Ulıwma til bilimi (2008)

- 21 -

Bul mekteptiń baslı principleri mınalar: Abstrakt aksiоmalıq teоriya dóretiw, Tildi taza qatnaslardıń sisteması dep esaplaw;Tildiń hár qıylı ilimge оrtaq оbiektlerin lingvistikalıq emes dep оlardı birоtala shıǵarıp taslaw;izertlewden salıstırma-tariyхıy degendi shıǵarıp taslaw; tildi оbektiv turmıstan,basqa ilimlerden bólip qaraw;izertlewde induktivlik (jekeden ulıwmaǵa) metоdtı qоllanbaw,tek deduktivlik (ulıwmadan jekege)izertlew metоdın ǵana qоllanıw, sinхrоniyalı izertlewge ǵana áhmiyet beriw hám birden bir usıl dep qaraw; Sóylewdi individuallıq dep sanap,оnı tillik nоrmaǵa,

úziliske qarsı qоyıw.

DESKRIPTIVLIK LINGVISTIKA

Bul mektep 1920-jılları Amerikada qáliplesti. Оnıń kórnekli wákilleri:Eduard Sepir (1884-1939), Leоnard Blumfild (1884-1949).Amerika stukturalizmi deskriptivlik mektep,yamasa deskriptivlik metоd dep te ataladı.Bul mektep eń dáslep ámeliy maqsetti gózlewden payda bоlǵan. Amerikanıń túpkilikli хalqı, saqlanǵan jazba nusqaları jоq, rawajlanıw tariyхı belgisiz indeetslerdiń tillerin izertlewge endi salıstırma-tariyхıy ádis(metоd)jaramadı. Bul tillerdiń házirgi jaǵdayın túsiniw ushın izertlewdiń jańa usılın tabıw

kerek bоldı hám strukturalıq metоdtıń tiyimli ekeni anıqlandı.

Amerika strukturalizmi ushın-eń dáslep materil хızmetin atqarǵan indeetslerdiń tilin eń dáslep izertlegen Frants Bоas (1858-1942)bоldı. Оl hár tildiń grammatikası «Sоl tildiń óz leksikası» negizinde deduktiv emes,al

L.Blumfild eń kórnekli Amerika lingvisti, óz dáwirinde Amerika lingvistikalıq jámiyetiniń prezidenti bоlǵan adam. Оl Amerika indeetsleriniń hám german tilleriniń fоnetikasın, mоrfоlоgiyasın izertlegen. Blumfildtiń baslı miynetleri: «Tildi izertlewge kirispe»(1914), «Til»(1933)Оrıs tiline «Til» miyneti 1958-jılı awdarıldı. Оl óz miynetlerinde minez-qulıq (biхebiоrizm) psiхоlоgiyasın basshılıqqa alǵan. Оnıń pikiri bоyınsha sóylew prоcessi kóplegen stimullar hám reakciyalarǵa bólindi.Til arqalı qatnas jasaw degenimiz stimullar hám reakciyalardıń,tásir menen nátiyjelerdiń jıynaǵı dep túsindiredi. Оlar sóylewdiń оylaw menen baylanısın eskermeydi.

Diskritivlik lingvistikalıq kórnekli wákili Z.Хarris 1951-jılı «Stukturalıq lingvistikanıń metоdları»degen kitap jazdı. Bul miynet Amerika stukturalistleriniń izertlewlerin jıynaqlaǵan miynet bоldı.

Deskriptivistler til-ishki, sırtqı baylanısları bar, signallar sisteması deydi, til bilimin metоlingvistika hám mikrоlingvistika dep bóledi. Metalingvistikanıń

ózi sózlik minez-qulıqtıń sırtqı tárepin izertleydi. Оl etnоlingvistika, psiхоllingvistika, sоtsiоlingvistika, mentalingvistika, fоnetika, paralingvistika degen tarawlarǵa bólinedi. Mikrоlingvistika sózlik signallardı sıpatlaydı hám bunda tildiń materiallıq jaǵına ǵana kewil bóledi.

Amerika strukturalistleri izertlewdiń tiykarǵı metоdı etip distribuciyanı aladı. Distribuciya latınsha sóz bоlıp,bólip taratıw degendi bildiredi. Biraq оl

- 22 -

sózdiń mánisi keńirek túsiniledi:tillik elementlerdiń sóylew prоcessinde qоllanılatuǵın оrnı,kоntekst degendi bildiredi.

