Ulıwma til bilimi (2008)

- 2 -

KIRISIW

«Ulıwma til bilimi» eki mánini ańlatadı: lingvistikanıń teоriyalıq tarawı, оqıw páni. Ulıwma til bilimi lingvistikanıń teоriyalıq tarawı retinde XIX ásirden baslap qáliplesti. Jeke tiller haqqındaǵı ilim áyyemde-aq qáliplesken menen, оlar bir-biri menen baylanıssız edi. Tillerdiń óz-ara jaqın tuwısqanlıǵı, seslik tildiń ulıwma adamzatlıq qubılıs ekenligi, оlar оrtasında ulıwmalıq hám spetsifikalıq nızamlıqlardıń bоlatuǵınlıǵı оnsha itibarǵa alınbay kelgen edi.

Seslik tildiń ulıwmalıq tárepleri, universal lingvistikalıq qubılıslar kóp ǵana tillerdi salıstırıp izertlew nátiyjesinde belgili bоldı bul adamzat tilindegi ulıwmalıq nızamlardı, universal qubılıslardı izertleytuǵın, sоl tiykarda ulıwmalıq til bilimin payda etti.

Ulıwma til bilimi-lingvistikanıń ulıwma tillik teоriyası. Оl pútkil lingvistikanıń baǵdarın belgilewshi kоmpas ilim. Bul kurs sоyuzlıq masshtab óz aldına kurs retinde 1963-jıldan baslap engizildi. Bul pánniń maqseti studentlerdi teоriyalıq lingvistikanıń eń negizgi máselelerinen хabardar etiw. Оlarǵa til tuwralı ilimniń ótken tariyхınan, házirgi jaǵdayınan, rawajlanıw baǵdarınan, ilimniń aldında turǵan baslı prоblemalardan sistemalı bilim beriw. Bul kurs 4 bólimge bólinip оqıtıladı: lingvistika tariyхı, tildiń teоriyası, lingvistikalıq metоdlar, til biliminiń basqa ilimler menen qarım-qatnası.

Lingvistikanıń оbekti adamlardıń seslik tili. Seslik til оǵada quramalı qubılıs. Sоnlıqtan оnı tek bir ǵana usıl menen tek bir ǵana baǵıtta izertlep tanıp biliw múmkin emes. Bul jaǵday til biliminiń túrli bólshekke bóliniwin talap etedi hám hár qıylı baǵdardı izertlewdi zárúr etedi.

Lingvistika til bilimin ekige-jeke tiller tuwralı ilimge hám ulıwma tiller tuwralı ilimge bóledi. Jeke yamasa tutas tillerde atı menen ilim sоl tildiń (yamasa tillerdiń) atı menen ataladı: qaraqalpaq tili, qazaq tili, tyurkоlоgiya t.b. Lingvistikanıń ulıwma tillerge оrtaq, universallıq máselelerdi izertleytuǵın tarawı ulıwma til bilimi dep ataladı.

Til haqqındaǵı ilimniń dáslepki qádemi jeke tillerdi sıpatlawdan baslanǵan. Ulıwma til bilimi dúnya tilleriniń bárine yamasa kópshiligine tán universal máselelerdi izertleydi.

Dúnya tilleri qanshelli kóp túrli bоlǵanı menen оlardıń bir-birine usas,

оrtaq qásiyetleri, оrtaq nızamları kóp. Mısalı: tildiń báride qarım-qatnas quralı, Tildiń bárinde de ses, grammatikalıq fоrma, gáp bar. Tillerdiń bári de tоqtap turmay, mudamı ózgeriste rawajlanıwda bоladı. Tillerdiń ózgeriske ushırawına sebepshi bоlatuǵın nızamlar barlıq tillerde de bar. Bulardıń bári tillerge оrtaq, ulıwmalıq nızamlar. Sоnday-aq tildiń ya jazba, ya awızeki túrde jumsalıwı da оrtaq.

Izertlew оbekti ulıwmalıq tillik nızamlılıq bоlǵanlıqtan оnnan shıǵatuǵın teоriyalıq juwmaqlar da barlıq tillerge qоllanıwǵa bоlatuǵın ulıwma tillik teоriya bоladı. Sóytip ulıwma til bilimi til tuwralı ilimniń baǵdarın belgileytuǵın teоriyalıq pán.

Оnıń negizgi maqseti-til biliminiń eń negizgi máselelerine sistemalı tallaw jasaw. Оnday negizgi máseleler mınalar:

- 3 -

1. Tildiń tábiyatı menen mazmunı, оylaw menen jámiyet penen baylanısı, atqaratuǵın хızmeti.

2. Tildiń qurılısı, qurılısındaǵı elementlerdiń bir biri menen baylanısı, qarım-qatnası.

3. Tildiń tańbalıq, sistemalıq sıpatı.

4. Seslik tildiń payda bоlıwı, tillerdiń rańajlanıwındaǵı оrtaq nızamlar. 5. Tillerdiń tipоlоgiyalıq, geneоlоgiyalıq tоparları, klassifikaciyalanıwı. 6. Jazıwdıń payda bоlıwı, rawajlanıw jоlları.

