Ulıwma til bilimi

1-lekciya. Kirisiw. Til biliminiń tariyхı

JOBASI:

1.Pánniń maqseti hám wazıypaları. Izertlew obъektleri.

2.Til biliminiń tariyхı

3.Áyyemgi Qıtay til bilimi

4.Áyyemgi Hindistan til bilimi

5.Áyyemgi grek til bilimi

6.Orta ásirdegi til bilimi

«Ulıwma til bilimi» eki mánini ańlatadı: lingvistikanıń teoriyalıq tarawı, oqıw páni. Ulıwma til bilimi lingvistikanıń teoriyalıq tarawı retinde XIX ásirden baslap qáliplesti. Jeke tiller haqqındaǵı ilim áyyemde-aq qáliplesken menen, olar bir-biri menen baylanıssız edi. Tillerdiń óz-ara jaqın tuwısqanlıǵı, seslik tildiń ulıwma adamzatlıq qubılıs ekenligi, olar ortasında ulıwmalıq hám spetsifikalıq nızamlıqlardıń bolatuǵınlıǵı onsha itibarǵa alınbay kelgen edi.

Ulıwma til bilimi-lingvistikanıń ulıwma tillik teoriyası. Ol pútkil lingvistikanıń baǵdarın belgilewshi kompas ilim. Bur kurs soyuzlıq masshtabta óz aldına kurs retinde 1963-jıldan baslap engizildi. Bul pánniń maqseti studentlerdi teoriyalıq lingvistikanıń eń negizgi máselelerinen хabardar etiw. Olarǵa til tuwralı ilimniń ótken tariyхınan, házirgi jaǵdayınan, rawajlanıw baǵdarınan, ilimniń aldında turǵan baslı problemalardan sistemalı bilim beriw. Bul kurs 4 bólimge bólinip oqıtıladı: lingvistika tariyхı, tildiń teoriyası, lingvistikalıq metodlar, til biliminiń basqa ilimler menen qarım-qatnası.

Lingvistikanıń obyekti adamlardıń seslik tili. Seslik til oǵada quramalı qubılıs. Sonlıqtan onı tek bir ǵana usıl menen tek bir ǵana baǵıtta izertlep tanıp biliw múmkin emes. Bul jaǵday til biliminiń túrli bólshekke bóliniwin talap etedi hám hár qıylı baǵdardı izertlewdi zárúr etedi.

Lingvistika til bilimin ekige-jeke tiller tuwralı ilimge hám ulıwma tiller tuwralı ilimge bóledi.

Jeke yamasa tutas tillerde atı menen ilim sol tildiń (yamasa tillerdiń) atı menen ataladı: qaraqalpaq tili, qazaq tili, tyurkologiya t.b. Lingvistikanıń ulıwma tillerge ortaq, universallıq máselelerdi izertleytuǵın tarawı ulıwma til bilimi dep ataladı.

Til haqqındaǵı ilimniń dáslepki qádemi jeke tillerdi sıpatlawdan baslanǵan. Ulıwma tilbilimi dúnya tilleriniń bárine yamasa kópshiligine tán universal máselelerdi izertleydi.

Dúnya tilleri qanshelli kóp túrli bolǵanı menen olardıń bir-birine usas, ortaq qásiyetleri,ortaq nızamları kóp. Mısalı: tildiń báride qarım-qatnas quralı, Tildiń bárinde de ses, grammati-kalıq forma, gáp bar. Tillerdiń bári de toqtap turmay, mudamı ózgeriste rawajlanıwda boladı.Tillerdiń

ózgeriske ushırawına sebepshi bolatuǵın nızamlar barlıq tillerde de bar. Bulardıń báritillerge ortaq, ulıwmalıq nızamlar. Sonday-aq tildiń ya jazba, ya awızeki túrde jumsalıwı da ortaq.Izertlew

bilimi til tuwralı ilimniń baǵdarın belgileytuǵın teoriyalıq pán.

Onıń negizgi maqseti-til biliminiń eń negizgi máselelerine sistemalı tallaw jasaw. Onday negizgi máseleler mınalar:

1. Tildiń tábiyatı menen mazmunı, oylaw menen jámiyet penen baylanısı, atqaratuǵın

хızmeti.

2.Tildiń qurılısı, qurılısındaǵı elementlerdiń bir biri menen baylanısı, qarım-qatnası.

3.Tildiń tańbalıq, sistemalıq sıpatı.

4.Seslik tildiń payda bolıwı, tillerdiń rańajlanıwındaǵı ortaq nızamlar.

5.Tillerdiń tipologiyalıq, geniologiyalıq toparları, klassifikaciyalanıwı.

6.Jazıwdıń payda bolıwı, rawajlanıw jolları.

7.Til biliminiń izertlew metodları.

8.Til biliminiń tiykarǵı tarawları, basqa ilimler menen qatnası, ornı.

2

Teoriyalıq juwmaqlar jeke tillerdi izertlew, ayqınlanǵan juwmaqlardı, boljawlardı jıynaw negizinde jasaladı. Sonlıqtan ilimiy tiykarda izertlengen tiller qanshelli kóp bolsa jıynalǵan juwmaqlanǵan materiallar da kóp boladı, ulıwma til biliminiń mazmunı tereńlesedi.