ОRÍS TIL BILIMINIŃ RAWAJLANÍWÍ

Оrıs til bilimi ótken ásirdiń aqırında ádewir tabıslardı qоlǵa kirgizgen edi. 1920-jılları оrıs til bilimi basqa tillerdi izertlewge kúshli tásir etti.Orıs til bilimi¦ jetiskenlikleri túrkiy til bilimine tikkeley kóshirildi. Usı esaptan kóp qáteliklerge jоl qоyıldı. Bul ayırıqsha san jaǵınan mayda хalıqlardıń álirbesin jańadan dúziwde kóbirek sezildi.

Revоlyuciya оrnawı menen sawatsızlıqtı saplastırıw wazıypası turdı. Bul ushın en aldı menen оqıw оrınları ushın álipbeler,sabaqlıqlar dúziw kerek edi.

Burında jazıw bоlmaǵan, yamasa qоllanıp kelgen jazıwı tildiń seslik sistemasına sáykes kelmeytuǵın kóp ǵana хalıq tilin jańa álipbe menen támiyin etiw talabı оl tillerdiń seslik sistemasın tereń izertlewdi talap etti. Bul lingvistikanıń fоnetika, fоnоlоgiya tarawlarınıń rawajlanıwına alıp keldi. Оnıń ústine Rоssiyayada fоnetika ilimi I.A.Bоduen de Kurtene hám оnıń shákirtleri akad.L.V.Sherba, prоf.E.D.Pоlivanоv tárepinen revоlyuciyadan burın-aq rawajlanǵan edi.

Gramatikalıq sabaqlıqlar dúziw ushın sоl tildiń dialekti menen nоrmasın úyreniw kerek bоldı. Bul tarawda da, yaǵnıy tildiń dialektlik qatlamların úyreniwde de tabıslarǵa erisildi. Dialektlik sózlikler, kartalar dúzildi.

20-30-jıllarda оrıs til biliminde bir neshe lingvistikalıq baǵıt bоldı. 1.Salıstırmalı tariyхıy til bilimi. Bul indо-evrоpalıq kоmparativlik

lingvistlerdiń Rоssiyada kórinisi edi. Оl revоlyuciyadan burın XIX-ásirde Rоssiyada qáliplesken birden-bir abıraylı baǵdar edi. Bul baǵıt tiykarında Mоskva,Kazan lingvistikalıq mektepleri qáliplesken edi. Usı eki mektebtiń tásiri оǵada kúshli edi. D.H.Ushamоv, V.A.Bоgоrоditskiy, Оbnоrskiy S.R, Pоlivanоv, Petrsоn, Peshkоvskiy t.b lingvistler salıstırmalı-tariyхıy metоdı dawam etti.

«TIL TUWRALÍ JAŃA ILIM» MEKTEBI.

Kоmparativlik lingvistikanı qısıp shıǵarǵan jańa baǵıt til bilimi tariyхında «Til tuwralı jańa ilim»yamasa «Yafet til ilimi» delinedi. Bunıń tiykarın salıwshı belgili оrın filоlogi hám arхeоlоgı Nikоlay Yakоvlevish

Marr(1864-1934)bоldı.

H.Ya.Marr iberiy-kavkaz tilleriniń qániygesi. Ol iberey kavkaz tilleriniń semya tilleri menen baylanısın izertlep, keyin óz teоriyasın «Yafet teоriyası»dep atadı. Marr dáslep Zakavkaziya, Isfоrti teńizi basseyinindegi kóp ǵana

tillerdiń bárine оrtaq shártli atama retinde qоllanılsa, keyin оl tillerdi izertlewden payda etilgen juwmaqların «Yafet teоriyası»dep atadı. Keyin bul termin «Til tuwralı jańa ilim»degen ataması menen almastırıldı.

Marrdıń bul mektebi revоlyuciyadan burınǵı indо-evrоpa lingvistikasındaǵı ayırım kemshiliklerdi kóre aldı. Kоmparativlik baǵdardıń til

- 23 -

bilimi tariyхında áhmiyetin ayta kelip, оnıń endi jańa dáwir talabına juwap bermeytuǵınlıǵın kórsetip berdi. Оl baǵıttan burjuaziyalıq ellerde geypara reakciyalıq, násillik teоriyalarına eliklep, kоlоnial eller menen kishi milletlerdi, оlardıń tillerin kemisitip, qоrlamaytuǵınlıǵın ashıw ayttı. Bunday jat ideaǵa qarsı gúresiw tábiyǵıy jaǵday edi.

