Túrkiy tillerdiń salıstırmalı grammatikası

Sanlıq (2 saat)

Sanlıq - belgili bir muǵdardı yamasa predmettiń, qubılıstıń sanın, shamasın, qatarlıq tártibin bildiretuǵın sóz shaqabı.

Sanlıqlar turaqlı sózler bolıp esaplanadı, olar hesh waqıtta da basqa sóz shaqaplarınan jasalmaydı.

Sanlıq óziniń arnawlı forma jasawshı affikslerine iye. Bul affiksler arqalı sanaq sanlıqlardan sanlıqtıń basqa mánilik túrleri jasaladı.

Túrkiy tillerdegi sanlıqlar mánisi boyınsha: 1) sanaq sanlıqlar, 2) jıynaqlaw sanlıqları, 3) qatarlıq sanlıqlar, 4) toplaw sanlıqları, 5) shamalıq sanlıqlar; 6) bólshek sanlıqlar bolıp altıǵa bólinedi.

Sanaq sanlıqlar

Sanaq sanlıqlar predmettiń anıq sanın bildirip, qansha? neshe? degen sorawlarǵa juwap beredi. Sanaq sanlıqlarǵa anıq sandı bildiretuǵın tiykarǵı 20 sóz kiredi: bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız, on, jigirma, otız, qırıq, eliw, alpıs, jetpis, seksen, toqsan, júz, mıń. Olar ózleriniń matematikalıq tańbalarına da iye: 5 - bes, 7 - jeti, 30 - otız, 100 - júz hám t.b.

Sanaq sanlıqlar sanlıqtıń basqa mánilik túrleriniń jasalıwında tiykarǵı baza bolıp esaplanadı. Sanlıqlar bir mánili sózler, yaǵnıy bir sanlıq sóz ekinshi bir sanlıq sózdiń mánisin bildire almaydı, oǵan sinonim bola almaydı.

Jıynaqlaw sanlıqları

Predmet yamasa qubılıstıń sanın jıynaqlap, túrkiy tillerde jıynaqlaw sanlıqları sanaq sanlıqlardan -aw//-ew affiksi arqalı bir sanlıǵınan jetige deyin jasaladı: birew, ekew, úshew, tórtew, besew, altaw, jetew. Jıynaqlaw sanlıqları predmettiń ózin de, sanın da qosa bildiredi. Usınday ózgesheliklerine baylanıslı jıynaqlaw sanlıqları hesh waqıtta atlıq sózlerdiń aldında turıp, olardı anıqlap qollanılmaydı.

Toplaw sanlıqları

Toplaw sanlıqları predmetlerdi san jaǵınan birdey toparlarǵa bólip, toplap kórsetedi. Olar sanaq hám jıynaqlaw sanlıqlarınan jasalıp, qanshadan? nesheden? degen sorawlarǵa juwap beredi. Toplaw sanlıqları tómendegishe jasaladı:

Sanaq hám jıynaqlaw sanlıqlarına, sonday-aq jup hám tákirar sanlıqlarǵa shıǵıs sepliginiń jalǵawı jalǵanadı: jigirmadan, úshewden.

Toplaw sanlıqları -lap//-lep affiksi arqalı da jasaladı. Onday sanlıqlar toplaw hám jıynaqlaw mánilerine iye boladı: onlap, júzlep.

Shamalıq sanlıqlar

SHamalıq sanlıqlar predmettiń sanın, muǵdarın tek shamalap kórsetedi. Olar hár qıylı affiksler arqalı jasaladı:

1. -day//-dey, -tay//-tey affiksleri arqalı. 2. -laǵan//-legen affiksi arqalı.

3. -lar//-ler affiksi arqalı.

4. Muǵdarı jaǵınan biri birine jaqın bolǵan eki sanaq sanlıqtıń óz-ara juplasıwınan shamalıq sanlıq jasaladı: úsh-tórt.

Bólshek sanlıqlar

Bólshek sanlıqlar pútin sannıń yamasa kóp predmetlerdiń bólegin bildiredi, sanaq sanlıqlardıń belgili bir formada dizbeklesiwi arqalı eki túrli formada jasaladı:

1. Bólshek sanlıqlarınıń alımı - ataw sepligindegi sanaq sanlıq, al bólimi - shıǵıs sepligindegi sanaq sanlıq bolıp keledi: besten úsh, úshten bir.