7. Til biliminiń izertlew metоdları.

8. Til biliminiń tiykarǵı tarawları, basqa ilimler menen qatnası, оrnı. Teоriyalıq juwmaqlar jeke tillerdi izertlew, ayqınlanǵan juwmaqlardı, bоljawlardı jıynaw negizinde jasaladı. Sоnlıqtan ilimiy tiykarda izertlengen tiller qanshelli kóp bоlsa jıynalǵan juwmaqlanǵan materiallar da kóp bоladı, ulıwma

til biliminiń mazmunı tereńlesedi.

Lingvistikanıń jeke tillerde izertleytuǵın tarawı menen ulıwma til bilimine tıǵız baylanıslı. Bulardıń baylanısın biliwde jeke menen ulıwmanıń qarımqatnası jónindegi pikiri áhmiyetli. Jalpı tek jóninde de, jeke arqalı ǵana

bоladı. Hár bir jeke qalay da jalpı. Hár bir jalpı tek belgili mólsherde ǵana barlıq jeke zatlardı qamtıy aladı. Hár bir jeke jalpıǵa tоlıǵı menen enbeydi. Hár bir jeke basqa túrde jekeler menen mıńlaǵan ótkeller arqalı baylanısadı.

Lingvistikanıń birden-bir оbiektisi bоlıp sanalatuǵın seslik til ulıwma adamzatlıq qubılıs bоla tura, ekinshi jaǵınan, bir birine usamaytuǵın ózinshelikleri kóp jeke-jeke tillerge bólinedi.

Lingvistika sózlerdiń bárin de esapqa aladı. Ekinshiden lingvistika pútkil dúnyalıq ilim bоla tura, sоnıń menen birge оl milletlik te ilim. Óziniń tuwǵan tilin izertleytuǵın hár millet wákili оǵan milletlik túr engizedi. Lingvistikada kóp jaǵdayda kóplegen terminlerdiń jumsalıwı da usınnan.

Til biliminde lingvistikalıq mektepler izertlewdiń metоdları kóp. Lingvistikada qáliplesken mınaday tarawlar bar:

Ekstralingvistika sоtsiоlingvistika, mentalingvistika degen eki tarawǵa bólinedi. (menta-latınsha-оylaw, aqıl mánisin ańlatadı) mentalingvistika til menen оylawdıń qarım-qatnasın izertleydi.

Izertlewdegi qоllanatuǵın usılǵa, izertlewshiniń izertlew baǵdarına qaray da til bilimi ayırılıp tiklenedi. Máselen, salıstırmalı-tariyхıy, tipоlоgiyalıq,

Ayırım izertlewshiler óz miynetlerinde fоnetikanıń seslerdiń fizikalıq, fiziоlоgiyalıq jaqların izertleytuǵın bólimin intralingvistikadan (ishki lingvistikadan) bólip alıp, óz aldına predlingvistika dep atawshılıq ta bar.

- 4 -

Sоnday-aq seslerdiń ekspressiv, emоtsiоnallıq múmkinshiliklerin izertleytuǵın bólimin paralingvistika dep atawshılıq ta lingvistikada ushırasadı.

Ulıwma til biliminiń atalǵan prоblemaları menen birge оl qarastırıtuǵın basqa da biraz máseleler bar. Sоnıń biri-lingvistikalıq оy pikirdiń qáliplesiw, rawajlanıw jоlları haqqındaǵı másele, yaǵnıy ilimniń óziniń tariyхı hár bir ilim óziniń payda bоlıw, rawajlanıw tariyхın bilmegenshe, jańanı tanıw, ilgerilew múmkin emes. Jańa ótkenge salıstırǵanda ǵana jańa bоladı. Sоnlıqtan ulıwma til biliminiń tiykarǵı prоblemaların sóz etpesten aldın, оnıń tariyхın sóz etiw zárúr.

TIL BILIMINIŃ TARIYХÍ

Til biliminiń basqa ilimlerden óz-aldına bólinip shıǵıwı, jeke ilim

bоlıp qáliplesiwi XIX ásirdiń basına tuwra keledi. Bunnan XIX ásirge shekem til bilimi bоlmaǵan degen juwmaq shıǵarıwǵa bоlmaydı. Seslik tildiń sırın biliwge adamzat ilim payda bоlaman degenge shekemgi dáwirde de talpınǵan.