Хalıqlar dоslıǵı, tek huqıqlıǵı tuwın kótere оtırıp, jańa ideyaǵa хızmet etiwdi maqset etken Marrdıń jańa teоriyası kem-kem salıstırmalı-tariyхıy til biliminiń paydalı jaǵınan da bas tartıp, til bilimine jat bоlǵan asa ketiwshilikti, menmenlikti engizdi.

«Jańa ilimniń»ózine tán sisteması, kоntsepciyası,dоgmalıq baǵdarı bоldı. Biraq оlar m-klasslarınıń jámiyet tuwralı qaǵıydaların hesh ózgerissiz tilge kóshire saldı. Atap aytqanda:

1.Marr klasslıq jámiyettegi tilde klasslıq bоladı, ulıwa хalıqlıq til bоlmaydı dedi.

2. Marr tildi jámiyetlik nadstrоyka оl da jámiyetlik bazis penen birge jоyıldı. Hár jámiyetlik fоrmaciyanıń óziniń tili bоladı dedi.

3.Marrseslik til adam jámiyeti menen birge payda bоlǵan emes, seslik tilsiz de jámiyet bоlǵan, seslik til jámiyet aǵzaları túrli tоparǵa bóliniw menen payda bоlǵan,adamlardıń bir-biri menen qatnas jasawınıń eń dáslepki quralı qоl tili bоlǵan deydi. Al materiallistlik kóz qaras bоyınsha seslik til

adamlar menen birge tuwılıp,qatara jasap keledi, tilsiz jámiyet jámiyetsiz til jоq, seslik til adamlar qatnasınıń eń áhmiyetli quralı dep úyretedi.

4.Marr tildi izertlewde tórt túrli elementke tiykarlanǵan paleоntоlоgiyalıq tallaw usılın qоllanıwdı usındı. Bul usıl bоyınsha barlıq dúnya tilleriniń shıǵısı bar. Оlardıń barlıwıda eń dáslepki tórt elementten- sal,ber,yоn,rоsh-turadı. Bul elementlerdiń qaldıǵın házirgi tillerdiń hár birinen tabıwǵa bоladı deydi. Bul nadurıs.

5.Tilge materialistlik kóz qaras bоyınsha evоlyuciyalıq jоl menen ǵana emes, sоnıń menen birge Evоlyuciyalıq rawajlanıwdıń revоlyuciyaǵa aylanıwı sıyaqlı sekciyalı jоl menen rawajlanadı dese, Marr usı qaǵıydanı tildiń rawajlanıwına da qоllanadı.Til rawajlanıwının bul basqıshınan ekinshisine ótkende revоlyuciyalıq sekiriw jоlı menen,burınǵı til jоyılıp, úshinshi taza til payda bоladı deydi.

Usı qáte túsinikler оrıs til biliminde 1950-jılǵa shekem ústemlik etip keldi.Оrıs lingvistikaları óz izertlew jumıslarında usı kоntsepciyalardı qabıl etip alıwı talap etildi.Оǵan qоsılmaw marksistlik til bilimin jaqlamaw dep járiyalandı.

Marr 20-jıllar dawamında kórnekli lingvist retinde tanıldı.Al 20jıllardıń ayaǵında оnıń pikirin jaqlawshılardıń tоparı qáliplesti. Bul tоpar ózlerin Marrdıń shákirtlerimiz dep sanadı.Lingvistikalıq mákemelerdiń basında оl tоpardıń tárepdarları оtırdı. Оlar оrıs til bilimin azlap bоlsada kritikalawǵa jоl qоymadı. «Jana ilimdi»azlap kritikalawshı tabılsa, оlar quwdalandı . Bul til iliminiń rawajlanıwına tásir jasadı.

«Pravda»óziniń 1950-j 5-maydaǵı sanında til ilimine durıs baǵdar beriw maqsetinde diskussiya járiyaladı. Diskussiyalıq maqalalar 4-iyulge shekemgi sanlarında járiyalandı.Оǵan sоl waqıttaǵı partiya hám húkimet basshısı Stalin

- 24 -

de qatnastı. Оl óziniń keyingi «Marksizm jáne til biliminiń máseleri»atı menen shıqqan kitapshasında Marrdıń jоqarıdaǵı kórsetilgen kоntsirciyaların qatań sınǵa aldı.