2. Bólimi iyelik sepliginde, alımı - 888 bette tartımlanıp qollanıladı: tórttiń biri.

Qatarlıq sanlıqlar

Qatarlıq sanlıqlar predmetlerdiń hám hár qıylı qubılıslardıń izbe-iz qatar tártibin, retlik sanın bildiredi.

Túrkiy tillerdegi qatarlıq sanlıqlar sanaq sanlıqlarǵa arnawlı -nshı//-nshi

affiksin jalǵaw arqalı jasaladı.

Ádebiyatlar

Nizomiddinova S. Hozirgi ózbek tilida son. Toshkent, 1965; Xамдамов П. Нумеративы в совр. узб.яз. АКД. Самарканд, 1967; Xасенов А. Қазiргi қазақ тiлiндегi сан есiмдер.

Алматы, 1957; Чечейбаева Н. Имя числительное в киргизском языке. АКД. Фрунзе, 1971;

Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиндеги санлықлар. Нөкис, 1976; Ысxаков Ф.Г.

Числительное // Исследования по сравнительной грамматике тюркскиx языков.

Морфология. М., 1956..

Almasıq (2 saat)

Almasıq predmetti, onıń sapalıq belgisin, sanın, sındı hám t.b. belgilerdi tikkeley atamay, olardı tek siltep kórsetedi, sonlıqtan da olardıń anıq mánisi tek kontekstten ǵana belgili boladı. Almasıqlar, tiykarınan, basqa sóz shaqaplarınıń «orınbasarları» retinde qollanıladı. Olar qaysı sóz shaqabınıń ornında kelse, sol sóz shaqabınıń mánisin ańlatadı, yaǵnıy almasıqtıń mánisi tek kontekstte

ǵana anıq boladı.

Túrkiy tillerdegi almasıqlar, tiykarınan, atlıq, kelbet-lik hám sanlıqtıń ornında qollanıladı, yaǵnıy bul sózlerdiń gápte qayta-qayta orınsız tákirarlana bermewi ushın xızmet etedi.

Ayırım ilimpazlar almasıqtıń usınday ózgesheliklerin basshılıqqa ala otırıp, onı óz aldına sóz shaqabı bola almaydı dep te esaplaydı, yaǵnıy almasıqtı basqa sóz shaqaplarına qosıp, onı atlıqqa, kelbetlikke hám ráwishke bólistirip qarawdı usınadı. Bunday klassifikaciya tiykarında túrkiy tillerdegi almasıqlardı: a) atlıqalmasıqlar (men, sen, ol, biz, siz, kim, ne); b) kelbetlik - almasıqlar (bul, sol, ol, mına, qanday, sonday, gúllán); v) sanlıq - almasıqlar (biraz, onsha, sonsha, talay, neshshe, qansha); g) ráwish - almasıqlar (qashan, qalay, solay); d) feyil-almasıqlar (óytiw, búytiw, sóytiw, netiw) dep bóliwge de bolar edi. Biraq almasıqtıń

ózine tán bolǵan semantikası hám sóz ózgertiwdegi geypara ózgeshelikleri onıń óz aldına sóz shaqabı ekenligin kórsetedi.

Túrkiy tillerde almasıqlar sóz shaqapları sistemasında ayrıqsha orın iyeleydi. Bul sóz shaqabı haqqında házirgi til bilimindegi pikirler hár qıylı. Jaqınǵa deyin almasıqlar óziniń konkret mánisine iye emes sózler dep qaralıp kelgen bolsa, sońǵı waqıtları ayırım izertlewshiler almasıqtı basqa atawıshlardıń orınbasarı emes, al óz aldına mánisi bar sózler dep esaplaydı, sonlıqtan da túrkiy tillerdiń grammatikalarında ol bólek sóz shaqabı sıpatında qaralıp kiyatır.