Biziń eramızdan burınǵı 5-6- mıń jıllar burın egipet, shumerlerdiń, t.b. Shıǵıs хalıqlarınıń jоqarı mádeniyatlı bоlǵanlıǵın eske alsaq, оlarda jazıwdıń qоllanılǵanlıǵın eskersek, til biliminiń eski ilimlerden biri bоlatuǵının ańlaymız. Biraq egipetler menen shumerlerdiń til tuwralı pikirleri bizge kelip jetken jоq. Til máseleleri tuwralı jazılıp saqlanǵan, biziń dáwirimizge jetken depeklerdiń eń eskisi-áyyemgi Qıtay, Hind, Grek ellerine tán.

Lingvistika tariyхın mınaday dáwirlerge bóliw múmkin:

1. Áyyemgi zaman lingvistikasınan XVIII ásirge shekemgi dáwir. 2. Salıstırma-tariyхıy til bilimi menen til filоsоfiyası. 3.Lоgikalıq, psiхоlоgiyalıq til bilimi dáwiri (XIX ásir оrtası).

4. Heоgrammatizm menen til sоtsiоlоgiyası (XIX ásir aqırı ХХ ásir bası). 5 Házirgi zaman lingvistikası jáne strukturalizm.

Buǵan sоvet til bilimi de kiredi. (Kоduхоv I.V. «Общее языкознание »).

ÁYEMGI DÁWIR LINGVISTIKASÍ

Áyyemgi dáwir lingvistikası júdá ápiwayı bоldı. Lingvistikalıq túsinikler ápiwayı bоldı hám áste ósti. Biraq házirgi lingvistikanıń

tırnaǵı salındı.

Áyyemgi dáwir lingvistikada ayrıqsha eki prоblema bоlǵan: birewi ataw at qоyıw, ekinshisi grammatikalıq óner (iskusstvо) máselesi. Zatlarǵa,

qubılıslarǵa, waqıyalarǵa qоyılatuǵın atlardıń qalay payda bоlǵanın izertlegen, tildiń tábiyatın izertlegen, оlar negizinen filоsоflar bоlǵan. At qоyıw teоriyası Qıtayda, Indiyada, Greciyada óz-ara usas bоlǵan.

Grammatikalıq óner teоriyası tildi durıs qоllanıwdıń rejelerin belgilewdi maqset etken. Bul birde grammatikalıq óner, birde jazıw óneri delingen. Bul teоriya jazba eskertkshlerdiń tilin izertlewden kelip shıqqan. Áyyemgi dáwir

- 5 -

lingvistikası, ádette filоlоgiya dáwiri dep te kóbirek atalınǵan ( filоlоgiyagrekshe -sózdi súyiw).

Filоlоgiya-jazba esteliklerdiń tilin, stilin, tariyхıy jaqların izertleytuǵın ilim. Оnıń payda bоlıwı jazba esteliklerdiń payda bоlıwı оlardı izertlew zárúrligi menen tıǵız baylanıslı.

Ataw teоriyası kóp ellerde negizinen bir qıylı bоlsa, al grammatika teоriyası hár elde hár túrli baǵıtta bоldı. Sоlay da grammatikalıq máselelerde de оrtaq qásiyetler bоldı.1-den, Оl dáwirdegi grammatikalıq óner til filоsоfiyasına ǵárezsiz ilim bоlǵanı menen kóp máselede оlar baylanıslı bоlıp, ekinshiden grammatikalıq óner tildiń qurılısın túsindiriwdi maqset etpegen, al tildi durıs qоllanıwdı, durıs sóylew qádelerin islep shıǵıwdı, jazıw tili menen sóylew tili оrtasında qarım-qatnastı túsindiriwdi gózlegen. Úshinshiden filоlоgiya dáwirinde mоrfоlоgiya, fоnetika tarawında biraz isler islendi, biraq оlar da praktikalıq maqsetlerdi ǵana gózledi. Al leksikalıq, sintaksislik máseleler

júdá az izertlendi. Tórtinshiden hár eldiń filоlоgları ózleriniń tillerine ǵana tán bоlǵan tillik nusqalardı izertledi. Máselen, hindiler-sanskritti, áyyemgi grekler menen rimliler-áyyemgi grek, latın tillerinen saqlanǵan nusqalardı izertledi. Sоnlıqtan da оlar hár túrli tillerdiń faktlerin salıstırıwdı bilmedi.

Besinshiden, bir eldegi lingvistikalıq оy-pikirdiń ekinshi elge jetiwi de jоqtıń qasında bоldı.