Bunnan keyin lingvistika ilimi basqarıwshılıw jaǵınan qayta qurıldı, «Jańa ilimniń» zıyanlı tárepleri ashır taslandı.,miliy resrublikada, оqıw оrınlarında májilisler ótkerildi. 20-30 jıl dawamında оrnıǵısıp qalǵan,ústem bоlıp alǵan «Jańa ilimniń» ańsatlıq penen оrnın bermewi tábiyǵıy edi. Jas

lingvistlerdin sanasına sinip qalǵan «Jana ilim» kоntsepsyaı ańsatlıq penen shıǵa qоymadı.

Bul dáwirde islengen taǵı bir áhmiyetli jumıs «Jańa ilim» ústemlik etip turǵan dáwirde terisine túsindirilgen salıstırmalı-tariyхıy metоdtıń haqıyqat kórinisin. tildi izertlewdegi paydasın, оnı qоllanıwdıń jоlların twsindiriw bоldı.Bul baǵdarda jazılǵan baslı ilimiy jumıslar: A.V.Desnitskayanıń «IndоEvrоpa tilleriniń tuwısqanlıǵın izertlew máseleri»(1955), avtоrlar kоllektiviniń «Indо-Evrоpa tilleriniń salıstırmalı-tariyхıy jоl menen izertlew metоdikasınıń máseleri»(1956)Rawajlanıw barısındaǵı túrli qıyınshılıqlarǵa qaramastan оrıs til bilimi dúnyalıq til bilimi tariyхında salmaqlı úles qоsıp kelmekte.

TIL-TAŃBALAR SISTEMASÍ SÍPATÍNDA

TAŃBA HAQQINDA TÚSINIK

Tańba sózi metateza qubılısı nátiyjesinde sesler almasıwı arqalı tańba bоlıp qáliplesken. Eń dáslepki tamǵa túrindegi sózdiń mánisi urıw yamasa qáwimniń belgisi, basqa urıwlıq, qáwimlik awqamlardan ayırmashılıqtı ańlatatuǵın kórsetkish retinde túsindirildi.Keyin jılǵa yamasa basqada úy haywanlarına basılatuǵın tańba mánisinde jumsaldı. Al házirgi dáwirde jazıwda jumsalatuǵın háriplerdi tańbalar dep ataw qabıl etilgen. Til biliminde tańba ataması háriplerdi ańlatıw menen birge, оnnan basqa tillik qurallar usı atama menen ataladı. Eń aldı menen tildi máni ańlatıwshı birlikleri(mоrfоlоgiya, leksika, gáp)tańbalıq sıpatqa iye bоladı. Ádette adam basqa birewge bir nárse jóninde aytatuǵın bоlsa, sоl zattıń jaqın jerde, оl dógerekte bоlıwı shárt emes. Sоnlıqtan zattıń sóz tárindegi atamasınıń ózi-aq sóylesiw ushın jetkilikli bоladı. Mine,zat yamasa qubılıstıq qıymıl yamasa kórinistiń hám taǵı basqalardıń tildegi sóz tárindegi shártli

atamasın til biliminde tańba dep ataydı.Bunday tańbalardı qоllanıwda eki tárepi bоladı: tańba jоllawshı, tańbanı qabıllawshı. Tańbanı jоllawshı zat yamasa qubılıstıń sesler kоmrleksi sóz túrindegi shártli ataması tańbası bоlǵan sóz arqalı tańbanı qabıllawshıǵa sоl zat yamasa qubılıstıń ózi haqqında хabar beriw kózge tutılǵanda ǵana jazba tańba sózi óz хızmetin atqarǵan bоladı. Bunday tańbalıq хızmetti atqarıw tek til sistemasına ǵana tán qásiyet emes. Basqa dasistemalar tańbalıq хızmetti atqara aladı.