Túrkiy tillerde almasıqlar hár tárepleme izertlenip, kóplegen monografiyalıq hám dissertaciyalıq jumıslarda olardıń quramı, formaları, kelip shıǵıw tariyxı, mánileri, grammatikalıq ózgeshelikleri keńnen sóz etilgen.

Túrkiy tillerdiń kópshiligindegi almasıqlar - eski sózler. Almasıq túrkiy tillerde mánisi boyınsha bir neshe túrge bólinedi.

Betlew almasıqları

Betlew almasıqları belgili bir betti bildiredi, sonlıqtan da olar (ásirese I hám II bette) adamlardı bildiriwshi atlıqlardıń ornında qollanıladı. Bet degende sóylewshiniń yamasa tıńlawshınıń jekke ózin túsinemiz.

Betlew almasıqlarına I hám II betti bildirip, tek substantivlik funkciyada qollanılatuǵın men-biz, sen-siz almasıqları kiredi, al III bet betlew almasıǵı ornında substantivlik hám atributivlik funkciyadaǵı ol almasıǵı qollanıladı.

Kópshilik tюrkologlardıń pikirleri boyınsha, men, sen almasıqlarındaǵı n

эlementi tartımnıń eski kórsetkishi, al biz, siz almasıqlarındaǵı z эlementi eski kóplik affiksi bolıp esaplanadı.

Betlew almasıqları seplenedi hám bul jaǵdayda olarda hár qıylı fonetikalıq ózgerisler payda boladı.

Siltew almasıqları

Siltew almasıqları predmetlerdi, olardıń belgilerin, sanın siltep, ayırıp kórsetiw ushın xızmet etedi. Olar predmettiń sóylewshi hám tıńlawshıǵa

alıslıq yamasa jaqınlıq belgilerin, sonday-aq predmettiń olarǵa anıq yamasa anıq

emesligin bildiredi. Sonlıqtan siltew almasıqları, tiykarınan, anıqlawshılıq qásiyetke iye.

Siltew almasıqları túrkiy tillerdegi almasıqlardıń ishindegi eń eski hám keń taralǵan toparı bolıp esaplanadı. Kópshilik tюrkologlardıń pikirleri boyınsha, olar ertede dáslep tiykarǵı úsh sózden (bu, u, shu) ibarat bolǵan, al onıń basqa formalarınıń hámmesi de usı úsh sózden rawajlanǵan.

Házirgi túrkiy tillerde siltew almasıqları tómendegi sózlerden ibarat. Siltew almasıǵınıń hár biri óz aldına jekke ańlatatuǵın mánisine iye hám solar arqalı bir-birinen parıqlanadı:

a)bul, mına, mınaw, usı almasıqları sóylewshi menen tıńlawshıǵa jaqın aralıqtaǵı yamasa anıq hám belgili predmetlerdi bildiriw ushın qollanıladı.

b)ana, anaw, áne almasıqları sóylewshi menen tıńlawshıǵa onsha jaqın emes hám olarǵa ele tolıq anıq emes predmetlerdi kórsetedi.

v)ol, sol almasıqları sóylewshi menen tıńlawshıdan bir qansha alıs jerdegi, biraq olarǵa belgili bolǵan predmetlerdi siltep kórsetedi.

Soraw-qatnas almasıqları

Soraw almasıǵı da, qatnas almasıǵı da - túbirleri bir sózler. Olardıń

soraw yamasa qatnaslıq mánide qollanılıwı gáptiń ulıwma mazmunına baylanıslı boladı.

Soraw almasıqları ózlerine tán bolǵan morfologiyalıq, ya sintaksislik

ózgesheliklerge iye emes. Olar qaysı sóz shaqabınıń ornına qollanılsa, sol sóz shaqabınıń formaların qabıllay aladı.

Túpkilikli soraw-qatnas almasıqları tiykarǵı eki sózden (kim, ne) ibarat bolıp, al qalǵanları eski qay, qan soraw almasıqlarına sóz jasawshı, forma jasawshı hár qıylı affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jasalǵan.

Bir qatar tюrkologlardıń boljawına qaraǵanda, soraw almasıqlarınıń tek kim? ne? qay? almasıqları ǵana negizgi túbir sózler bolıp, qalǵanları keyingi dáwirlerde usı ne? hám qay? almasıqlarınan jasalǵan.