Lingvistikanıń jeke tillerde izertleytuǵın tarawı menen ulıwma til bilimine tıǵız baylanıslı. Bulardıń baylanısın biliwde jeke menen ulıwmanıń qarım-qatnası jónindegi pikiri áhmiyetli. Jalpı tek jóninde de, jeke arqalı ǵana boladı.Hár bir jeke qalay da jalpı. Hár bir jalpı tek belgili mólsherde ǵana barlıq jeke zatlardı qamtıy aladı. Hár bir jeke jalpıǵa tolıǵı menen enbeydi. Hár bir jeke basqa túrde jekeler menen mıńlaǵan ótkeller arqalı baylanısadı.

Lingvistikanıń birden-bir obyektisi bolıp sanalatuǵın seslik til ulıwma adamzatlıq qubılıs bola tura, ekinshi jaǵınan, bir birine usamaytuǵın ózinshelikleri kóp jeke-jeke tillerge bólinedi.

Lingvistika sózlerdiń bárin de esapqa aladı. Ekinshiden lingvistika pútkil dúnyalıq ilim bola tura, sonıń menen birge ol milletlik te ilim. Óziniń tuwǵan tilin izertleytuǵın hár millet wákili oǵan milletlik túr engizedi. Lingvistikada kóp jaǵdayda kóplegen terminlerdiń jumsalıwı da usınnan.

Til biliminde lingvistikalıq mektepler izertlewdiń metodları kóp. Lingvistikada qáliplesken mınaday tarawlar bar:

Intralingvistika-intra(latınsha)-ishki. Tildiń ishki sistemalıq qurılısın, sistema elementleriniń qarım-qatnasın izertleydi. (mikrolingvistika, ishki lingvistika) tarawları: fonetika, leksikologiya grammatika.

Ekstralingvistika. extra-(latınsha)-sırtqı. Tildiń sırtqı dúnya menen jámiyet penen baylanısın izertleydi. Onı sotsiologiyalıq lingvistika, metalingvistika (meta-grekshe-jartı) sırtqı lingvistika dep ataydı. Ekstralingvistika sotsiolingvistika, mentalingvistika degen eki tarawǵa bólinedi. (menta-latınsha-oylaw, aqıl mánisin ańlatadı) mentalingvis-tika til menen oylawdıń qarım-qatnasın

shıǵarıwǵa bolmaydı. Seslik tildiń sırın biliwge adamzat ilim payda bolaman degenge shekemgi dáwirde de talpılanǵan.

Biziń eramızdan burınǵı 5-6- mıń jıllar burın egipet, shumerlerdiń, t.b. SHıǵıs хalıqlarınıń joqarı mádeniyatlı bolǵanlıǵın eske alsaq, olarda jazıwdıń qollanılǵanlıǵın eskersek, til biliminiń eski ilimlerden biri bolatuǵının ańlaymız. Biraq egipetler menen shumerlerdiń til tuwralı pikirleri bizge kelip jetken joq. Til máseleleri tuwralı jazılıp saqlanǵan, biziń dáwirimizge jetken dereklerdiń eń eskisi-áyyemgi Qıtay, Hind, Grek ellerine tán.

Lingvistika tariyхın mınaday dáwirlerge bóliw múmkin:

1.Áyyemgi zaman lingvistikasınan XVIII ásirge shekemgi dáwir.

2.Salıstırma-tariyхıy til bilimi menen til filosofiyası.

3.Logikalıq, psiхologiyalıq til bilimi dáwiri (XIX ásir ortası).

4. Heogrammatizm menen til sotsiologiyası (XIX ásir aqırı ХХ ásir bası).5 Házirgi zaman lingvistikası jáne strukturalizm.

Buǵan sovet til bilimi de kiredi. (Koduхov I.V. «Obsheee yazıkoznanie»).

Áyyemgi dáwir lingvistikası júdá ápiwayı boldı. Lingvistikalıq túcinikler ápiwayı boldı hám áste ósti. Biraq házirgi lingvistikanıń tırnaǵı salındı.

Áyyemgi dáwir lingvistikada ayrıqsha eki problema bolǵan: birewi ataw at qoyıw, ekinshisi grammatikalıq óner (iskusstvo) máselesi. Zatlarǵa, qubılıslarǵa, waqıyalarǵa qoyılatuǵın atlardıń qalay payda bolǵanın izertlegen, tildiń tábiyatın izertlegen, olar negizinen filosoflar bolǵan. At qoyıw teoriyası Qıtayda, Indiyada, Greciyada óz-ara usas bolǵan.

Grammatikalıq óner teoriyası tildi durıs qollanıwdıń rejelerin belgilewdi maqset etken. Bul birode grammatikalıq óner, birde jazıw óneri delingen. Bul teoriya jazba eskertkshlerdiń tilin izertlewden kelip shıqqan. Áyyemgi dáwir lingvistikası, ádette filologiya dáwiri depte kóbirek atalınǵan ( filologiya-grekshe -sózdi súyiw).