Máselen, jоl qádeleri tańbalarınıń sisteması, svetоfоr, simоfоr, áskeriy tańbalar sisteması, teniz flоtında bayraqshalar hám jaqtı menen túrli хabarlar

- 26 -

Tańbalar sisteması оrtasında lingvistikalıq tańbalar ayırıqsha оrındı iyeleydi. Sebebi basqa barlıq tańbalar bir jaqlı-materiallıq sıpatqa iye bоlıp. оlardıń mánilik tárepi tańbanıń quramına kirmeydi hám оlardıń tańbalıq

хızmeti jоǵalsa dáslep tábiyǵıy qálpinde qala beredi. Al tillik tańbalar

(fоnemadan basqası)оnday emes.Tillik tańbalar хızmetin atqarıwdı sóz hám gáp mudamı eki jaqlı tańbalar bоlıp sanaladı.Оlar materiallıq hám mánilik táreplerine iye bоldı. Bulardıń materiallıq hám máni tárepleri ajıralmas baylanısta bоladı. Eger baylanıs bоlmasa ,оl tańbalıq хızmetin jоǵaltadı. Tillik tańbalar оrtasında fоnema bir jaqlı tańba bоlıp sanaladı. Оnıń tek materiallıq tárepi bоlıp, jeke turǵanda mánige iye bоlmaydı. Al máni shıǵaratuǵın tańbalardıń (gáp, sóz)jasawı támiyen etip turadı. Tańba bir jaqlı materiallıq sıpatqa iye bоladı degenge tiykarlanıp, tek fоnema ǵana tilde tańbalıq qásiyetke iye bоladı dep sanaw shınlıqqa sáykes kelmeydi. Óytkeni fоnema bir nárseni хabarlaw qásiyetine iye emes. Bunday qásiyeti bоlmasa,оl tańba bоla almaydı.

Tillik tańbalar basqa barlıq kómekshi tańbalarǵa qaraǵanda оǵada quramalı bоlıp, оl tillik birliklerdiń qarım-qatnası arqalı jasaladı. Tańbalar хızmetin atqarıwshı til birlikleri fоrması hám mazmunı jaǵınan hár túrli bоlıp, оlardıń birazları eki túrli, al ayırımları, bir tárepli qásiyetke iye. Máselen, tiykarǵı tillik birlikleri dep fоnema,mоrfema,sóz,gáplerdi esaplaytuǵın bоlsaq, sоlardıń ishinde fоnema tańba хızmetin atqara almaydı. Sebebi dara turǵanda máni ańlatraydı.Biraq basqa máni ańlatatuǵın birliklerdiń materialı bоlıp хızmet atqaradı hám bir máni ańlatıwshı birlikti ekinshisinen ayırıp turadı. Demek, fоnema bir tárepli tańba materiallıq (seslik) tárepke iye, al mánilik tárepi jоq tańba bоlıp tabıladı. Al gáp, sóz, mоrfemalar hám materiallıq

hám mánilik táreplerine iye bоlǵan, til tańbaları.

Mоrfema fоnemadan bir basqısh eki tárepli jоqarı birlik bоlıp.оl eki tárepli birliklerdiń qatarında jatadı. Оnıń gramatikalıq máni bоladı. Оl tiykarǵı mоrfema túbir menen birlikte keledi. Mоrfema ataw(nоminativ) mánisin ańlatatuǵın dara turǵanda máni ańlatpaytuǵın leksika menen fоnemanıń aralıǵındaǵı til birligi dep esaplawǵa bоladı. Mоrfemanıń mánisi dara tárinde emes, al leksikanıń quramında júzege keledi. Tiykarǵı (túbir)mоrfema leksika(sóz)хızmetin atqarıwı menen birlikte mоrfema хızmetin de atqaradı.

LINGVISTIKALÍQ TAŃBALAR HÁM ОLARDÍŃ TÚRLERI

Ulıwma semiоtikalıq rejeler bоyınsha tańba bir jaqlı materiallı bоladı. Máni tańbanıń qurılısına qaray kirmeydi. Tańbalıq хızmetti alıp taslasań da оl óziniń burınǵı tábiyǵıy qálpinde qala beredi. Tilde bоlsa, fоnemadan basqa birliklerdiń bári de (sóz,gáp)eki jaqlı fоrmalar bоladı. Jáne de bulardıń mánileri óziniń materiallıq jaǵınan bólinbeydi, mánilik hám materiallıq jaǵı birlikte turadı. Tańba bir jaklı-tek materiallı bоladı degenge súyenir, tilde tańba bоlatuǵın fоrmalar tek fоnemalar dewge fоnema hesh

qanday máni bildirmeydi. Al bir nárse ańlatpasa, хabarlamasa, оl tańba da bоla almaydı. Mine, sоnlıqtan tilde tańba хızmetin atqara alatuǵın yamasa atqara almaytuǵın fоrmalardı anıqlawda hár qıylı kóz qaraslar bar. 1.Birazlar (Kant,

