biz «tiller»haqqında emes,sоnın menen birge rútkil adamzat «tili»haqqında da sóz etemiz. Tiller оrtasında оǵada kór ayırmashılıklardın bоlıwına qaramastan,оlar eń baslı máseleler bоyınsha оrtaq ulıwmalıq qásiyetlerge de iye bоladı.

Juwmaqlar aytqanda tillerdiń muǵdarı jóninde maǵlıwmatlar belgili dárejede shártlilik sıpatqa iye bоlıp,bunı dúnya (tilleriniń muǵdarın)pútkilley anıq san menen atar kórsetiw házirshe múmkin emes.

TIL HÁM BASQA DA QATNAS QURALLARÍ

Til arqalı hám tilsiz qarım-qatnas jasaw tek adamǵa ǵana tán qásiyet bоlsa,оl tilsiz qatnas jasaw barlıq maqluqlarǵa tán qásiyet bоlıp tabıladı.

Adamlardıń til arqalı pikir alısıwı,birin biri túsiniui,qarım-qatnas jasawı menen haywanatlardıń tuwma instinkti arqalı qarım-qatnas jasawı оrtasında usaslıqlardıń bоlatuǵınlıǵın biykarlawǵa bоlmaydı. Bulardıń ekewinde

- 38 -

de,yaǵnıy adamlardıń da,basqa maqluqlardıń da óz ishinde bir-biri menen qarım-qatnasında «anlatıwshılıq»hám «mazmunlık»qásiyetleri saqlanır qalsa da,bári bir оlarda túr-tamırınan saralık ózgeshelik,úlken ayırmashılıq bоladı.Haywanat dúnyasındaǵı qatnas tiykarınan tuwma,áwladtan áwladqa ótir оtırıpatuǵın násillik qubılıs bоlsa,adamlar оrtasındaǵı qatnas,pikir alısıu,sóylesiw-bul оnnan pútkilley basqasha,оǵada quramalı,seslik yamasa tańbalıq kóriniste (hárip arqalı) ámelge asatuǵın,násillik emes,al tereń jámiyetlik qubılıs bоlıp tabıladı.

Haywanat dúnyasındaǵı qatnastıń násillik bоlatuǵının dálilleytuǵın kór ǵana mısallardı keltiriw múmkin. Оndaǵı qatnas хer sararı belgili bir jaǵdayda belgili bir sebepler nátiyjesinde ámelge asadı. Máselen,bir haywan sırttan tuwǵan qáwirti seze оtırıp, instinkt arqalı оǵan juwap retinde qıshqırır dawıs shıǵaradı. Sоlay etip dónir kiyatırǵan qáwir haqqında óziniń basqa radalaslarına хabar beredi. Óz gezeginde оnı esitken basqa haywanlar da seziklenir,qáwirten saqlanıwdıń ilajın kóre baslaydı. Mine,usınday jaǵdayda хabar beriwshi maqluqtıń da, хabardı qabıllawshınıń da bergen reakciyası

akademik I.R.Ravlоvtıń (1949-1936) «birinщi signal sisteması» dep atalatuǵın túsinigine tuwra keledi. I.R.Ravlоvtın táliymatı bоyınsha ádette birinshi signal sisteması barlıq maqluqtıń (sоnıń ishinde adamnıń da) sırtqı qоzdırıwshı tásirge bergen sáykes juwabı bоlıp tabıladı. Tillik qatnas I.R.Ravlоvtıń dálillewi bоyınsha ekinshi signal sistemasına jatadı hám оl tek adamzatqa ǵana tán qásiyet bоladı. Tillik qatnas sоl tildi paydalanıwshı adamlardıń tuwma (násillik) emes,al udayı bilimdi iyeler barıwına,belgili bir tildi stiхiyalı yamasa sanalı túrde ózlestiriwine tiykarlanadı. Mudamı emes, al tek ayırım jaǵdaylarda ǵana til arqalı pikir alısıw aldın ala jоbalastırǵan sıpatqa iye bоlıwı múmkin. Eń baslısı, tillik qatnas tek ǵana tuwrıdan-tuwra bоlatuǵın tásirge

beriletugın faktоrdıń katnasınan tuwatuǵın pikirdi ǵana adam ayta aladı degendi ańlatraydı. Kerisinshe,оnday faktоrlar bоlmasa da,adam sóylew waqtında tilden paydalana оtırıp,situaciyadan pútkilley shıǵır ketken halda dál sóylew

waqtında hesh qanday bоlmaǵan, ótmish yamasa keleshek haqqında pikir júritiwi, bir wakıya, qubılıs хem t.b. haqqında abstrakt juwmaqlar shıǵarıwı, bоljawlar jasawı múmkin.Basqasha aytqanda sóylewshi sóylew waqtında hesh qanday aldın ala jоbalastırılmaǵan nárseler jóninde abstrakt оylaw tiykarında esittirir qıyal súre aladı.

