Túrkiy tillerdiń salıstırmalı grammatikası

Sóz jasalıw (4 saat)

Sóz jasalıw termini til biliminde eki mánide qollanıladı: 1) tildegi burınnan bar sózlerdiń tiykarında jańa sózlerdiń jasalıw procesi; 2) til biliminiń

sózlerdiń jasalıw sistemasın izertleytuǵın ayırıqsha tarawı.

Sońǵı jıllarǵa deyin rus til biliminde, sonday-aq, tюrkologiyada da sóz jasalıw morfologiyada úyreniletuǵın edi, yaǵnıy sóz jasalıw morfologiyalıq qubılıs sıpatında qaralıp keldi. Buǵan dórendi sózlerdiń kópshilik bólegi affiksler járdeminde jasalǵan sózler bolǵanı, sóz jasawdıń tiykarǵı usılı affiksaciya usılı bolıp, bunda dóretiwshi material sıpatında morfemanıń qollanılıwı, morfemanı morfologiyalıq birlik dep qarawı sebep boldı. Sońǵı jılları bul qubılıslar tereńirek izertlenip, sóz jasalıw til biliminiń ózine tán ayırıqsha izertlew obyektine iye bolǵan taraw ekenligi dálillendi. Morfologiya - sóz shaqaplarına tán grammatikalıq kategoriyalar hám grammatikalıq formalardı izertleytuǵın taraw. Sonlıqtan sóz jasalıwdı morfologiya bólimine kirgiziw múmkin emes.

Keyingi waqıtlarda morfema tek morfologiyalıq birlikten ibarat emesligi dálillendi. Morfemalardıń belgili bir tipleriniń tek máni hám funkciyaları

ǵana morfologiyada, al olardıń ayırım tipleri bolsa sóz jasalıwda úyreniledi. Morfema menen baylanıslı bolǵan ulıwma máseleler morfemika dep atalatuǵın bólimde izertlenedi. Bul máselelerdi grammatika menen baylanıstırıwǵa bolmaydı, olar grammatikalıq qubılıslar emes. Morfemikanı til biliminiń morfemalar menen baylanıslı ulıwma máselelerdi izertleytuǵın óz aldına bólek tarawı dep qaraw durıs hám maqsetke muwapıq. Máselen, jumısshılarımızǵa. Morfemalıq analizde bul sóz mánili eń kishi bóleklerge - (morfemalarǵa) bólinedi: jumıs-shı-ları-mız-ǵa. Bul morfemalar sózdiń morfemalıq strukturasın payda etedi. Morfemalıq strukturada, morfemalardıń sanı qansha bolıwına qaramastan, eki til birligi parıqlanadı: 1) túbir morfema hám 2) affikslik morfema. Morfemikada sóz strukturasındaǵı bul birlikler, olardıń struktura, máni, wazıypa hám basqa túrleri, ózgeshelikleri úyreniledi. Morfemalardıń

sóz jasalıw hám forma jasalıwǵa baylanıslı tárepleri morfemikanıń obiektine

kirmeydi. Máselen, morfemikada affikslerdiń sóz jasawshı hám forma jasawshı túrleri bar ekenligi aytıladı, biraq olardıń mánileri, qanday sóz yamasa forma jasawı analizlenbeydi.

Demek, morfemikada morfemanıń barlıq túri úyreniledi. Sóz jasalıwda tek sóz jasawshı, leksema payda etiwshi affiksler, al morfologiyada (forma jasawda) bolsa tek forma jasawshı affiksler hám sóz forması menen baylanıslı qubılıslar úyreniledi.

Tildegi dórendi sózler bir nızamlılıqlarǵa tiykarlanıp, hár qıylı sóz jasaw usılları arqalı júzege keledi.

Túrkiy tillerde sóz jasawdıń affiksaciya (túbir sózge sóz jasawshı affikslerdiń jalǵanıwı), kompoziciya (sózlerdiń óz ara dizbeklesiwi, juplasıwı, birigiwi), leksika-semantikalıq (sózlerdiń tek mánisiniń ózgeriwi) usılları paydalanıladı.

