Túrkiy tillerdiń salıstırmalı grammatikası
.pdfDánekerler
Dánekerler - sóz benen sózdiń, sóz toparlarınıń, birgelkili aǵzalardıń, qospa gáplerdegi jay gáplerdiń araların baylanıstırıw ushın xızmet etetuǵın sóz shaqabı.
Gáptegi sintaksislik xızmetine qaray túrkiy tillerdegi dánekerler dizbeklewshi hám baǵındırıwshı bolıp ekige bólinedi.
Dizbeklewshi dánekerlerge da, de, ta, te, jáne, taǵı, biraq, lekin, yamasa, yaki, ya, bolmasa, ne, álle, gá, gáhi, gáde, geyde, bazda hám t.b. dánekerler kiredi.
Baǵındırıwshı dánekerlerge nege deseńiz, sonıń ushın, sonlıqtan, sol sebepli, eger, eger de hám t.b. dánekerler kiredi.
Janapaylar
Janapaylar tirkewish yamasa dánekerlerdey gáplerdi yamasa sózlerdi baylanıstırmaydı. Olar - gápke yamasa gáptiń bir aǵzasına qosımsha máni beretuǵın kómekshi sóz shaqabı. Bildiretuǵın mánileri boyınsha janapaylar tómendegi túrlerge bólinedi: soraw janapayları, anıqlaw janapayları, ayırıw janapayları, kúsheytiw janapayları.
Janapaylar da óziniń leksikalıq mánisine iye emes hám morfologiyalıq jaqtan ózgermeytuǵın sóz shaqabı.
Túrkiy tillerdegi janapaylar shıǵısı jaǵınan eki toparǵa bólinedi: naǵız yaki túpkilikli janapaylar hám basqa sóz shaqaplarınan qáliplesken janapaylar.
Naǵız janapaylarǵa tómendegi janapaylar kiredi: tek, -aw, -a, -á, ǵana, da, dá, she, shı//shi, ós, ap (anıq), jap (jaqsı), qıp (qızıl), sap (sarı), qap (qara),
ıp (ıssı), sup (sulıw), kip (kishkene), úp (úlken) hám t.b.
Tirkewishlerdiń bir qatarları ataw sepligindegi atawıshlıq xızmette qollanılatuǵın sózler menen dizbeklesip, olardı basqarıp keledi. Olardıń eń baslıları mınalar: menen, bilan, tuwralı, jóninde, arqalı, ushın, sayın, sari, kibi, yańlı, sıyaqlı, shelli.
Tюrkologlardıń pikirinshe, menen tirkewishi tariyxıy shıǵısı jaǵınan birlen degen jıynaqlaw formasındaǵı sanlıq sózden kelip shıqqan. Birlen tirkewishi ayırım túrkiy tillerde - menen, qazaq tilinde -men (pen, ben), noǵay tilinde -man, ban, pan, ózbek tilinde - bilan, tatar tilinde - belán, túrk tilinde -ila, la, altay tilinde –la bolıp hár túrli fonetikalıq variantlarǵa ózgergen.
Geypara tirkewishler barıs sepligindegi sózlerdi talap etip, olar menen bir leksikalıq mánide jumsaladı: taman, deyin, sheyin, qarsı, qaray, say hám t.b.
Tirkewishlerdiń ayırımları tabıs sepligindegi sózlerdi basqarıp, olar menen bir mánide qollanıladı. Bunday tirkewishler kóp emes.
Ádebiyatlar
Кенжебаева Ф. Послелоги и частицы в совр. казаxском языке. АКД. Алма-Ата, 1964;
Петров Н.Е. Частицы в якутском языке. Якутск, 1978; Базаров О. Частицы в узбекском языке. АКД. М., 1983; Амиралиев К. Семантико - грамматические функции частиц тюркскиx
языков (на материал каракалпакского, узбекского, казаxского языков). АКД. Алма-Ата, 1951;
Матгазиев А. История развития подчинительныx союзов в узбекском языке. АКД. Ташкент, 1966; Xаджилаев X. Послелоги и послеложно-именные слова в карачаево-балкарском языке.
Черкесск, 1962; Александров Г.П. Послелоги в совр. турецком языке. АКД. М., 1956;
Исенгалиева В. Служебные имена и послелоги в казаxском языке. Алма-Ата, 1957;
Мураталиева Дж. Послелоги в киргизском языке. Фрунзе, 1958; Зейналов Ф.Р. Служебные части речи в совр. тюркскиx языкаx. АДД. Баку, 1966; Оразов М. Служебные имена в тюркскиx языкаx: на основе материала современныx казаxского, узбекского и туркменского языков. АКД. Ташкент, 1970; Муxтаров Дж. Союзы в совр. узбекском языке. АКД Самарканд, 1953; Амиров Р. Союзы в казаxском языке. АКД. Алма-Ата, 1955; Дəўенов Е.
Қарақалпақ тилинде көмекши сөзлер. Нөкис, 1994.
Modal sózler (2 saat)
Modalь sózler - ózleriniń semantikalıq mánisi, leksikalıq quramı jaǵınan hám gáptegi qollanılıw ózgesheligi jaǵınan hár qanday basqa sóz shaqaplarınıń birewine de usamaytuǵın sóz shaqaplarınıń ayırıqsha bir túri. Olar gáptegi aytılǵan oy-pikirdiń naǵız haqıyqatlıqqa qatnası tuwralı sóylewshiniń kóz-qarasın bildiredi. Bul modelь sózlerdiń eń baslı xızmeti
bolıp tabıladı. Modalь sózler sırtqı túri jaǵınan bir pútin sóz formasın saqlaydı: múmkin, demek, bálkim, itimal hám t.b.