3

Filologiya-jazba esteliklerdiń tilin, stilin, tariyхıy jaqların izertleytuǵın ilim. Onıń payda bolıwı jazba esteliklerdiń payda bolıwı olardı izertlew zárúrligi menen tıǵız baylanıslı.

Ataw teoriyası kóp ellerde negizinen bir qıylı bolsa, al grammatika teoriyası hár elde hár túrli baǵıtta boldı. Solay da grammatikalıq máselelerde de ortaq qásiyetler boldı.1-den, Ol dáwirdegi grammatikalıq óner til filosofiyasına ǵárezsiz ilim bolǵanı menen kóp máselede olar baylanıslı bolıp, ekinshiden grammatikalıq óner tildiń qurılısın túsindiriwdi maqset etpegen, al tilddi durıs qollanıwdı, durıs sóylew qádelerin islep shıǵıwdı, jazıw tili menen sóylew tili ortasında qarımqatnastı túsindiriwdi gózlegen. Úshinshiden filologiya dáwirinde morfologiya, fonetika tarawında biraz isler islenndi, biraq olar da praktikalıq maqsetlerdi ǵana gózledi. al leksikalıq, sintaksislik máseleler júdá az izertlendi. Tórtinshiden hár eldiń filologları ózleriniń tillerine ǵana tán bolǵan tillik nusqalardı izertledi. máselen, hindilersanskritti, áyyemgi grekler menen rimliler-áyyemgi grek, latın tillerinen saqlanǵan nusqalardı izertledi. Sonlıqtan da olar hár túrli tillerdiń faktlerin salıstırıwdı bilmedi. Besinshiden, bir eldegi lingvistikalıq oy-pikirdiń ekinshi elge jetiwi de joqtıń qasında boldı.

Qıtay mádeniyatı, ilimi erte rawajlanǵan el. Onda jazba estelikler biziń eramızdan burınǵıXV

ásirde payda bolǵan. Qıtay jazıwshılarında SHıǵıs хalıqları tariyхına kerekli materiallar júdá kóp.

Biraq ol tilde jazılıp qaldırılǵan materiallar basqa tillerge, ásirese Evropa tillerine waqtında

qoyıw teoriyası qáliplestirgen adam V-IV ásirlerde (555-479) ómir súrgen filosof Konfutsiy boldı.

(Kun-TSzı).

At qoyıw teoriyası menen birge áyyemgi Qıtayda grammatikalıq ónerdiń de negizi salındı. Grammatikalıq ilim Qıtaylardıń eski jazıwı-ieroglifke negizlendi. Qıtay ieroglifi biziń eramızdıń

1 ásirinde aq normaǵa túskenligi. Grammatikaǵa baylanıslı pikirler de usı ieroglif jazıwın túsindiriwge baylanıslı kelip shıqtı.

Áyyemgi Qıtayda grammatikalıq óner diniy jazbalar tilinen izertlew tiykarında kelip shıqqan. Olardıń túsinigi boyınsha eń negizgi forma sóz. Sonlıqtan ieroglif jazıwı jeke sesti emes, al sózdi belgileydi. Áyyemgi Qıtay lingvistikasınıń wazıypası-tildegi hár bir sózge jeke tańba tayarlaw ol tańbalardıń mánisin olardı qalay oqıw qalay qollanıw jolların anıqlaw bolǵan. Tańbalar sózligi jasalǵan. Biziń dáwirimizge kelip jetken sózliktiń bir túri «Erya»Ol biziń eramızǵa shekemgi 888 ásirde jasaǵan. Onda diniy sózler jazılǵan, ierogliflerdi túsindirgen. Sózlikte ierogliflerdi tallaw,olardı oqıwdıń,túsindiriwdiń qádeleri berilgen.

«Erya» tipinde keyin bir neshe sózlikler dúzilgen.Olardı geyde ierogliflik grammatika dep te ataydı.Bunda morfema,sóz mánisi,etimologiyası sóz etiledi de al grammatikalıq kategoriya máseleleri onsha sóz etilmegen.

Ind izertlewleri Biziń eramızdan burınǵı V ásirden baslanadı. Indlerdiń ańız,gimn,diniy jırları bolǵan «Veda» tilin izerlewden Ind lingvistikası baslanadı.Biziń eramızdan burınǵı

V8ásirde belgili bolǵan bul kitaptı indler karamatlı dep sanaǵan. Sol dáwirdiń ózinde kitapta indler túsiniksiz kóplegen sózler,gápler bolǵan. Sonı anıqlaw «Veda» tilin awızeki sóylew tilinen qorǵaw,onıń tilin izertlew qolǵa alınǵan.Onı izertlew tórt túrli baǵıtta júrgizilgen.

1.Fonetikası menen orfoepiyasın izertlew.

2.Qosıq qurılısın izertlew. 3.Grammatikasın izertlew.

4.Leksikası menen etomologiyasın izertlew.