Sóz jasaw usıllarınıń ishinde eń eski hám ónimli usıllardıń biri - affiksaciya usılı. Túbir sózge sóz jasawshı affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jańa mánidegi sózdiń payda bolıwı sóz jasawdıń affiksaciya usılı dep ataladı. Bul usıl tildiń sózlik quramınıń jańa sózler menen tolıqtırılıwında tiykarǵı orındı iyeleydi.

Affiksaciya usılı arqalı atlıqlar, kelbetlikler, feyiller hám ráwishler jasaladı. Bul sóz shaqaplarınıń hár biriniń arnawlı sóz jasawshı affiksleri boladı.

Atlıqtıń jasalıwı

Atlıqlardıń jasalıwında tómendegi affiksler ónimli qollanıladı:

1. -shı//-shi, -shı(чı)//-shi(чi) - affiksi. Bul affiks barlıq túrkiy tillerde erte dáwirlerden berli kiyatırǵan ónimli affikslerdiń birinen esaplanadı. Onıń járdeminde hár túrli mánidegi atlıqlar jasaladı.

a)belgili bir kásip penen shuǵıllanıwshı adamdı bildiredi: balıqshı, dilчi, malчı, etikshi hám t.b.

b)adamnıń qanday da bir unamlı yamasa unamsız qılıqların, qásiyetlerin, minez-qulqın ańlatadı: ótirikshi.

v)belgili bir territoriyada jasawshı adamlardı bildiredi: kegeylishi, xojelishi.

g)belgili bir siyasiy aǵımnıń, hárekettiń, shólkemniń, ideyanıń

tárepdarın ańlatadı.

N.A.Baskakov hám A.N.Kononov -shı//-shi affiksin -shıl (oyshıl) affiksi menen túbirles dep esaplaydı.

2. -lıq//-lik, -luq/-lúk, -tıq//-tik affiksi. Bul affiks, tiykarınan, atlıq, kelbetlik, sanlıq hám ráwishlerden hár qıylı abstrakt mánidegi atlıqlardı jasaydı. Geyde ol arqalı konkret atlıqlar da jasaladı: bazarlıq.

3. -shılıq//-shilik, -чilik affiks. Bul affiks - -shı//-shi hám -lıq//-lik affiksleriniń birigiwinen payda bolǵan qospa affiks. Ol hár qıylı tarawdaǵı kásiplerdiń atamaların hám abstrakt mánidegi atamalardı jasawda ónimli affiks esaplanadı.

4. -kesh affiks. Bul affiks ádette parsı-tájik tillerinen kirgen sózlerdiń quramında ótken. Ol ulıwma bildiretuǵın mánilerine qaray eki túrge bólinedi:

a)konkret zattı bildiriwshi leksemalarǵa jalǵanıp, sol zattı jetistiriwshi adamdı bildiredi;

b)abstrakt atlıqlarǵa jalǵanıp, tiykardan ańlatılǵan jumıstı orınlawshı

(islewshi), sol jumıs penen shuǵıllanıwshı adamdı ańlatadı.

v) belgili bir qásiyetke iye adamdı bildiretuǵın atlıqlardı jasaydı: házilkesh, miynetkesh.

5. -ma//-me, -ba//-be, -pa//-pe affiksi. Bul affiks feyil tiykarlarına jalǵanıp, atlıq jasawda ónimli qollanıladı. Bul affiks arqalı jasalǵan atlıqlar is-háreketke baylanıslı zatlıq mánilerdi ańlatıp keledi.

6. -las//-les, -das//-des, -dash affiksi. Bul affiks bir nársege ortaqlas, sherikles adamdı bildiretuǵın atlıqlardı jasaydı: jerles, klasslas.

7. -ıs//-is, -ish affiksi. Bul affiks feyillerden atlıq jasaydı hám is-hárekettiń nátiyjesinde payda bolǵan abstrakt túsiniklerdiń atın bildiredi: urıs, utıs, wzgarish, qurılıs, burılıs.