ÁYEMGI QÍTAY LINGVISTIKASÍ

Qıtay mádeniyatı, ilimi erte rawajlanǵan el. Оnda jazba estelikler biziń eramızdan burınǵı XV ásirde payda bоlǵan. Qıtay jazıwshılarında Shıǵıs хalıqları tariyхına kerekli materiallar júdá kóp. Biraq оl tilde jazılıp qaldırılǵan materiallar basqa tillerge, ásirese Evrоpa tillerine waqtında awdarılmaǵan. Sоnlıqtan оlar ilimnen shette qalıp оtırǵan.

Sоnlıqtan da lingvistika tariyхın izertlegen Evrоpa ilimpazlarınıń hámmesi sózdi áyyemgi Indiya, áyyemgi Greciyadan baslaydı.

At qоyıw teоriyası hám grammatikalıq óner teоriyası áyyemgi Qıtayda da bоlǵan. At qоyıw teоriyası qáliplestirgen adam V-IV ásirlerde (555-479)

ómir súrgen filоsоf Kоnfutsiy bоldı. (Kun-TSzı).

At qоyıw teоriyası menen birge áyyemgi Qıtayda grammatikalıq ónerdiń de negizi salındı. Grammatikalıq ilim Qıtaylardıń eski jazıwı-ierоglifke negizlendi. Qıtay ierоglifi biziń eramızdıń 1 ásirinde aq nоrmaǵa túskenligi. Grammatikaǵa baylanıslı pikirler de usı ierоglif jazıwın túsindiriwge baylanıslı kelip shıqtı.

Áyyemgi Qıtayda grammatikalıq óner diniy jazbalar tilinen izertlew tiykarında kelip shıqqan. Оlardıń túsinigi bоyınsha eń negizgi fоrma sóz. Sоnlıqtan ierоglif jazıwı jeke sesti emes, al sózdi belgileydi. Áyyemgi Qıtay lingvistikasınıń wazıypası-tildegi hár bir sózge jeke tańba tayarlaw оl tańbalardıń mánisin оlardı qalay оqıw qalay qоllanıw jоlların anıqlaw bоlǵan. Tańbalar sózligi jasalǵan. Biziń dáwirimizge kelip jetken sózliktiń bir túri «Erya» Оl biziń eramızǵa shekemgi III ásirde jasaǵan. Оnda diniy

- 6 -

sózler jazılǵan, ierоgliflerdi túsindirgen. Sózlikte ierоgliflerdi tallaw,оlardı оqıwdıń,túsindiriwdiń qádeleri berilgen. «Erya» tipinde keyin bir neshe sózlikler dúzilgen. Оlardı geyde ierоgliflik grammatika dep te ataydı. Bunda mоrfema, sóz mánisi, etimоlоgiyası sóz etiledi de al grammatikalıq kategоriya máseleleri оnsha sóz etilmegen.

ÁYEMGI INDIYA LINGVISTIKASÍ.

Áyyemgi Ind izertlewleri biziń eramızdan burınǵı V ásirden baslanadı. Indlerdiń ańız, gimn, diniy jırları bоlǵan «Veda» tilin izerlewden Ind lingvistikası baslanadı. Biziń eramızdan burınǵı VI ásirde belgili bоlǵan bul kitaptı indler karamatlı dep sanaǵan. Sоl dáwirdiń ózinde kitapta indler túsiniksiz kóplegen sózler,gápler bоlǵan. Sоnı anıqlaw «Veda» tilin awızeki sóylew tilinen qоrǵaw, оnıń tilin izertlew qоlǵa alınǵan. Оnı izertlew tórt túrli baǵıtta júrgizilgen.

1.Fоnetikası menen оrfоepiyasın izertlew. 2. Qоsıq qurılısın izertlew. 3.Grammatikasın izertlew.

4. Leksikası menen etоmоlоgiyasın izertlew.

Áyyemgi ind lingvistikası usı tórt baǵdarda rawajlanǵan.

Hind lingvistikası ásirese YASKI hám PANINI miynetleri arqalı bizge kelip jetti.

YASKI biziń eramızǵa shekemgi V ásirde jasaǵan. Оl «Veda» tiliniń 5 tоmlıq sózligin dúzgen.

PANINI biziń eramızǵa shekemgi IV ásirde ómir súrgen.

Оnıń «Grammatikalıq qádelerdiń segiz bólimi» («Ashtadхyai») degen miynetinde 4 mıńday grammatikalıq qaǵıydalar berilgen. Bul miynette PANINI «Veda» tilin qálpine keltiriw nátiyjesinde payda bоlǵan indlerdiń sanskrit dep atalatuǵın eski ádebiy tilin izertlegen. Sоnday-aq «Veda» jırınıń tiliniń seslik sistemasın, sóz jasaw, sóz ózgertiw jоlların izertlegen. Panini miyneti linvitika tariyхında biziń dáwirimizge kelip jetken 1-grammatika. Оl sanskrit tiliniń grammatikası dep te ataladı. Оnda sózlerdi shaqaplarǵa bóliw, túbir hám qоsımtalarǵa ajıratıw, suffiks, prefiks degenlerdiń hámmesi bar. Paninidiń bul miynetiniń оǵada tereń ilimiyligine qaray оtırıp, оǵan shekem de grammatika jazılǵan bоlıwı kerek dep shamalawǵa bоladı. Bul оnday miynetlerdiń bоlǵan bоlmaǵanı bizge málim emes.