Soraw almasıqlarına hár qıylı sóz jasawshı affiksler jalǵansa da, olar basqa sóz shaqaplarına ótip ketpeydi, birdeyine soraw mánisinde qollanıladı.

Kim? almasıǵı belgili bir betti, adamdı, al ne? almasıǵı basqa janlı hám jansız predmetlerdi bildiredi.

Ózlik almasıǵı

Ózlik almasıǵına tek óz degen bir sóz jatadı. Ózlik almasıǵı subektti basqa adamlardan yamasa predmetlerden ajıratıp, yamasa onı belgili bir bette menshiklep kórsetiw ushın qollanıladı. Sonlıqtan da ol kóbinese betlew almasıqları menen birge belgili bir bette tartımlanıp qollanıladı.

Jámlew almasıqları

Jámlew almasıqları qanday da bir predmetlerdi, olardıń belgilerin yamasa qubılıslardı belgisiz muǵdarda ulıwmalastırıp, jıynaqlap, toplap kórsetedi. Jámlew almasıqlarına túrkiy tillerde tómendegi sózler kiredi: barlıq, barı, bári, bárshe, pútkil, jámi, tamamı, gúllán, gúlli, áhli.

Jámlew almasıqlarınıń bári de mánisi jaǵınan biri birine jaqın. Bul almasıqlardıń ózleri ulıwmalıqtı, jıynaqlawdı bildiretuǵın bolǵanlıqtan, olarǵa kóplik jalǵawları jalǵanbaydı.

Belgilew almasıqları

Belgilew almasıqları qanday da bir betti, predmetti yamasa onıń belgisin basqalardan ajıratıp, belgilep kórsetedi. Belgilew almasıqlarına tiykarınan, tájikparsı tilinen kirgen hár sózi kiredi. Qalǵan belgilew almasıqları hár sóziniń basqa sózler menen dizbeklesiwinen jasaladı: hár kim, hár qanday, hár qaysı, hár nárse, hár bir.

Hár kim almasıǵı adamlardı bildiriw ushın qollanıladı, sonlıqtan da ol sóz

ózgertiwshi affikslerdi qabıllay aladı.

Hár qaysı (sı) almasıǵı da tek atlıqlardıń ornına qollanılıp, sóz

ózgertiwshi affiksler menen ózgere beredi.

Hár qanday almasıǵı kóbinese atributivlik xızmette keledi. Sonlıqtan olarǵa sóz ózgertiwshi affiksler jalǵanbaydı.

Belgisizlik almasıqları

Qanday da bir bettiń, predmettiń, qubılıstıń yamasa olardıń belgileriniń sóylewshi menen tıńlawshıǵa ele belgisiz ekenligin kórsetetuǵın almasıqlar, belgisizlik almasıqları dep ataladı. Álle kim, álle qanday almasıqları belgisizlikti bildiredi. Belgisizlik almasıqları álle, gey, bir sózleriniń basqa sózler menen dizbeklesip qollanılıwınan jasaladı.

Bolımsızlıq almasıqları

Bolımsızlıq almasıqları qanday da bir bettiń, predmettiń, onıń belgisiniń yamasa qubılıstıń aytılajaq nársege, is-háreketke qatnasınıń joq ekenligin kórsetedi.

Bolımsızlıq almasıqları qatarına parsı tilinen kirgen hesh sózi hám dım, hasla sózleri kiredi.

Tюrkologlar arasında bolımsızlıq almasıqları haqqında hár qıylı pikirler aytılǵan. Túrkiy tillerge tán túpkilikli bolımsızlıq almasıǵı joq, ol eski túrkiy tilde de bolmaǵan, biraq házirgi túrkiy tillerde olar bar hám tájik-parsı tilinen

ózlesken hesh sóziniń járdeminde jasalıp, belgisizlik, bolımsızlıq almasıǵı sıpatında jekke qollanıladı. Ayırım izertlewshiler hesh, hasla, hárgiz sózlerin ráwish qatarına kirgizedi.