Morfologiyalıq jaqtan modalь sózler ózgermeytuǵın sózler bolıp esaplanadı.
Túrkiy tillerdegi modalь sózlerdiń bir toparı qospa bayanlawısh quramında kelip, oǵan modalьlik máni beredi.
Modalь sózler - sóylewshiniń óziniń aytılǵan pikirine qatnasın bildiriw ushın gápke kiritilip aytılatuǵın sózler. Modalь sózler gáptiń basqa aǵzalarına útir menen ajıratılıp jazıladı.
Ádebiyatlar
Камильджанова Р. Модальные слова в совр. узбекском языке. АКД. Ташкент, 1975; Зикриллаев Г. Модальность и система форм изявительного наклонения. АКД.
Ташкент, 1978; Кекилова Дж. Модальные слова в совр. туркменском языке. АКД.
Ашxабад, 1972; Шаршеев Н. Модальность и модальные слова в киргизском языке. АКД.
Фрунзе, 1969; Жанпеисов Е. Модальные слова в совр. казаxском языке. АКД. Алма-Ата, 1958.
Tańlaqlar (2 saat)
Tańlaqlar - sóylewshiniń hár qıylı sezimlerine baylanıslı aytılatuǵın sózler, biraq olar bunday sezimlerdi atap kórsetpeydi. Tańlaqlar mánili sóz shaqaplarına da, kómekshi sózlerge de kirmeydi. Olar qanday da bir leksikalıq yamasa grammatikalıq máni ańlatpaydı, gápte basqa aǵzalar menen baylanıspaydı, sonlıqtan hesh qanday sintaksislik xızmet atqarmaydı (olar gápten ayırımlanıp, bólek gáp sıpatında qollanılıwı múmkin).
Tańlaqlar qanday sezimdi bildiriwine qaray ayrıqsha intonaciya menen aytıladı.
Eliklewishler (2 saat)
Adamlardıń, qus hám haywanlardıń, sonday-aq jansız predmetlerdiń hár qıylı ses hám kórinislerin ses penen shártli túrde kórsetetuǵın sózler
eliklewish sózler dep ataladı. Bunday sózler túrkiy tillerdiń leksikasında keń qollanıladı. Olar óziniń ayırıqsha seslik qurılısına hám geypara grammatikalıq
ózgesheliklerine iye. Eliklewishler ses yaki kórinisti bildiriwine qaray seske eliklewishler hám kóriniske eliklewishler bolıp ekige bólinedi.
Seske eliklewishler janlı predmetlerdiń seslerine eliklewdi bildiredi. Kóriniske eliklewishler predmetlerdiń háreketiniń sırtqı kórinisiniń
obrazlı túrde bildiriliwi nátiyjesinde payda boladı.
Eliklewishler túrkiy tillerde dara, jup hám tákirar bolıp keledi. Dara eliklewishler ses yaki kórinistiń tez bolǵanın bildirse, tákirar eliklewishler olardıń bir qálipte dawam etkenin kórsetedi.
Ádebiyatlar
Қудайбергенов С. Подражательные слова в киргизском языке. АКД. М., 1953;
Xудайкулиев М. Подражательные слова в туркменском языке. Ашxабад, 1967; Катембаева Б. Подражательные слова в казаxском языке. АКД. Алма-Ата, 1965; Ишмуxаметов З.
Звукоподражательные слова башкирского языка. АКД. Уфа, 1970; Ембергенов У.
Подражательные слова в совр. каракалпакском языке. АКД. Нукус, 1971; Кунгуров Р.
Изобразительные слова в совр. узбекском литературном языке. АКД. Ташкент, 1962 (Ўзбек тилида тасвирий сўзлар. Тошкент, 1965); Абдурасулев Я. Структура подражательныx слов в узбекском языке. АКД. Ташкент, 1972; Джафарова С.
Подражательные слова в совр. тюркскиx языкаx. АКД. Баку, 1973; Ибраев С.
Фонетические особенности подражительныx слов в казаxском языке. АКД. Алма-ата, 1971; Дмитриев Н.К. Строй тюркскиx языков. М., 1962.
Predikativler (2 saat)
Bar, joq sózleri ulıwma barlıqtı yamasa joqlıq mánisin ańlatıp, gápte anıqlawıshlıq hám predikativlik (yaǵnıy bayanlawıshlıq) xızmette qollanıladı. Usı grammatikalıq funkciyasına qarap olardı izertlewshiler predikativ sózler yamasa predikativler dep ataydı.
Túrkiy tillerdegi bar, joq sózleri jaqın waqıtlarǵa deyin hár qıylı atamalar menen atalıp keldi hám olardıń qaysı sóz shaqabına tiyisli ekenligi anıq bolmadı. Máselen, V.A.Gordlevskiy bar, joq sózlerin tilde feyillik xızmet atqaratuǵın
atawıshlar dep atadı. N.K.Dmitriev bar, joq sózleri dáslep atlıq bolǵan, olar kelbetlik funkciyasında da qollanıla beredi dep kórsetti. A.N.Kononov olardı -dir
эlementi qosılıp atawısh bayanlawısh jasawshı sóz dep sintaksiste qaradı. Bunnan keyingi dáwirde bul sózlerdiń, kóbinese bayanlawıshlıq xızmette qollanılıwı esapqa alına basladı.
Solay etip, 1970-jıllarǵa deyin túrkiy tillerdegi bar, joq sózleriniń qaysı sóz shaqabına tiyisli ekenligi anıqlanbay keldi. Keyingi dáwirde bar, joq sózleri ayırım túrkiy tillerde arnawlı izertlenip, predikativler degen atama menen bólek sóz shaqabı sıpatında ajıratılıp kórsetildi.