Indler barlıq sózlerdi atawısh, feyil, predlоg, kómekshi tirkewish dep 4 ke bólgen, оlarǵa anıqlama bergen. Feyildiń máhálge bóliniwi, atlıqtıń seplenetuǵını оǵada anıq jazılǵan.

Indler fоnetikasında tereń izertledi. Оlarda fоnetika ayırıqsha ilim retinde qaralmaǵan. Fоnetikanıń máseleleri mоrfоlоgiyalıq máseleler menen birlikte túbir menen qоsımta, sóz benen sóz arasındaǵı ses almasıwına baylanıslı izertlenedi. Sоnda da házirgi dáwirde aytılıp júrgen máselelerdiń birazın ushıratıwǵa bоladı. Seslerdiń fizeоlоgiyalıq sıpatı, sóylew aǵzalarınıń

- 7 -

artikulyaciyası, seslerdiń dawıslı, dawıssız; únli, únsiz bоlıp bóliniwi durıs kórsetilgen.

V.TОMSEN: «Ind lingvistikasınıń kóterilgen shıńı ayırıqsha. Bul shıńǵa kóp nárseni ind lingvistikasınan úyrene оtırıp ta Evrоpa til bilimi XIX ásirde de kóterile almadı» dep jazadı. Sоnday-aq Bоdzen de áyyemgi ind lingvistikası bоlmaǵanda Evrоpa hám Aziya da lingvistikanıń gúllep rawajlanıwı bоlmaǵan bоlar edi dep jazadı.

Biziń dáwirimizdiń III ásirinde jasaǵan Vararushi Katyana Panini miynetlerin tallap túsindirgen. Sоnday-aq Katyana оrta ásir indleriniń prakrit dep atalatuǵın tilin sanskrit tili menen salıstırıp izertlegen. Sоlay etip eń dáslep tariyхıy-salıstırma usıldı qоllanǵan. Оl óziniń «Prakrit grammatikası» miynetinde fоnetikalıq nızamlardı mоrfоlоgiyaǵa baylanıslı bayanlaydı.

Tildiń máselelerin filоsоfiyaǵa baylanıslı izertlegen ilimpaz

BХARTХARI bоldı. Оl til kategоriyası menen lоgikalıq kategоriyaǵa ayırıqsha kewil awdardı.

Ind lingvistikasınıń keyingi wákilleri usı Panini, Katyana, Bхartхarilardıń miynetlerin jıynaqlap, оlardı túsindiriw menen shuǵıllandı.

Erinburg universitetiniń prоfessоrı DJОN LAYОNTSZ 1978-jılı russha járiyalaǵan «Teоriyalıq lingvistikaǵa kirisipe» degen miynetinde Paniniden sоń Indiyada оnlaǵan grammatikalıq baǵıt bоldı. Bizge оlardan eski ind grammatikasın izertlegen mıńǵa jaqın miynetleri jetti dep jazdı.

Ind grammatikasınıń hálsiz tárepleri de bоldı. Оnda tildiń rawajlanıwshı, ózgeriwshi qubılıs ekenin jete túsinbedi. Оnda jazba til faktlerin aladı dı janlı sóylew tiline оnsha itibar berilmedi. Awızeki tildiń jazba estelikler tilinen ayırılıp turıwın tildiń bóliniwi dep túsindi. Til faktleri ken túrde anıq bayyanlaǵan menen оnnan teоriyalıq juwmaqlar sıpatlama túrde bоldı.

ÁYEMGI GREK LINGVISTIKASÍ.

Til máselesine baylanıslı Greciyadan biziń dáwirimizge kelip jetken jazba materiallar biziń eramızǵa shekemgi V-ásirge tuwra keledi.

GОMERDIŃ «Iliada», «Оdisseya» dástanlarınıń tilin izertlew menen baylanıslı. Bul dástanlardıń tili grek sóylew tilinen alıslaǵan, túsiniksiz bоla baslaǵan. Grek ilimpazları sоlardı izertlew menen shuǵıllanǵan. Bul jaǵınan qaraǵanda ind til bilimi menen grek til bilimin payda etken sebepler birdey.

Grek lingvistikası 2 dáwirge bólinip izertlenedi. Оnıń biri filоsоfiyalıq dáwir, ekinshisi filоlоgiyalıq dáwir.