Bolımsızlıq almasıqlarınıń kópshiligi hesh sóziniń soraw almasıqları menen dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Hesh sózi hámme waqıtta bólek jazıladı.

Ádebiyatlar

Боржаков А. Местоимения в современном туркменском языке. АКД. Ашxабад, 1964; Xабичев М.А. Местоимение в карачаево-балкарском языке. Черкесск, 1961; Суяров Ы. Местоимение в современном узбекском литературном языке. АКД. Самарканд, 1965;

Кудайбергенов С. Кыргыз тилиндеги ат атоочтор. Фрунзе, 1960; Ибатов А. Қазақ тилиндеги есимдиктер. Алматы, 1961; Ысxаков Ф.Г. Местоимения. // Исследования по сравнительной грамматике тюркскиx языков. Морфология. М., 1956, 208-262-бетлер.

Feyil (4 saat)

Qaysı bir tilde bolsa da, feyil óziniń kólemi jaǵınan úlken sóz shaqabı bolıp esaplanadı, sebebi ol semantikası boyınsha bizdi qorshaǵan dúnьyadaǵı hár qanday processti (háreket, qozǵalıs, hal-jaǵday) bildiredi hám hár qıylı grammatikalıq kategoriyalarǵa bay. Túrkiy tillerdegi feyillerdiń tiykarǵı formaları erte dáwirlerden ńáliplesip házirge deyin qollanılıp kiyatır.

Túrkiy tillerdeqálegen feyil bolımlı hám bolımsız formalarda qollanıladı. Bolımlı feyiller anıq bolǵan, bolıp atırǵan yamasa bolatuǵın háreketti bildiredi. Olardıń arnawlı grammatikalıq kórsetkishleri bolmaydı, bolımlı máni feyildiń leksikalıq mánisinen ańlatıladı: al-, kel-, bar-, júr- hám t.b.

Bolımsız feyiller feyil tiykarına -ma//-me, -ba/ /-be, -pa//-pe affiksiniń jalǵanıwı yamasa bolımlı feyildiń emes, joq sózleri menen dizbeklesiwi arqalı jasaladı: alma-, kelme-, barma-, júrme-.

Feyildiń ulıwma háreket, process mánisi onıń arnawlı grammatikalıq kategoriyaları arqalı bildiriledi. Feyil bet-san, dáreje, meyil hám máhál usaǵan grammatikalıq kategoriyalarǵa iye.

Bet-san kategoriyası

Túrkiy tillerdegi feyildiń barlıq formaları da úsh bette birlik hám kóplik sanda betlenedi. Olardıń betleniwiniń eki túri bar.

Betleniwdiń birinshi túri

Dáreje kategoriyası

Feyildiń dáreje kategoriyası hárekettiń subekti (háreket iyesi) hám obyekti (sol hárekettiń predmeti) arasındaǵı hár qıylı qatnastı bildiredi. Feyiller sonday-aq obyektke qatnasına baylanıslı awıspalı hám awıspasız bolıp ekige bólinedi.

Hárekettiń belgili bir predmetke (obyektke) ótiwin, awısıwın bildiretuǵın feyiller awıspalı feyiller dep ataladı. Túrkiy tillerdegi tuwra obyekt tabıs sepliginde turadı, tabıs sepligi jalǵawı bul jaǵdayda ashıq jalǵanıwı hám jasırın bolıwı múmkin.

Tabıs sepliginde tuwra obyektti basqarmaytuǵın feyillerdiń barlıǵı da awıspasız feyiller dep ataladı.

Bul qarım-qatnaslar feyildiń formaları arqalı ańlatıladı. Túrkiy tillerde feyildiń bes dárejesi bar: túp dáreje, sheriklik dáreje, ózlik dáreje, ózgelik dáreje, belgisiz dáreje. Hár bir dáreje (túp dárejeden basqaları) arnawlı affiksler járdeminde ańlatıladı. Dáreje formaları qálegen feyillerden jasala bermeydi.