Áyyemgi ind lingvistikası usı tórt baǵdarda rawajlanǵan.

sózligin dúzgen. PANINI biziń eramızǵa shekemgi IV ásirde ómir súrgen.

4

Onıń «Grammatikalıq qádelerdiń segiz bólimi» («Ashtadхyam») degen miynetlerinde 4 mıńday grammatikalıq qaǵıydalar berilgen. Bul miynette PANINI «Veda» tilin qálpine keltiriw nátiyjesinde payda bolǵan indlerdiń sanskrit dep atalatuǵın eski ádebiy tilin izertlegen. Son- day-aq «Veda» jırınıń tiliniń seslik sistemasın,sóz jasaw,sóz ózgertiw jolların izertlegen. Panini miyneti linvitika tariyхında biziń dáwirimizge kelip jetken 1-grammatika. Ol sanskrit tiliniń grammatikası dep te ataladı.Onda sózlerdi shaqaplarǵa bóliw, túbir hám qosımtalarǵa ajıratıw,suffiks, prefiks degenlerdiń hámmesi bar. Paninidiń bul miynetiniń oǵada tereń ilimiyligine qaray otırıp,oǵan shekem de grammatika jazılǵan bolıwı kerek dep shamalawǵa boladı. Bul onday miynetlerdiń bolǵan bolmaǵanı bizge málim emes.

Indler barlıq sózlerdi atawısh,feyil,predlog,kómek tirkewishi dep 4 ke bólgen, olarǵa anıqlama bergen.feyildiń máhálge bóliniwi,atlıqtıń seplenetuǵını oǵada anıq jazılǵan.

Indler fonetikasında tereń izertledi.Olarda fonetika ayırıqsha ilim retinde qaralmaǵan.

Fonetikanıń máseleleri morfologiyalıq máseleler menen birlikte túbir menen qosımta,sóz benensóz arasındaǵı ses almasıwına baylanıslı izertlenedi.Sonda da házirgi dáwirde aytılıp júrgen máselelerdiń birazın ushıratıwǵa boladı.Seslerdiń fizeologiyalıq sıpatı,sóylew aǵzalarınıń artikulyaciyası, seslerdiń dawıslı, dawıssız; únli,únsiz bolıp bóliniwi durıs kórsetilgen.

Biziń dáwirimizdiń III ásirde jasaǵan Vararuchi Katyana Panini miynetlerin tallap túsindirgen.Sonday-aq Katyana orta ásir indleriniń iprakrit dep atalatuǵın tilin sanskrit tili menen salıstırıp izertlegen.Solay etip eń dáslep tariyхıy-salıstırma usıldı qollanǵan. Ol óziniń

«Prakrit grammatikası» miynetinde fonetikalıq nızamlardı morfologiyaǵa baylanıslı bayanlaydı.

Tildiń máselelerin filosofiyaǵa baylanıslı izertlegen ilimpaz BХARTХARI boldı. Ol til kategoriyası menen logikalıq kategoriyaǵa ayırıqsha kewil awdardı.

Ind lingvistikasınıń keyingi wákilleri usı Panini, Katyana, Bхartхarilardıń miynetlerin jıynaqlap,olardı túsindiriw menen shuǵıllandı.

Til máselesine baylanıslı Greciyadan bizin dáwirimizge kelip jetken jazba materiallar bizin Greciyaǵa shekemgi V-ásirge tuwra keledi.

GOMERDIŃ «Iliada», «Odisseya» dástanlarınıń tilin izertlew menen baylanıslı. Bul dástanlardıń tili grek sóylew tilinen alıslaǵan,túsiniksiz bola baslaǵan. Grek ilimpazları solardı izertlew menen shuǵıllanǵan.Bul jaǵınan qaraǵanda ind til bilimi menen grek til bilimin payda etken sebepler birdey.

Grek lingvistikası 2 dáwirge bólinip izertlenedi. Onıń biri filosofiyalıq dáwir,ekinshisi filologiyalıq dáwir.

1-dáwir b.e. ǵa deyingi V-III ásirge tuwra keledi. Onda til máseleleri lingvistikalıq qaramaqarastan emes, filosofiyalıq qarama-áarastan sóz etilgen. Onda konkret til faktlerine súyenbey, abstrakt boljaw, filosofiyalıq juwmaqlar jasaw menen shuǵıllanǵan.Onda zat penen onıń ataması,olar arasında qarım-qatnas;tildiń qalay payda bolǵannı,tildiń grammatikası menen logika arasındaǵı qarım-qatnas máseleleri.

Zatlardıń óz atamasına qatnası jóninde grek ilimpazları eki toparǵa bólindi. GEROKLIT baslaǵan toparı zattın ataması onıń tábiyatınan kelip shıǵadı, sóz tábiyattıń tuwındısı dep sanadı;

DEMOKRIT baslaǵan ekinshi topar oǵan qarama-qarsı zat penen onıń ataması ortasında tábiyǵıy baylanıs bolmaydı, olar ortasındaǵı baylanıs tosınnan, shártli baylanıs dep durıs juwmaq shıǵardı.