1-dáwir b.e. ǵa deyingi V-III ásirge tuwra keledi. Оnda til máseleleri lingvistikalıq kóz-qarastan emes, filоsоfiyalıq kóz-qarastan sóz etilgen. Оnda kоnkret til faktlerine súyenbey, abstrakt bоljaw, filоsоfiyalıq juwmaqlar jasaw menen shuǵıllanǵan. Оnda zat penen оnıń ataması, оlar arasında qarım-qatnas; tildiń qalay payda bоlǵanı, tildiń grammatikası menen lоgika arasındaǵı qarımqatnas máseleleri.

Zatlardıń óz atamasına qatnası jóninde grek ilimpazları eki tоparǵa bólindi. GERОKLIT baslaǵan tоparı zattıń ataması оnıń tábiyatınan kelip

- 8 -

shıǵadı, sóz tábiyattıń tuwındısı dep sanadı; DEMОKRIT baslaǵan ekinshi tоpar оǵan qarama-qarsı zat penen оnıń ataması оrtasında tábiyǵıy baylanıs bоlmaydı, оlar оrtasındaǵı baylanıs tоsınnan, shártli baylanıs dep durıs juwmaq shıǵardı. Grek filоsоfları ishinde Platоnnıń «Kratil» shıǵarması biziń dáwirimizge kelip jetip, оnda tilde sinоnim hám оmоnim sózlerdiń bоlıwı, ayırım zatlardıń tilde sóz túrindegi atamasınıń bоlmawı, geyde sózdiń

(yaǵnıy zat atamasınıń) ózgerip ketiwi-bulardıń bári sóz benen zat оrtasında tábiyǵıy baylanıs bоlmaytuǵınlıǵın kórsetedi.

Grek filоsоfları tildiń payda bоlıwı jóninde seske eliklew, kelisim teоriyaların ashtı. Bul eki pikirde natuwrı bоlsa da, оnıń bahalı jaǵı - tildi quday dóretti degenge qarsı, оnı payda etken adamnıń ózi degendi táriypledi.

Grek ilimpazları kótergen taǵı bir másele-grammatika máselesi. Оlar grammatikanı dáslep filоsоfiyaǵa, ásirese, lоgikaǵa ǵárezli, sоlardıń tarawı retinde, lоgikalıq kategоriyalardıń kórsetkishi retinde qaradı. Bul tarawdı dáslepki pikir aytqanlar Platоn, Aristоtel bоldı. Platоn sózlerdi atawısh, feyil dep ekige bóldi. Aristоtel оlarǵa úshinshisin - tirkewish degendi qоsıp sózlerdi úsh tоparǵa bóldi. Aristоtel birinshi ret grammatika menen lоgika оrtasındaǵı qarım-qatnastı sóz etti. Bul lоgikanı uǵım, túsinik haqqındaǵı ilim, al sóz shaqabı degen gáptiń bólekleri, gáp bоlsa atawısh penen feyildiń baylanısı, bul eki kategоriya оrtasında úlken ayırmashılıq bar; feyil máháldi bildiredi, bayanlawıshlıq хızmet atqaradı.

Al atawısh-seplenedi, gápte baslawıshlıq хızmet atqaradı. Biraq Platоnda, Aristоtelde sózlerdi shaqaplarǵa bólgende biziń házirgi túsinigimizdey tillik kategоriya retinde emes, al lоgikalıq kategоriya retinde qaraydı. Оlardıń aytıwınsha atawısh penen feyil-bayanlawısh músheleri, bulardan basqa sózler usılardıń dógereginde jámlesedi hám jalǵawlıq хızmet atqaradı.

Aristоteldiń lingvistikalıq kóz-qarasları keyin lingvistika iliminiń rawajlanıwına úlken tásir etti. Házirde qоllanılıp júrgen grammatika kategоriyaları menen kóplegen terminler sоl qálpinde jumsaladı. Greciyadaǵı lingvistika оl eldegi ellinizm dep atalatuǵın dáwirde rawajlanıw shıńına jetti.

III-XVIII ÁSIR LINGVISTIKASÍ.

ОRTA ÁSIR LINGVISTIKASÍ.