8. -ım//-im, -um//-úm affiksi: dizim, órim, isenim, jutum, basım, kiyim,

ólim.

Kelbetliktiń jasalıwı

1. -lı//-li, -lu//-lú affiksi. Bul affiks predmette qanday da bir belginiń bar ekenligin bildiredi: kúshli, bilimli, ayıplı. Ol predmettiń, adamnıń shıqqan ornına baylanıslı belgini de bildiredi: moskvalı, shımbaylı.

2. -sız//-siz affiksi. Bul affiks -lı//-li affiksine qarama-qarsı mánidegi sózlerdi jasaydı hám ol predmette qanday da bir belginiń joq ekenligin ańlatadı: elatsız, qálemsiz.

3. -ǵı//-gi, -qı//-ki, -ǵu//-gú affiksi. Bul affiks belgili bir orınǵa yamasa waqıtqa baylanıslı belgilerdi bildiredi.

4. -day//-dey, -tay//-tey affiksi. Bul affiks bir predmetti ekinshi bir predmetke salıstırıp kórsetedi. Ol atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil tiykarlarına jalǵanıp, dórendi kelbetlik payda etiwde keń qollanıladı.

Feyildiń jasalıwı

Feyiller affiksler arqalı hám kómekshi feyillerdiń atawısh hám feyil formaları menen dizbeklesiwi arqalı jasaladı. Basqa sóz shaqaplarınan feyiller tómendegi affiksler járdeminde jasaladı.

-la//-le, -lá affiksi. Bul affiks túrkiy tillerde feyil jasawshı eń ónimli hám kóp mánili affiks bolıp esaplanadı. Ol erte dáwirlerde de feyil jasawshı ónimli affiks bolǵan.

-la//-le, -lá affiksi arqalı feyiller atawıshlardan hám basqa da sóz shaqaplarınan jasala beredi.

Túrkiy tillerde -la//-le, -lá affiksi házirgi waqıtta óz aldına jekke turıp qollanılmaytuǵın túbirler menen de qollanıladı. Bunday túbirler bir waqıtları mánili sóz bolıp, keyingi dáwirlerde bólek qollanılmaytuǵın (yaǵnıy bólek turıp máni ańlatpaytuǵın), tek -la//-le affiksi arqalı ǵana feyillik mánidegi sóz bolıp qalǵan: dumala, bozla, gewle, dóńgele.

Túrkiy tillerde feyil jasawshı affikslerge jáne mınalar kiredi: -lash//-lásh,

-las//-les, -lan//-len, -lán, -lat//-let,-lát, -landır//-lendir, -lastır//-lestir, -ay, -

ar//-er, -ǵar//-ger, -qar//-ker hám t.b.

Qospa feyiller

Házirgi túrkiy tillerdegi qospa sózlerdiń úlken toparın qospa feyiller iyeleydi. Qospa feyillerdi jasawshı hám onıń grammatikalıq mánilerin ańlatıwshı эlement ondaǵı kómekshi feyil bolıp esaplanadı. Túrkiy tillerde olardıń terminologiyalıq atamaları birdey emes: birese qospa feyil delinse, birese sostavlı feyil dep atalıp kiyatır.

Házirgi túrkiy tillerde kóbinese «hal feyil - kómekshi feyil» túrindegi qospa feyiller keńirek izertlenip, olar feyildiń analitikalıq formaları degen atama menen izertlenip kiyatır.

Hár qanday qospa feyildiń jasalıwı ushın tiykarǵı grammatikalıq qural - bul kómekshi feyiller. Kómekshi feyiller - erte waqıtlardan baslap-aq túrkiy tillerde feyildiń háreketin hár tárepleme sıpatlaw ushın qollanılıp kiyatırǵan sózler. Olar feyildiń hár qıylı grammatikalıq formaların jasawda affikslerge qaraǵanda bir qansha ónimli qollanıladı.