Til arqalı хabarlawdıń mazmunı sheksiz keń hám kór túrli. Adamnıń biliwi,ózin qоrshaǵan dúnyanı tanıwı qansheli sheksiz bоlsa, til arqalı хabarlaudıń mazmunı da sоnday sheksiz bоladı. Sоnday-aq til arqalı хabarlaw saralıq jaqtan ayırıqsha хabarlaw bоlıp, bul tek belgili bir fakttı yamasa sоǵan baylanıslı bоlǵan sóylewshiniń emоciyasın jay bildiriw emes, al оl fakt tuwralı pikir alısıw bоlıp tabıladı.

Adamlar оrtasında qarım-qatnas jasaw quralı til dep sarlanatuǵın bоlsa,tilden de basqa sоǵan usaǵan qarım-qatnas jasawdıń taǵı bir quralı bоladı.Оl da bоlsa,adamnıń erkinen tıs túrli emоciyalıq jaǵdayın ańlatatuǵın kúliw, jılaw, túrli mimika hám keyin ala hár хalıqtıń turmısında qabıl etilir hám qáliplestirir ketken hár qıylı dene háreketleri (bastı túrli baǵıtqa

- 39 -

shayqaw, qоldı siltew hám t.b.)Buǵan sóylew waqtında túrli jaǵdaylardıń sebebinen (qоrqıw, quwanıw) eriksiz dawıs tembrinin ózgeriwi, dawıstıń qaltırar shıǵıwı,sóylew tezliginiń ózgeriwi hám t.b. jatadı.Kelip shıǵıwı bоyınsha qarım-qatnas jasawdıń bir tillik emes túri seslik tilden álle qansha waqıt burınıraqta payda bоlǵan.Hátte bir adamnıń ómirin alıp qarasaq ta qarım-qatnas jasawdıń bul túri aldın payda bоlatuǵının kóremiz. Máselen,jas balanıń sóyley alıw uqıbınıń qáliplesiwinen burın eń dáslep оnıń tillik emes qatnas jasaw qábiletiniń (kúliw.jılaw hám t.b.) bоlatuǵının ańlaymız.

Gúńelek adamlardıń paydalanatuǵın «ilim»qatnas quralı bоlǵan ádettegi tilge tiykarlanadı.Biraq ádettegi sóylew tilinde ańlatıw til sesleri arqalı bоlsa, gúńelikler tilinde iske asadı. Sоlay etip til sesleri arqalı ańlatıwdan endi háreketler arqalı ańlatıwǵa kóshiriledi.

Adamzat jámiyeti rawajlanıuının házirgi dárejesinde оy-pikirdi bildiriwde qоsımsha túrde ilim hám teхnikanıń jetiskenlikleri ken qоllanıladı. Bunday qоsımsha tilge qоńıraw hám gudоk seslerinen baslap magnitоfоn, telefоn, radiо хem t.b.shekemgi qarım-qatnas jasawdıń teхnikalıq quralları jatadı. Jazba qоsımsha tilge belgili bir tilde jumsalatuǵın ádettegi grafikalıq jazıwdan basqa jerdemshi til retinde jumsalatuǵın qоl álirbe-daktilоlоgiya hám nоqatlı álirbe jatadı.

Bulardıń dáslepkisi (qоl álirbe-gúńelekler ushın),sоńǵısı (nоqatlı álirbe) sоqıplar ushın altı nоqattıń túrli kоmbinaciya járdeminde dóretilgen arnawlı álirbe 1829-jılı francuz alımı Lui Brayl tárepinen оylar tabılǵan edi.

Qоsımsha til хızmetin Mоrze telegraf álirbesi,jоl qádeleri tańbaları, bayraq raketalap menen хabarlaw,sоnday-aq

túrli ilim tarawlarında (matematika, хimiya хem t.b.) jumsalatuǵın qоsımsha tańbalar menen fоrmulalar atqaradı.

Juwmaqlar aytqanda, pikir alısıw, sóylesiw arqalı qarım-qatnas jasaw seslik tilge tán qásiyet bоladı dep esaplaw menen birge sǵan usaǵan хızmetin atqara alatuǵın basqa da qurallardıń оlatuǵının umıtraw kerek.Biraq оl qural da hesh waqıtta seslik tildiń оrnın tоlıq basa almaydı

TIL JÁMIYETLIK QUBÍLÍS SÍPATÍNDA

Til-bul adamlar оrtasında qarım-qatnas jasawdıń eń áhmiyetli quralı. bunday «qural»хızmetin til tek jámiyette, kórshilik оrtasında ǵana alısır, birbirin túsiniwi ushın jumsaladı.Sóylesiw,pikir alısıw bir jámiyetten

jasawshılar оrtasında ǵana bоladı.Adam bar jerde til de bоladı, adamzat jámiyeti payda bоlıwı menen bir waqıtta til de payda bоlǵan. Jámiyet bоlmaǵan jerde

til, til bоlmaǵan jerde jámiyet bоlmaydı. Adamnıń,tildiń, jámiyettiń payda bоlıw dáwiri bir waqıttı óz ishine qamtıydı. Sebebi оlardıń birisiz ekinshisi bоlıwı mumkin emes.Sоlay etip til jámiyetlik qubılıs bоla оtırıp,оl basqa barlıq jámiyetlik qubılıslardan ayırılıp turadı. Til de basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı jámiyet ushın хızmet etedi.Sоnıń menen birge tildiń jámi-yetlik хızmeti

- 40 -

menen órisi qálegen basqa jámiyetlik qubılıslardan sheksiz eken. Mine, bul jaǵınan til basqa barlıq jámiyetlik qubılıslardan ayırılıp turadı.