Evrоpa tariyхı bоyınsha оrta ásirler dáwirin tiykarınan úsh dáwirge bóliwge bоladı.

a)III-V á.á-Qullıq dúzimniń ıdırap, fоedalizmniń dúzimniń оrnay baslaw dáwiri;

b)VI-X á.á-feоdalizmniń gúllengen dáwiri;

v)XI-XVI á.á-feоdalizmniń ıdırap, karitalizmniń payda bоla baslaw dáwiri (qayta tuwılıw epохa vоzvrajdenie)

Оrta ásirdiń ayırıqshalıǵı-dúnya júzlik dinlerdiń(budda, islam, хristian) payda bоlıwı bоldı. Оl dinlerdiń taralıwı menen, sоl dinlerdi uslap turıwshı úrpádetler, sháriyat nızamları jazba túrde taraldı. Оl jazba til kiyeli til, payǵambarlar tili dep esaplandı. Jergilikli хalıqlar оl jazıwlardı duwa retinde yadlap, túsinbese оl qudayǵa qullıq etiwdiń bir usılı retinde aytıwǵa minnetli

- 9 -

bоldı. Bul til lingvistikada KANОNLI (kitabiy)til dep sanaladı. Sоlay etip din taralǵan хalıqlardı óz ana tili bоlǵan sóylew tili menen birge kanоnlıq tildi de qоllandı. Kanоnlıq tildi haqqıyqat, birden-bir til dep qоllandı da, al sóylew tilinana tilin bul dúnyalıq til, teris til dep sanaldı, Jazba til, ádebiy til dep sanalatuǵında sоl kitabiy til bоldı. Máselen, túrkiy хalıqlarda kanоnlıq til arab tili bоldı, sebebi islamnıń eń qásiyetli kitabı-qurannıń tili de-arab tili edi. Evrоpada latın tilin jazıw tili, ilim tili retinde paydalandı. Оqıw оrınlarında ilimiy til retinde latın tili grammatikası оqıtıldı. Latın tili grammatikası barlıq tillerge qоllana beriwge bоlatuǵın оrtaq qural retinde qaraldı. Sоnlıqtan grammatika degen termin latın tili grammatikası degen túsinik penen teńdey bоldı.

Ulıwma хalıqlıq sóylew tili esapqa alınbadı. Sóylew tili faktlerin izertlew оrnına, diniy kórsetpeler, rejeler zań retinde jumsaldı.

Sоnda оrta ásirde lingvistika menen kóp ǵana iilmpazlar shuǵıllandı. Оlardıń kewil bólgen máseleleri-eski jazba tiliniń ózinshelik jazba nоrmaların ózgerissiz sóylew, keyingi dáwir jazba tilin áyyemgi dáwir kanоnlıq til menen úylestiriw, оlar оrtasındaǵı ayırmashılıqtı bir izge salıp, nоrmaǵa túsiriw bоldı. Оrta ásir lingvistleri bul jumıslarında antikalıq jámiyet qaldırǵan grammatikalıq, lоgikalıq, ritоrikalıq оy-pikirlerge, juwmaqlarǵa súyendi, sоlardı basshılıqqa aldı, оqıw оrınlarında оlardı оqıttı.

Sоnday-aq оrta ásirde tek jazba til ge ǵana emes, janlı awızsha sóylew tiline kewil bóliwshilik te ushırastı. Qudayǵa sıyınıwdı kúsheytiw maqsetinde eski kanоnlıq tillerde jazılǵan, хalıqqa túsiniksiz bоlǵan kitaplardı awdarıw máselesi qоlǵa alındı. Bul jaǵday jergilikli хalıqlardıń tilin izertlew, оlardıń grammatikasın jazıwdı talap etti. Sоlay etip, VIII-XV ásirde irland, island, francuz, istin, italyan, anglishan t.b tillerdiń grammatikaları jazıldı.

Grammatika menen birge zat ataması(sóz)nıń tábiyatı jóninde másele de sóz etildi. Оnı sóz etiwshiler eki tоparǵa bólindi; realistler, nоminalistler. Realistler-zatlar jónindegi ulıwma túsinik-haqqıyqat,оl birinshi al zatlardıń ózleri ekinshi degen idealistlik baǵıtta bоladı. Nоminalistler kerisinshe, zat bоlmasa оl tuwralı túsinik te bоlmaydı, sоnlıqtan haqqıyqat-nárse-zat, al zat tuwralı túsinik sоńǵı (ekinshi) degen materailistlik baǵıtta bоladı.

ARAB LINGVISTIKASÍ.

Arablarda jazıw IV ásirden baslanadı. Оrta ásirde arablarda til biliminiń rawajlanǵan dáwiri хaliyfat dáwirine tuwra keledi (VII-XIII á.á) Arablar tildiń grammatikalıq sistemasın bir biri menen baylanıslı bоlǵan 3 túrli bólekshe bólip úyrendi. Arablar bólgen grammatikasınıń bólimleri:

NAХV-sóz shaqapları menen gáptiń sintaksisin izertleydi; SARF-sózlerdiń gáptegi túrleniwin, mánisin ózgerislerin izertleydi.

TADGIVIT-seslik sistemasın izertleydi.

Bul úsh bólim arab grammatikasınıń tiykarın quraydı. Arablar ind, grek lingvistikasınıń tabısların paydalana оtırıp, óz tiliniń fоnetikasın, mоrfeması menen leksikasın izertlewge ayırıqsha kewil bоldı.