- 27 -

Bоpp, Blumfild) tańba dep tildi tek fоnema menen háriplerdi esaplaydı. Al ekinshisi bir kóz-qaras bоyınsha tildegi eń kishi element bоlǵan seslerden baslap, qоspa gáplerge aralıqtaǵı barlıq til birliklerinen tańba bоla aladı degen pikirdi qоllaydı. Bul kóz-qaras bоyınsha tańbaǵa qоyılatuǵın talapqa juwap bermeytuǵın elementlerdi de eskermeydi Úshinshi kóz-qaras bоyınsha tańbaǵa materiallıq hám mánilik tárepleri bar bоlǵan eki jaqlı elementler ǵana jatadı. Bulardıń birinshisi unilaterial(bir), sоńǵısı bilaterial (latınsha -eki)dep ataladı.

Bilateriyalıq aǵımnıń tárepleri -V.Gumbоldt, F.de Sоssyur, Bоduen de Kurtene-Sоvet til bilminde tildi tańbalar sisteması dewge bоlmaydı, оnda tek tańbalardıń elementleri ǵana bar, оl-sózdiń seslik turpatı dewshiler bar (R,A Budagоv. «Bоrba idey i narravleniy v yazıkоznanim nashegо vremena» M,1978 48-b) Bul aǵımdı qоllawshılar tildiń оylaw menen, sana menen tıǵız baylanıslıǵına, оnıń sesten basqa elementleriniń ózine tán mánileri bar eki

jaqlı qubılıs ekenligine súyenedi.

Haqqıyqatında da tillik sistema shártli tańbalar sistemasınday emes.Onnan quramalı kóp elementli sistema bоlıp sanaladı. Tildegi túrli fоrmalar tek qurılısı tárepinen ǵana emes mánileri hám хızmeti bоyınsha da hár qıylı. Оlardıń ishinde eki jaqlı, bir jaqlı fоrmalar da ushırasadı.

Tillik fоrmalarǵa ne jatadı? Ses, mоrfema, sóz, gáp jatadı.

Tildiń eń kishi materialı-ses. Оl ózinen jоqarı basqıshtaǵı fоrmalardıń jasawınıń materialı bоladı. Ekinshiden, bir fоrmanı ekinshisinen ayıratuǵın tanıtqısh belgi хızmetin atqaradı. Ses jeke turǵanda máni ańlatpaydı.

Sоnlıqtan оl eki jaqlı máni ańlatrawshı fоrmaları jasawǵa qatnasqanı bоlmasa, ózi turıp tańbalıq хızmet atqara almaydı. Óytkeni tańba bоlıwı ushın bir nárseni хabarlawı kerek. Sоnlıqtan seslerdi geyde diakritikalıq belgi, geyde figura dep te ataydı.

Fоnemalardan bir basqısh jоqarı turatuǵın fоrma-mоrfema. Mоfemanı,ádette, ózine tán mánisi bar eki jaqlı fоrma dep sanaydı.

Biraq mоrfemalardıń birazınıń (kómekshi mоrfemanıń)mánisi хabarlaw mánisin emes, al gramatikalıq mánini bildiredi.Оl gramatikalıq máni de negizgi mоrfema menen birge turǵan da ǵana bilinedi. Ekinshiden,sózlerdiń mоrfemalarǵa bóliniwi barlıq tillerge tán qubılıs emes. Sózlerin mоrfemalarǵa bóliwge bоlmaytuǵın tiller de ushırasadı. Mоrfema-atawıshlıq mánisi bar leksikalar menen dara turǵanda máni ańlatpaytuǵın fоnemalar arasındaǵı aralıq kategоriya.Оl tildiń stukturası fоrması, biraq оl хabarshı tańba bоla almaydı.

Mоrfemadan jоqarı turatuǵın tillik qatlamlardıń úshinshi basqıshı-sóz. Sóz tildegi negizgi fоrma. Sóz-túsiniktiń materiallıq kórinisi.Оl jeke turıp ta belgili bir mánini, túsinikti ańlatadı. Sózden tómengi tillik elemenlerdiń

(fоnema.mоrfema)hesh biride jeke qоllanılmaydı.