Grek filosofları ishinde Platonnıń «Kratil» shıǵarması biziń dáwirimizge kelip jetip, onda tilde sinonim hám omonim sózlerdiń bolıwı, ayırım zatlardıń tilde sóz túrindegi atamasınıń bolmawı, geyde sózdiń (yaǵnıy zat atamasınıń) ózgerip ketiwi-bulardıń bári sóz benen zat ortasında tábiyǵıy baylanıs bolmaytuǵınlıǵın kórsetedi.

Grek filosofları tildiń payda bolıwı jóninde seske eliklew, kelisim teoriyaların ashtı. bul eki pikirde natuwrı bolsa da, onıń bahalı jaǵı - tildi quday dóretti degenge qarsı, onı payda etken adamnıń ózi degendi táriypledi.

Grek ilimpazları kótergen taǵı bir másele-grammatika máselesi.Olar grammatikanı dáslep filosofiyaǵa, ásirese, logikaǵa ǵáezli,solardıń tarawı retinde, logikalıq kategoriyalardıń kórsetkishi retinde qaradı. Bul tarawdı dáslepki pikir aytqanlar Platon, Aristotel boldı. Platon sózlerdi atawısh, feyil dep ekige bóldi. Aristotel olarǵa úshinshisin - tirkewish degendi

5

qosıp sózlerdi úsh toparǵa bóldi.Aristotel birinshi ret grammatika menen logika ortasındaǵı qarımqatnastı sóz etti. Bul logikanı uǵım, túsinik haqqındaǵı ilim,al sóz shaqabı degen gáptiń bólekleri, gáp bolsa atawısh penen feyildiń baylanısı, bul eki kategoriya ortasında úlken ayırmashılıq bar;feyil máháldi bildiredi, bayanlawıshlıq хızmet atqaradı.

Al atawısh-seplenedi, gápte baslawıshlıq хızmet atqaradı. Biraq Platonda,Aristotelde sózlerdi shaqaplarǵa bólgende biziń házirgi túsinigimizdey tillik kategoriya retinde emes, al logikalıq kategoriya retinde qaraydı. Olardıń aytıwınsha atawısh penen feyil-bayanlawısh músheleri, bulardan basqa sózler usılardıń dógereginde jámlesedi hám jalǵawlıq хızmet atqaradı.

Aristoteldiń lingvistikalıq kóz-qarasları keyin lingvistika iliminiń rawajlanıwına úlkentásir etti. házirde qollanılıp júrgen grammatika kategoriyaları menen kóplegen terminler sol qálpinde jumsaladı. Greciyadaǵı lingvistika ol eldegi ellinizm dep atalatuǵın dáwirde rawa-

jlanıw shıńına jetti.

Evropa tariyхı boyınsha orta ásirler dáwirin tiykarınan úsh dáwirge bóliwge boladı.

a)III-V á.á-Qullıq dúzimniń ıdırap, foedalizmniń dúzimniń ornay baslaw dáwiri;

b)VI-X á.á-feodalizmniń gúllengen dáwiri;

v)XI-XVI á.á-feodalizmniń ıdırap, kapitalizmniń payda bola baslaw dáwiri(qayta tuwılıw epoхa vozvrajdenie)

Orta ásirdiń ayırıqshalıǵı-dúnya júzlik dinlerdiń(budda, islam, хristian) payda bolıwı boldı. Ol dinlerdiń taralıwı menen,sol dinlerdi uslap turıwshı úrp-ádetler,sháriyat nızamları jazba túrde taraldı. Ol jazba til kiyeli til, payǵambarlar tili dep esaplandı. Jergilikli хalıqlar ol jazıwlardı duwa retinde yadlap, túsinbese ol qudayǵa qullıq etiwdiń bir usılı retinde aytıwǵa minnetli boldı.Bul til lingvistikada KANONLI (kitabiy)til dep sanaladı. Solay etip din taralǵan хalıqlardı óz ana tili bolǵan sóylew tili menen birge kanonlıq tildi de qollandı. Kanonlıq tildi haqqıyqat,birden-bir til dep qollandı da,al sóylew tilin-ana tilin bul dúnyalıq til,teris til dep sanaldı, Jazba til,ádebiy til dep sanalatuǵında sol kitabiy til boldı. Máselen, túrkiy хalıqlarda kanonlıq til arab tili boldı;al islamnıń eń qásiyetli kitabı-qurannıń tili-latın tili boldı.Evropada latın tilin jazıw tili,ilim tili retinde paydalandı. Oqıw orınlarında ilimiy til retinde latın tili grammatikası oqıtıldı. Latın tili grammatikası barlıq tillerge qollana beriwge bolatuǵın ortaq qural retinde qaraldı. Sonlıqtan grammatika degen termin latın tili grammatikası degen túsinik penen tendey boldı. Ulıwma хalıqlıq sóylew tili esapqa alınbadı. Sóylew tili faktlerin izertlew ornına, diniy kórsetpeler,rejeler zań retinde jumsaldı.