Sanı jaǵınan kómekshi feyiller túrkiy tillerde birdey emes. Máselen, eski túrkiy jazba esteliklerinde olar 20 sózden ibarat bolǵan. D.M.Nasilovtıń esaplawı boyınsha, házirgi ózbek tilinde -27, qaraqalpaq tilinde -27, tatar tilinde - 29, tuva tilinde -20, túrk tilinde -15, yakut tilinde -20 kómekshi feyil qollanıladı.

Kómekshi feyiller barlıq túrkiy tillerde de ónimli qollanıladı.

Feyil gápte dara mánili sóz bolıp qollanılıwı menen birge, geyde ol basqa sózler menen dizbeklesip kómekshi grammatikalıq qural xızmetin de atqaradı. Bunday xızmettegi feyiller kómekshi feyiller dep ataladı. Kómekshi feyiller feyildiń máhál, meyil kategoriyaların hám modalьlik formaların jasawda

ónimli qollanıladı. Kómekshi feyiller feyil formaları menen de, atawıshlar menen de dizbeklesip bir máni ańlatadı: sóylep jiberdi, kóz jiberdi.

Eki yamasa onnan da kóp feyillerdiń yamasa atawısh sózler menen kómekshi feyillerdiń dizbeklesip qollanılıwı qospa feyil dep ataladı. Qospa feyildiń quramındaǵı komponentleri bir-biri menen mánilik jaqtan birigip bir leksikalıq birlikti ańlatadı hám sintaksislik jaqtan bir aǵzanıń xızmetin atqaradı.

Qospa feyildegi tiykarǵı leksikalıq máni onıń birinshi komponentinde (yaǵnıy atawısh sózde yamasa hal feyil formasında) boladı da, ekinshi komponent onıń grammatikalıq mánisin ańlatıp, kómekshilik xızmet atqaradı.

Qospa feyiller tildegi bir sóz benen ańlatıw múmkin bolmaǵan kóp tárepleme háreketlerdi bildiriw ushın yamasa bir háreketti hár tárepleme sıpatlap tolıqtırıw ushın xızmet etedi. Qospa feyiller tiykarǵı komponentiniń atawıshlar yamasa hal feyiller bolıwına qaray úlken eki toparǵa bólinedi: 1)

tiykarǵı komponenti atawıshlardan bolǵan qospa feyiller, 2) bi-rinshi komponenti hal feyil formalarınan bolǵan qospa feyiller.

1. Atawısh quramlı feyiller tilde belgili bir mútájlıqtıń arqasında payda bolǵan, sebebi kóp ǵana háreketlik mánilerdi bildiriwde geyde tildegi feyiller jetispeydi yamasa kemislik etedi. Usı jaǵdayda onday háreketler atawısh sóz benen kómekshi feyildiń dizbeklesiwi arqalı ǵana tolıq ańlatılıwı múmkin.

Máselen, kewil aytıw, pánt jew, dıqqat awdarıw usaǵan háreketlik mánilerdi bir feyil sóz benen bildiriw qıyın. Atawısh quramlı qospa feyillerdiń tiykarǵı mánili komponenti atlıq (kóz tigiw, ómir súriw), kelbetlik (jaqsı kóriw), sanlıq (eki etiw), almasıq (ózine keliw), tańlaq (ah urıw), eliklewish (tars etiw) bolıp kele beredi.

2. Feyil quramlı qospa feyillerdiń mánili komponenti, tiykarınan alǵanda,

-ıp//-ip, -p yamasa -a, -e, -y formalı hal feyillerden, al ekinshi komponenti kómekshi feyil boladı. Bul formadaǵı qospa feyiller bir feyil menen ańlatıwǵa bolmaytuǵın quramalı háreketlik túsiniklerdi bildiriw ushın xızmet etedi. Tildegi

«hal feyil - kómekshi feyil» túrindegi dizbektiń qospa feyil yamasa gáptiń eki túrli aǵzası ekenligi gáptiń ulıwma mánisinen ańǵarıladı. Máselen, Ol sabaqların jaqsı oqıp júr (qospa feyil). Ol júdá sharshap júr (eki aǵza: pısıqlawısh hám bayanlawısh).