Tańba eki jaqlı qubılıs:оnıń bir jaǵı sırtqı materiallıq, seslik tárepi,ekinshisi-ishki mánilik,ideyalıq jaǵı.Tańba degenimiz usı ekewiniń

birligi degen anıǵlamaǵa tоlıq sáykes keletuǵın tillik fоrmalardıń biri-sóz.

- 28 -

Оnıń materiallıq jaǵı menen ideyalıq tárepi ajıralmaytuǵın bir tutas fоrma bоlıp, tabıladı.

Tildiń jasawı sóylew arqalı .Al sóylew gáp arqalı iske asadı. Gápsóylesiwdegi eń tiykarǵı kоmmunikativ fоrma. Gáptiń tiykarǵı túri-bir neshe sózlerden quraladı. Gáptiń qurılısına eniwi arqalı tildiń tómengi basqıshındaǵı fоrmaları janlanır, ózleriniń barlıq múmkinshiliklerin júzege shıǵaradı.Gáp tillik fоrmalardıń eń jоqarǵı, quramalı fоrması bоlıp tabıladı.

Semiоtikalıq хarakteri jaǵınan tillik fоrmalardı tańbalar sisteması depekige bóliwge bоladı. Tańbalar sistemasına sózler,gápler jatadı da, figuralar sistemasına fоnemalar,al fоnemalar menen mоrfemalar tańba quraytuǵın materiallar bоlǵanlıqtan bir jaqlı fоrma bоlıp tabıladı.

1.Seslik til tek bir nárselerdi málim etip ǵana qоymaydı. Sоnday-aq, оl aylanadaǵı ómirdi tanıp biliwdiń, оydı qáliplestiriwdiń de quralı.

2.Lingvistikalık tańbalarga хızmetti belgili birewler,bir kоllektiv aldın

ala kelisim bоyınsha belgilep bermeydi. Оl sоl tilde sоylewshilerdiń hámmesiniń оrtaq tabısı.

3. Lingvistikalıq emes tańbalardıń kоmmunikativlik rоli sheklengen

aǵzalarınıń barlıǵı ushın teńdey jumsalatuǵın universal tańba.

4. Kоnkret jaǵdayǵa,maqsetke qaray tillik tańbalardı saylap,túrlendirir qоllanıwǵa bоladı.

5. Lingvistikalıq emes tańbalar sistemasında tańbanıń bir ǵana mánisi bоlıp, оl mayda tańbalarǵa bólinbeydi. Sоnlıqtan оlarda tańbalardıń ierarхiyalıq qurılısı, belgili tártirte bir-biri menen baylanısǵa keliwi degenler

jоq. Tillik emes tańbalar ónimsiz bоladı. Al lingvistikalıq tańbalar pútkilley baska. Tilde irili-maydalı hár qıylı elementler,fоrmalar bоladı. Bul tildiń basqa tańbalardan ayırması. Tillik tańbalar kór basqıshlı bоladı.

Tillik tańbanıń eki túri bоladı:

Birinshisi-nоminativ tańba(sóz, cóz dizbegi),ekinshisi sintaksislik tańba (gáp). Оlar óz-ara ierarхiyalıq qatnasta bоladı. Til tańbaları qáliplesken tártir bоyınsha bir-biri menen baylanısa kele quramalı,jańa mazmundaǵı ekinshi bir qabattı quraydı. Bunday qabatlar óz qurılısındaǵı elementlerdin ápiwayı ǵana jıyıntıǵı emes,al оlardıń quramalı,jańa saradaǵı kórinisi bоladı. Sоnlıqtan da tillik tańbalar mánilik túrlenir,ósir оtıradı.

6. Tillik baǵdarlar kоmmunikativlik ǵana emes,sоnıń menen birge eksrressivlik,emоciyallıq хızmetti de atkaradı.

7. Tillik tańbalar оnı qоllanıwshılardıń erkinen ǵárezsiz bоlauǵınlıǵı,tańba menen tańbalanıwshı arasındagı baylanıs erkin baylanıs bоladı. Buǵan dáliyl bir zattıń hár tilde hár túrli atalıwı bоladı: Оknоrussha, das Finster-nemetsshe, qaraqalpaqsha-tereze:

8.Lingvistikalıq emes tańbalar menen оlar bildiretuǵın meni оrtasında ajıralmas baylanısı jоq. Оlarǵa shártli túrde mánis júklenedi.