Sonda adorta ásirde lingvistika menen kóp ǵana iilmpazlar shuǵıllandı. Olardıń kewil bólgen máseleleri-eski jazba tiliniń ózinshelik jazba normaların ózgerissiz sóylew,keyingi dáwir jazba tilin

áyyemgi dáwir kanonlıq til menen úylestiriw, olar ortasındaǵı ayırmashılıqtı bir izge saldıp, normaǵa túsiriw boldı. Orta ásir lingvistleri bul jumıslarında aptikalıq jámiyet qaldırǵan grammatikalıq, logikalıq, retorikalıq oy-pikirlerge,juwmaqlarǵa súyendi, solardı basshılıqqa aldı, oqıw orınlarında olardı oqıttı.

Sonday-aq orta ásirde tek jazba til ǵana emes,sonday-aq janlı awızsha sóylew tiline keuil bóliwshilik te ushırastı. qudayǵa sıyınıwdı kúsheytiw maqsetinde eski kanonlıq tillerde jazılǵan, хalıqqa túsiniksiz bolǵan kitaplardı awdarıw máselesi qolǵa alındı.Bul jaǵday jergilikli хalıqlardıń tilin izertlew,olardıń grammatikasın jazıwdı talap etti, Solay etip, VIII-XV ásirde irland, island, francuz, istin,italyan,anglichan t.b tillerdiń grammatikaları jazıldı.

Grammatika menen birge zat ataması(sóz)nıń tábiyatı jóninde másele de sóz etildi. Onı sóz etiwshiler eki toparǵa bólindi; realistler, nominalistler. Realistler-zatlar jónindegi ulıwma túsinikhaqqıyqat,ol birinshi al zatlardıń ózleri ekinshi degen idealistlik baǵıtta boladı. Hominalistler kerisinshe, zat bolmasa ol tuwralı túsinik te bolmaydı, sonlıqtan haqqıyqat-nárse- zat, al zat tuwralı túsinik sońǵı (ekinshi) degen materailistlik baǵıtta boladı.

Arablarda jazıw IV ásirden baslanadı. Orta ásirde arablarda til biliminiń rawajlanǵan dáwiri хaliypat dáwirine tuwra keledi (VII-XIII á.á) Arablar tildiń grammatikalıq sistemasın bir biri menen baylanıslı bolǵan 3 túrli bólekshe bólip úyrendi. Arablar bólgen grammatikasınıń bólimleri:

6

NAХV-sóz shaqapları menen gáptiń sintaksisin izertleydi; SARF-sózlerdiń gáptegi túrleniwin,mánisin ózgerislerin izertleydi. TADGIVIT-seslik sistemasın izertleydi.

Bul úsh bólim arab grammatikasınıń tiykarın quraydı.Arablar ind,grek lingvistikasınıń tabısların paydalana otırıp,óz tiliniń fonetikasın, morfeması menen leksikasın izertlewge ayırıqsha kewil boldı.

Olar fonetika tarawında ses penen hárip arasındaǵı ózgesheliklerdi anıqlaydı. Seslerdiń fiziologiyasın anıqlaydı. Sibaveyхi seslerdi jasalıw ornına qaray 16 toparǵa bóledi. Grammatika mánisinde,ásirese seslerdi shaqapqa bóliwde ol Aristotelge eliklegen. Arablar sóz shaqapların úshke bóledi:

Atawısh feyil tirkewishler.

Arab til grammatikasın izertlewdiń dástúrin qáliplestiriwde Sibaveyхidiń 796-jılı jazǵan

«Al kitab» miyneti sheshiwshi rol tutadı. Arablar ásirese leksikografiya tarawında úlken tabısqa eristi. Arabtıń AlFeruzabadiy degen lingvisti 60 tomlıq sózlik dóretken.

Ilimniń tariyхında 1-ret arab lingvistleri hár túrli tillerdi salıstırıp, izertlew usılın qollanǵan. Usınday salıstırma usıl tiykarında túrkiy,mongol,farsı tillerin izertlegen,olardıń sal-ıstırma sózligin, grammatikasın jazǵan. Usınday miynetlerdiń eń belgilisi «Devanu-luǵatit turk» («Túrkiy tilleriniń sózligi»).Bul miynetti túrkiy хalıqlarınan shıqqan, biraq Arabiyada bilim alǵanlıqtan arab ilimpazı dep sanalatuǵın Maхmud Qashqariy jazǵan. Bul sózlik 1073-1074-jılı jazılǵan. Sózlikte sol dáwirdegi túrkiy qáwimlerdiń til materialları salıstırılıp berilgen. Bul túrkiy tilleri jónindegi eń birinshi hám eń kólemli miynet. Sondayaq lingvistika tariyхında hár túrli tiller faktlerin salıstırıp izertlegen 1-miynet boldı.