Túrkiy tillerde qospa feyiller haqqındaǵı qısqasha maǵlıwmatlar revolюciyaǵa deyingi dáwirde jazılǵan túrkiy tillerdiń grammatikalarınan baslap ushırasadı. Mısalı, M.A.Kazembek, N.I.Ashmarin, N.F.Katanov hám t.b. túrkiy tillerde qospa feyiller bar ekenligin kórsetip, olarǵa toqtap ótken. XX

ásirdiń basınan baslap tюrkologlardıń miynetlerinde hár tárepleme keńnen izertlenedi.

Bul izertlewlerde túrkiy tillerde qospa feyillerdiń eki túriniń (atawıshlı hám feyilli) bar ekenligi kórsetilgen. Barlıq izertlewshiler de bunı biykarlamaǵan. Tek olardı dúzilisi jaǵınan klassifikaciyalawda ǵana izertlewshiler arasında birdeylik joq.

Házirgi túrkiy tillerde mınaday kómekshi feyiller bar: al-, bar-, basla-, ber-, baq-, bol-, et-, jatır-, jiber-, jat-, qıl-, ket-, kel-, qoy-, qal-, kór-, qara-, qash-, otır-, sal-, tur-, tasla-, ur- hám t.b.

et- kómekshi feyili túrkiy tillerde atawısh quramlı qospa feyillerdi jasawda keńnen qatnasadı. Ayırım izertlewshiler onıń kelip shıǵıwın eski er- feyiline -t affiksiniń jalǵanıwı arqalı jasalǵan dep boljaydı. Bul feyil jekke turǵanda awıspalı feyil bolıp esaplanadı, biraq házirgi tilde ol jekke turıp qollanılmaydı hám bólek gáp aǵzası bola almaydı. Ol atlıq, kelbetlik, sanlıq, eliklewish sózler menen dizbeklesip kelip, pútin bir leksikalıq mánige iye bolǵan qospa feyillerdi jasaydı.

Qıl- kómekshi feyili mánisi boyınsha et- kómekshi feyiline júdá jaqın, olar óz ara sinonim bolıp qollanıladı: talap etiw-talap qılıw.

Qıl- kómekshi feyili kóbinese atlıqlar menen dizbeklesip qospa feyil jasaydı hám bunday feyiller birinshi komponenttegi atlıq mánisiniń háreketke

ótip iske asıwın bildiredi.

Bol- (bwl-) kómekshi feyili óziniń tiykarǵı mánisinde de hám kómekshi feyil mánisinde de qollanıla beredi: Jıynalısta kóp adam boldı (óz mánisinde). Ol endi adam boldı (kómekshi feyil).

Qospa feyiller bol- kómekshi feyiliniń járdemi menen atlıqlardan, kelbetliklerden, sanlıqlardan, ráwishlerden hám predikativ sózlerden jasaladı.

Ayırım izertlewshiler atawısh sózlerden qospa feyil jasawshı kómekshi feyiller qatarına al-, ber-, kel- kómekshi feyillerin de kirgizedi. Sebebi, olardıń pikiri boyınsha, bunday qospa feyiller komponentleri leksikalasqan sóz dizbekleri emes, al qospa sózler bolıp esaplanadı: Moskvaǵa jol aldı.

Ádebiyatlar

Тыбыкова А. Составные и сложные глаголы в алтайском языке. АКД. М., 1967;

Алмаматов Т. Вспомогательные глаголы в узбекскиx народныx говораx. АКД. Ташкент, 1978; Оралбаева Н. Аналитические формы глагола в совр. казаxском языке. АКД. Алма-

Ата, 1971; Юнусалиев Б. Вспомагательные глаголы в киргизском языке. АКД. Фрунзе, 1949; Юлдашев А.А. Аналитические формы глагола в тюркскиx языкаx. М., 1965; Насилов Д.М. Проблемы тюркской аспектологии. Л., 1989.

Ráwishtiń jasalıwı

Ráwish jasawshı affiksler túrkiy tillerde can jaǵınan kóp emes. Olardıń atqaratuǵın xızmeti, mánileri hám ónimliligi túrkiy tillerdiń kópshiliginde derlik birdey.