Túp dáreje. Túp dárejede turıw - hár qanday feyildiń kategoriyalıq qásiyetleriniń biri. Bul dárejeniń arnawlı morfologiyalıq kórsetkishleri joq, onıń mánisi feyildiń leksikalıq mánisi arqalı bildiriledi. Túp dáreje feyilleri ishárekettiń belgili subekt tárepinen islengenin bildiredi. Túp dárejedegi feyil obyektli (awıspalı) hám obyektsiz (awıspasız) bolıp qollanıla beredi. Túp dáreje feyili universal leksika-grammatikalıq kategoriya bolıp, feyildiń qalǵan dárejeleri sonnan jasaladı.

Sheriklik dáreje. Bul dárejedegi feyiller háreketti orınlawshınıń birew emes, eki hám onnan da kóp ekenin bildiredi: tanıstı, sóylesti, kóristi. SHeriklik dáreje feyilleri keltirilgen mısallarda háreket iyeleriniń is-hárekettiń isleniwine teń qatnasqanın bildiredi. Al awqat pisiristi, jer suwǵarıstı usaǵan feyiller basqa bir subekttiń háreketine járdemshi háreketti ańlatadı. SHeriklik dáreje

feyildiń tiykarına -ıs/-is, -ısh/-ish affiksiniń jalǵanıwı arqalı jasaladı.

Ózlik dáreje. Ózlik dáreje feyilleri arqalı is-hárekettiń ózine baǵdarlanǵanı, qaratılǵanı bildiriledi. Sonlıqtan da bunday jaǵdayda subekt

penen obyekt bir adam boladı, obyektli (awıspalı) feyil obyektsiz (awıspasız) feyilge aynaladı: vraчqa kórindi (ózin ózi kórsetti), kiyindi (ózin ózi kiyindirdi).

Ózgelik dáreje. Ózgelik dáreje feyilleri feyil tiykarı arqalı bildirilgen hárekettiń subekttiń ózine emes, al basqa subektke tiyisliligin bildiredi. Subekt bul jerde is-hárekettiń orınlanıwına, iske asıwına sebepshi boladı: xat jazdırdı

(xattı jazǵan subekttiń ózi emes, al basqa adam, biraq onı jazdırtqan subekt),

úyine qaytardı, ornınan turǵızdı hám t.b. Ózgelik dáreje feyilleri tómendegi affiksler arqalı jasaladı: -ıt/-it, -qar/-ker, -ǵar/-ger, -qız/-kiz,-tır/-tir,-dır/ -dir.

Belgisiz dáreje. Bul dárejedegi feyiller kóbinese obyektli (awıspalı) feyillerden jasalıp, is-hárekettiń subektiniń belgisiz ekenin kórsetedi, al obyekt grammatikalıq baslawısh xızmetin atqaradı. Belgisiz dárejede subekttiń kórsetiliwi shárt emes, onda tek onıń háreketi kórsetiledi. Belgisiz dáreje feyildiń tiykarına -ıl/-il hám -ın/-in affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı. -ın/- in affiksi feyildiń tiykarı l sesine pitken jaǵdayda jalǵanadı.

Ádebiyatlar

Маxматкулов С. Побудительный залог в современном узбекском языке. АКД.

Ташкент, 1980; Куулар К. Категория залога в тувинском языке. АКД. М., 1987;

Джанашиа Н. Залоги в современном азербайджанском языке. // СТ, 1974, Н1;

Султансаидова С. Возвратный и страдательный залоги в узбекском языке. АКД. Ташкент, 1978; Xаритонов Л.Н. Залоговые формы глагола в якутском языке. М. -Л., 1963;

Калыбаева А. Категория залога в казаxском языке. АКД. Алма-Ата, 1949; Чарияров Б.

Категория залога в современном туркменском языке. АКД. Ашxабад, 1955; Азер А.

Категория залога в современном азерб. Языке. АКД. Баку, 1955; Серебрянников Б.А. К

проблеме происxождения аффиксов страдательного залога в тюркскиx языкаx. // СТ, 1976,

Н 2; Фазылов Э. Категория залога в узбекском языке в сравнительно-историческом освещении. АКД. Ташкент, 1961; Мирзалиева М. Категория залога в совр. азерб. Языке и смежные явления. АКД. Баку, 1976.