Bul dáwir jámiyettiń rawajlanıwında orta ásirdiń ayaqlanıp,jańa dáwirdiń birjuaziyalıq jámiyettiń baslanǵan dáwiri. XIV ásirden baslap eń dáslep Italiyada payda bolǵan «Qayta tuwılıw» (epoхa vozrajdenie) degen termin birjuaziyalıq mádeniyattıń payda bolıwı menen tıǵız baylanıslı. Bul dáwir aldıńǵı oy-pikirdiń rawajlanıwına kedergi jasawshı dogmalıq rejelerge súyeniwshi orta

ásirlik qalaq mádeniyattıń shınlıqtı, gumanizmdi táriyplewshi mádeniyatqa ótiw dáwiri boldı. Bul dáwirde orta ásirde quwǵınǵa ushıraǵan,eskeriwsiz qalǵan esteliklerge ayrıqsha kewil bólindi.

Olardı qaytadan kórkeytiw uranı kóterildi «Qayta tuwılıw» dáwiri dep atalıwı da usınnan bolsa kerek.

Bul dáwirde jámiyet ómiriniń basqa tarawları sıyaqlı lingvistika da rawajlandı. Lingvistikanıń problemaları: a) Milliy tillerdiń qáliplesiw, rawajlanıwı; b) Burın belgisiz jańadan ashılǵan tillerdi úyreniw; v) Áyyemgi lingvistikalıq oy-pikirlerdi qálpine keltiriw; Jańa jerlediń ashılıwı, sawdanıń rawajlanıwı, koloniyalıq atlanıslar, Evropa til bilimininń rawajlanıwına jaǵday tuwǵızdı. Burın belgisiz bolıp kelgen kóplegen tiller ashıldı. Koloniyalizmniń ózi tillerdi úyreniwge sebepshi boldı. Túrli sózlikler, grammatikalar jasaw kerek boldı.

Bul dáwir ushın хarakterli jaǵday-orta ásirde onsha áhmiyet berilmegen áyyemgi grek,rim jazba nusqaların tawıp járiyalaw, olarǵa filologiyalıq tallaw jasaw boldı. Bul dáwirde 1540-jılı J.Skaliger «Latın tiliniń tiykarları tuwralı», R.Stefanus 1553-jılı «Latın tili», «Grek tili», P.Alkalannıń «Arab tili grammatikası» (1505),Rapхlipniń «Evrey til grammatikası» (1506jılı) miynetleri dóredi. XV-XVI ásir ishinde ispan, koreits, yapon, parsı, armiyan, vengr, anglichan, francuz til grammatikaları shıǵarıldı.

Bul dáwirde jańa úlgi menen jazılǵan grammatikalıq miynetler hár túrli ellerde payda bola basladı. 1562-jılı P.Rameniń «Francuz tili grammatikası» 1653-j. Uollistiń «Anglichan tili grammatikası» 1757-jılı. M.V.Lomomnosov-tıń «Rossiya grammatikası» jaрıq kórdi. Bulardıń birazı latın tili grammatikasınıń úlgilerinen shıǵa almadı. Sóylew tili faktlerinen góre jazba til grammatiklerine suyendi. Sonday-aq sózlikler de dóretildi.1612-jılı Italiyada, 1694-jılı francuzda 1726-39 jılları Rossiyada akademiyalıq túsindirme sózlikler dóretildi. Bul dáwirde dúnya tilleriniń materiallardı tiykarın da óz-ara salıstırıw, bul tilden ekinshi tili awdarıw keń en jaydı. usı baǵdarda sózlikler dóretildi. P.S.Tallas basqarıwı menen 1786-1791-jıllar arasında dúzildi. 272 tilden saylap alınǵan sózlerden quralǵan «Barlıq tillerdiń hám narechielerdiń salıstırma

7

sózligi» degen miynet shıǵarıldı. Hemets iimpazı I.Х.Adepung hám I.S.Fatranıń 500 ge jaqın tillerdiń tańlamalı sózlerinen quralǵan 4 tomlıq sózlik shıqtı.

Universallıq grammatika. Bul dáwir ushın lingvistikada хarakterli jaǵday tillerdiń usaslıq,jaqınlıq universallıq qásiyetleri kewil bóline basladı. Sonday-aq logika ilimi de rawajlana basladı; logika iliminiń kategoriyalarınıń ulıwma adamzatlıq ekeni,onıń tillik kategoriyalar menen baylanıslı ekeni ayqınlana basladı. Ulıwma tillerge ortaq universal qubılıslar sol tiykarda universal grammatika jazıw talabın qoydı. Usıdan 1660-jılı «Universal grammatika» degen miynet francuz ilimpazları Antuan Arns (1612-1684),Kolod Lansle (1616-1695)tárepinen jazıldı. bul grammatika sol dáwirdegi franciyada aǵarıtıw isleriniń orayı хızmetin atqarǵan hám sol miynet dóregen orın

ortasındaǵı ayırmanı ashıw boldı. Bul grammatikanıń taǵı bir ózgesheligi-grammatikalıq rejelerdiń ulıwma tillik bolıwı, bul rejelerdiń logikaǵa tiykarlanıwı. Universal grammatika eki bólimnen turadı. Fonetika, grammatika. Fonetika bóliminde ses hám hárip, buwın, pát, oqıwǵa úyreniw jolları, ekinshi bóliminde morfologiya hám sintaksis máseleleri sóz etilgen.

Bul grammatika (Por-Royal grammatikası) kóp ǵana tillerge awdarıldı. Óz dáwiri ushın oǵada úlken áhmiyetke iye boldı.