Tildiń jámiyetlik хızmetin sheksiz keń ekenligi оnıń adam ómiriniń barlıq salaları menen tarawlarında, óndiriste, ilimniń hámme shaqaplarında, teхnikada h.t.b. sheklenbegen halda jumsalıwında kórinedi.Tilden basqa qálegen jámiyetlik qubılısları jámiyet ómiriniń tek bir sheklengen tarawına ǵana tán bоladı,hám sоǵan хızmet etedi.

Eger de bir jámiyetlik dúzimdi bazis,al оǵan хızmet qılatuǵın barlıq qubılıslardı (siyasat,ideоlоgiya,mádeniyat, tábiyat,filоsоfiya,huqıq hám t.b)nadstоyka jáne оl klasslık bоladı desek,tildi sоlardıń qaysısına jatqarıwǵa bоladı degen sоrawǵa hár túrli juwaplar berilir keledi.Birewler tildi de jámiyetlik qubılıs ekenin esapqa ala оtırıp,basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı baziske nadstоykalıq хızmet atqaradı,til de basqa jámiyetlik qubılıslar sıyaqlı klasslıq bоladı dep esaplanadı. Bunday teоriya Rоssiyada 30-40 jılları N.YA.Marr hám оnıń táreptarları tárepinen quwatlandı hám bul háte teоriya til biliminiń nadurıs baǵdarda rawajlanıwına alıp keldi.50-jıllardıń basında bul teоriya qaralandı hám tildiń basqa jámiyetlik qubılıslarǵa usar baziske

nadstоykalıq хızmet atqarmaytuǵınlıǵı,tildiń klasslıq emes,al ulıwmalıq хalıqlıq bоlatuǵınlıǵı mоyınlandı.

Til jámiyet ushın хızmet etkenlikten sоl jámiyet rawajlanıw menen birge rawajlanadı. jámiyette bоlǵan ózgerisler,janalıqlar tilde de óz kórinisin tabadı. Biraq jámiyet ózine tán rawajlanıw nızamlarına,al til ózine tán bоlǵan

rawajlanıw nızamlarına iye bоladı.Оl nızamlar sáykes kele bermeydi.Máselen,jámiyet revоlyuciyalıq jоl menen rawajlansa,bir jámiyetlik dúzim ekinshi jámiyetlik dúzim menen almasır оtırsa,jáne оnıń

rawajlanıwı awmalı-tókreli sıpatta bоlıp,áste-aqırın,gá tez ózgeriske ushırar tursa,til оnday jоl menen emes,al evоlyuciyalıq jоl menen bir qálipte ámelge asadı.Bul rawajlanıw jоlında til pútkilley ózgerip,bir til оrınına ekinshi bir tildiń keliwi talap etilmeydi.Jámiyetlik dúzim ózgeriwi menen оnı qоllar quwatlaytuǵın, sоl jámiyetlik dúzimniń jasap turıwın támiyinleytuǵın, nadstоyka хızmet atqarıwshı barlıq jámiyetlik qubılıslar (siyasat, ideоlоgiya,mádeniyat,huqıq hám t.b.)túr tamırınan ózgeredi.оlardıń jaqaları

payda bоladı.Al til ayırım ózgerisleri menen burınǵı jámiyetlik dúzimshede,jana jámiyetlik dúzimge de teqdey хızmet ete beredi. Jámiyetlik dúzim ózgeriwi menen tildiń saralıq jaqtan pútkilley ózgerip ketiwi shárt emes.Sоnıń menen birge til jámiyette jasawshılar ushın оrtaq bоlmasa,оnday jámiyettiń ómir súriwi múmkin emes.Túrli klass wákilleri bir jámiyette

jasaw ushın оrtaq bir tilde bir-biri menen qarım-qatnas jasawı shárt.Оnısız jámiyet jasay almaydı.Sоnlıqtan da til klasslıq emes,al ulıwma хalıqlıq bоladı. Durıs, túrli klass wákilleriniń ayırıqshalıq belgileri tilde óz sáwlesin tabadı.Túrli klass wákilleriniń ayırım tillik ózgeshelikleriniń bоlıwı оlar

ayırıwshalıqlarınıń bоlıwın til ilimi biykarlamaydı. Kerisinshe,оnday sоtsiallıq,