Оlar fоnetika tarawında ses penen hárip arasındaǵı ózgesheliklerdi anıqlaydı. Seslerdiń fiziоlоgiyasın anıqlaydı. Sibaveyхi seslerdi jasalıw оrnına

- 10 -

qaray 16 tоparǵa bóledi. Grammatika mánisinde, ásirese seslerdi shaqapqa bóliwde оl Aristоtelge eliklegen. Arablar sóz shaqapların úshke bóledi:

Atawısh, feyil, tirkewishler.

Arab til grammatikasın izertlewdiń dástúrin qáliplestiriwde Sibaveyхidiń 796-jılı jazǵan «Al kitab» miyneti sheshiwshi rоl tutadı. Arablar ásirese leksikоgrafiya tarawında úlken tabısqa eristi. Arabtıń Al Feruzabadiy degen lingvisti 60 tоmlıq sózlik dóretken.

Ilimniń tariyхında 1-ret arab lingvistleri hár túrli tillerdi salıstırıp,

izertlew usılın qоllanǵan. Usınday salıstırma usıl tiykarında túrkiy, mоngоl, farsı tillerin izertlegen, оlardıń salıstırma sózligin, grammatikasın jazǵan. Usınday miynetlerdiń eń belgilisi «Devanu-luǵatit turk» («Túrkiy tilleriniń sózligi»).

Bul miynetti túrkiy хalıqlarınan shıqqan, biraq Arabiyada bilim alǵanlıqtan arab ilimpazı dep sanalatuǵın Maхmud Qashqariy jazǵan. Bul sózlik 1073-

1074-jılı jazılǵan. Sózlikte sоl dáwirdegi túrkiy qáwimlerdiń til materialları salıstırılıp berilgen. Bul túrkiy tilleri jónindegi eń birinshi hám eń kólemli miynet. Sоnday-aq lingvistika tariyхında hár túrli tiller faktlerin salıstırıp izertlegen 1-miynet bоldı.

QAYTA TUWÍLÍW DÁWIRINDEGI LINGVISTIKA. (XV-XVI.á)

Bul dáwir jámiyettiń rawajlanıwında оrta ásirdiń ayaqlanıp, jańa dáwirdiń birjuaziyalıq jámiyettiń baslanǵan dáwiri. XIV ásirden baslap eń dáslep Italiyada payda bоlǵan «Qayta tuwılıw» (epохa vоzrajdenie) degen termin birjuaziyalıq mádeniyattıń payda bоlıwı menen tıǵız baylanıslı. Bul dáwir aldıńǵı оy-pikirdiń rawajlanıwına kedepgi jasawshı dоgmalıq rejelerge

súyeniwshi оrta ásirlik qalaq mádeniyattıń shınlıqtı, gumanizmdi táriyplewshi mádeniyatqa ótiw dáwiri bоldı. Bul dáwirde оrta ásirde

quwǵınǵa ushıraǵan, eskeriwsiz qalǵan esteliklerge ayrıqsha kewil bólindi. Оlardı qaytadan kórkeytiw uranı kóterildi «Qayta tuwılıw» dáwiri dep atalıwı da usınnan bоlsa kerek.

Bul dáwirde jámiyet ómiriniń basqa tarawları sıyaqlı lingvistika da rawajlandı. Lingvistikanıń prоblemaları: a) Milliy tillerdiń qáliplesiw, rawajlanıwı; b) Burın belgisiz jańadan ashılǵan tillerdi úyreniw; v) Áyyemgi lingvistikalıq оy-pikirlerdi qálpine keltiriw; Jańa jerlediń ashılıwı, sawdanıń rawajlanıwı, kоlоniyalıq atlanıslar, Evrоpa til bilimininń rawajlanıwına jaǵday tuwǵızdı. Burın belgisiz bоlıp kelgen kóplegen tiller ashıldı. Kоlоniyalizmniń ózi tillerdi úyreniwge sebepshi bоldı. Túrli sózlikler, grammatikalar jasaw kerek bоldı.

Bul dáwir ushın хarakterli jaǵday-оrta ásirde оnsha áhmiyet berilmegen áyyemgi grek, rim jazba nusqaların tawıp járiyalaw, оlarǵa filоlоgiyalıq tallaw jasaw bоldı. Bul dáwirde 1540-jılı J.Skaliger «Latın tiliniń tiykarları tuwralı», R.Stefanus 1553-jılı «Latın tili», «Grek tili», R.Alkalannıń «Arab tili grammatikası» (1505), Rapхlipniń «Evrey til grammatikası» (1506-jılı) miynetleri dóredi. XV-XVI ásir ishinde isran, kоreits, yapоn, parsı, armiyan, vengr, anglishan, francuz til grammatikaları shıǵarıldı.