-ǵarı//-geri affiksi. Bul affiks eki bólekten turadı:

1) barıs sepligi jalǵawı; 2) eski baǵdarlaw sepligi jalǵawı. Biraq olardı házirgi tilde biri-birinen ajıratıp qarawǵa bolmaydı: tısqarı, sırtqarı, ishkeri, shetkeri.

-ın//-in affiksi. Bul affiks túrkiy tillerdegi eski qural sepliginiń affiksi bolıp, ol sol erte dáwirlerde-aq seplikler qatarınan shıǵıp qalǵan hám ráwish jasawshı affikske ótken. Házirgi tilde onıń tek máwsimdi bildiretuǵın atlıqlarǵa jalǵanǵan túrleri saqlanǵan. Olar tek jup sózlerdiń komponentleri sıpatında qollanıladı: qısın-jazın. Eski qural sepliginiń -ın//-in affiksi házirgi tildegi kóplegen ráwishlerdiń quramında saqlanǵan: azın-awlaq, jaqın (jaqyaq), jarın.

-sha//-she, -чa//-чá (<чaǵ «waqıt», «ólshem») affiksi. Bul affiks

«salıstırıw, teńew» mánisin bildiredi.

-lay//-ley (<-la//-le - feyil jasawshı affiks, -y - hal feyildiń forması) affiksi.

-lap//-lep (<-la//-le - feyil jasawshı affiks, -p - hal feyildiń forması) affiksi. Geyde ayırım hal feyiller óziniń háreketlik mánisinen uzaqlap sın, waqıt hám

t.b. ráwishleri bolıp qollanıladı.

Morfologiya

Morfologiya tildegi sózlerdiń formaların, ózgeriw usılların, grammatikalıq mánilerin hám leksika-grammatikalıq klassların (sóz shaqapların) izertleydi. Tildegi sózler ózleriniń grammatikalıq mánisine hám formalarına qaray belgili toparlarǵa - sóz shaqaplarına bólinedi.1

Morfologiyanıń tiykarǵı obyekti sóz shaqapları, olardıń formaları, yaǵnıy sózlerdiń ózgeriwi bolıp esaplanadı.

«Sóz shaqapları» degen túsinik eski grek hám rim grammatikalarınan baslanıp, keyin ala hind hám arab tilleriniń grammatikalarına da ótken, al XV888 ásirden baslap rus tili grammatikalarındaǵı baslı máselelerdiń biri retinde orın ala baslaǵan. Sol dáwirden baslap rus til biliminde sóz shaqapları keńnen hár tárepleme izertlenile basladı. Házirgi waqıtta olardıń klassifikaciyalıq principleri, quramı hám ornı bir qansha anıqlandı. Bul jaǵday

basqa milliy tillerdiń grammatikalıq qurılısın izertlewde hám usı milliy tillerde de sóz shaqapların hár tárepleme izertlewge keń múmkinshilik tuwǵızdı hám házirgi kúnge deyin bul tillerde sóz shaqapların izertlew boyınsha kóp ǵana jumıslar islendi.

Sózlerdi sóz shaqaplarına ajıratqanda tiykarǵı úsh kriteriy basshılıqqa alınadı: 1) sózdiń ulıwma grammatikalıq mánisi; 2) onıń morfologiyalıq belgileri (grammatikalıq kategoriyaları hám sóz ózgeriw sistemaları); 3) tiykarǵı sintaksislik xızmeti.

Házirgi túrkiy tillerde sózler tómendegi sóz shaqaplarına bólinedi.

1. Mánili sóz shaqapları: atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil, ráwish. Olar belgili bir leksikalıq mánige, sóz jasaw hám forma jasaw sistemalarına iye boladı hám gáp aǵzası xızmetin atqara aladı.

2. Kómekshi sózler: tirkewish, dáneker, janapay. Olar leksikalıq mánige iye emes, gáp aǵzası bola almaydı, al tek gáptegi sózler arasındaǵı hár qıylı kómekshi grammatikalıq qatnaslardı bildiriw ushın xızmet etedi.