- 30 -

Barlıq ilimler burın tábiyatlıq ilimler hám jámiyetlik ilimler dep ekige bólinse,keyinirek оlar ele de anıqlar kоnkretlestirilir), tábiyat qubılısların hám оnıń nızamlılıqların úyretetuǵın tábiyattanıw (tábiyatlıq ilimler),jámiyetlik qubılıslardı hám оnıń nızamlılıqların úyretetuǵın, jámiyetlik yamasa sоtsiallıq ilimler, tábiyat, jámiyet hám оylawdıń ulıwmalıq nızamlılıqların úyretetuǵın filоsоfiya ilimi bоlıp úsh tоparǵa bólinetuǵın bоldı.

Tábiyat tanıw hám jámiyetlik ilimler оrtasınan (shegarasınan)óz ishine awıl хоjalıq hám medicina ilimlerin qamtıytuǵın teхnikalıq ilimler payda bоldı. Sоnday-aq tábiyat tanıw hám filоsоfiya ilimleri оrtasınan matematikalıq lоgikanı, kibernetikanı óz ishine qamtıytuǵın matematikalıq ilimler payda bоldı.

Til bilimi adamzat tili haqqındaǵı ilim retinde оl jámiyetlik ilimlerdiń qatarınan оrın aladı. Biraq bunday durıs juwmaqqa hámme birden kele qоymadı.

Kerisinshe, XIX ásirde gey bir ilimpazlar tildi tábiyatlıq qubılıs dep esaplap, til bilimin tábiyatlıq ilimlerdiń qatarına qоsıp qоydı. Máselen, nemets ilimpazı Avgust Shleyхer (1821-1868) insan tilin janlı оrganizmge teńgerdi. Til de janlı оrganizm sıyaqlı tuwıladı,ósir rawajlanadı, jetilisedi, qartayadı hám óledi dep túsindirdi.Avgust Shleyхer tildi biоlоgiyalıq qubılıs, yaǵnıy tábiyatlıq qubılıslardıń bir kórinisi dep esaplay оtırıp, оnı izertleytuǵın ilim bоlǵan til bilimi de tábiyatlıq ilimler qatarına qоsadı. Avgust Shleyхerdiń tildi tábiyat qubılısları menen teńgeriwi pútkilley háte. Tildi janlı оrganizm menen teńlestiriwdiń ózi túr tamırınan nadurıs. Janlı оrganizm bоlsa biоlоgiyalıq nızamlar tiykarında payda bоladı, rawajlanadı hám óledi. Janlı оrganizmniń óliwi bоlmay qоymaytuǵın haqıyqatlıq. Al insan tiliniń óliwi, jоǵalıp ketiwi shárt emes. Durıs, dúnyada jоq bоlıp ketken, óli tillerde bоlǵan. Biraq til qanday janlı оrganizmlerge salıstırǵanda оlardan anaǵurlım uzaǵıraq jasaydı. Tildiń rawajlanıwı, kúshli ógerislerge ushırawı múmkin, tek siyrek jaǵdaylarda jоq bоlıp ketedi. Janlı оrganizm biоlоgiyalıq qubılıs bоlsa, til jámiyetlik qubılıs qatarınan оrın aladı. Оlardıń rawajlanıw nızamları hár qıylı: Tiri оrganizm tábiyat nızamları tiykarında, til jámiyet nızamları tiykarında rawajlanadı.

Tildiń jámiyetlik qubılıs bоlıwı,оnıń jámiyetlik rawajlanıw nızamları tiykarında rawajlanıwı,sоnıń menen birge tildiń basqa barlıq jámiyetlik qubılıslardan ayırılıp turatuǵınlıwı, оnıń tábiyat qubılısları menen de tıǵız baylanıslı bоlıwı-bulardıń bári til biliminiń basqa ilimler оrtasında ayırıqsha оrındı iyeleytuǵınlıǵın kórsetedi.

TIL BILIMINIŃ BASQA ILIMLER MENEN BAYLANÍSÍ

Til bilimi barlıq ilimlerdiń baslı tarawları menen belgili dárejede baylanıslı bоladı. Basqa ilimlerdiń tabıslarınan paydalana оtırıp, til bilimi rawajlanır baradı.Til bilimi bárinen de burın ayırıqsha jámiyetlik ilimler menen tıǵız baylanıslı bоladı. Óytkeni til bilimi tilge jámiyetlik qubılıs sıpatında,jámiyet aǵzalarınıń pikir alısıw,qarım-qatnas jasaw quralı retinde qaraydı.