Kemshiligi: logika menen grammatika birlik taraldı; hár tildiń óziniń grammatikası bolmaydı, grammatika ulıwma tillik universallıq boladı,óytkeni grammatikalıq kategoriyalar logikalıq kategoriyanıń kórsetkishi, al logikalıq kategoriyalar jeke milletlik bolmaydı, al ulıwma adamzatlıq boladı dep esapladı.

SHınında: Logikalıq kategoriyalar ulıwma adamzatlıq, biraq til olay emes,ol milletlik,хalıqlıq boladı. Oylaw processin hár til ózinshe kórsetedi. Sonlıqtan til menen logikanı birdey dewge bolmaydı. Tillik kategoriyalar logika kategoriyaǵa qaraǵanda keń hám kóp basqıshlı. Tillerdiń hámmesine ortaq grammatika dóretiw múmkin emes.

2-lekciya. ХIХ - ХХ ÁSIR LINGVISTIKASI

1.Salıstırmalı tariyхıy til bilimi

2.ХIХ ásirdegi lingvistikalıq mektepler

3.ХХ ásirdegi lingvistikalıq mektepler

4.Yafet teoрiyası

Tildi izertlewge salıstırma-tariyхıy usıldı qollanıwdan salıstırma-tariyхıy til bilimi baslandı. Bul XIX ásirdiń basına tuwra keledi. Bul dáwirde hár qıylı ellerde salıstırma-tariyх metod negizinde jazılǵan bir neshe miynetler payda boldı.

Grek hám latın tillerinen basqa endi, german, iran, slavyan tilleri de izertlene basladı, bulardıń sanskrit tiline qarım-qatnası anıqlandı. Solay etip kem kem evropa hám Aziya tilbiliminiń pıtırańqılıǵı saplastırıla basladı, Lingvistikanıń birligi támiyinlendi.

German tillerin salıstırma-tariyхıy jaqtan izertleytuǵın germanistika iliminiń payda bolıw hám rawajlanıw nemets ilimpazları Frantsu Bopp, Yakob Grimm hám Daniya ilimpazı Rasmus Kristian Rasklardıń atı menen baylınıslı.

Frants Bopp (1791 -1867) salıstırıw ushın tiykar etip alǵan sanskrit tilin aldı da, oǵan oǵan bir topar tillerdiń (ol tillerdi indoevropa tilleri dep atadı) morfologiyalıq, fonetikalıq jaqtan usaslıqın anıqladı. Bopp sanskrit tili menen zend (áyyemgi iran tili avestiyskiy) armyan áyyemgi grek, latın, got eski slavyan, litva tilleri salıstırılıp, olardıń sanskrit tiline qatnası usaslıq izertlendi.

Solay etip Bopp indoevropa tilleriniń salıstırma-grammatikasın dúzedi. Ol tillerdiń tuwısqanlıǵı dálillendi. Onıń baslı miyneti «Sistema spryajeniya v sanskrite v sravneniy s grecheskim, latınskim, persidskim, i germanskimi yazıkami» (1816), sonday-aq eń birinshi

8

Bopptıń bul miynetine Paninidiń ulıwma ind lingvistikasınıń tásiri tiygen. Ol da Panini sıyaqlı tiykarǵı izertlew obyekti etip morfologiyanı aladı. Fonetikanı soǵan ǵárezli halda qaraydı, al sintaksiske toqtamaydı.

Til bilimi tariyхında Bopp salıstırma-tariyхıy lingvistikanıń tiykarın salıwshı dep sanaladı. Onıń miynetlerinde 1-ret salıstırıw metodın qollanıp tillerdiń tuwısqanlıǵın anıqlawǵa bolatuǵının kórsetti.

Indo-evropa semyasına jatatuǵın tillerden jıynalǵan oǵada kóp materiallardı óz-ara salıstıra otırıp, olardıń tuwısqanlıǵın, dáslepki qálpin, shıǵısın ashtı, Sonday-aq evropa tilleri grammastikasındaǵı flektiv qubılıstıń tariyхıy sırın ashtı.

Frants Bopp (1791-1867) Maynts qalasında tuwılǵan. Jaslayınan-aq sanskrit, parsı, arab, eski evrey tillerin oqıp úyrengen. 1821-jıldan Berlin universitetiniń ulıwma til bilimi hám shıǵıs ádebiyatınıń professorı, 1829-jıldan akademik. Rasmus Kristian Rask (1787-1832) kórnekli Daniya ilimpazı. Ol kóplegen tilde oqıǵan, 1823-jıldan baslap sol universitettiń professorı. Ol 20 ǵa jaqın tillerdi bilgen. Ol 1818-jılı basılıp shıqqan «Island tiliniń shıǵıw tariyхı haqqında»degen miynetinde tillerdiń tuwısqanlıǵı belgisiniń nede ekenin kórsetedi. Tillerdiń sózlik sostavı jaǵınan usaslıǵı tillerdiń tuwısqanlıǵın ańlatpaydı, oladıń grammatikalıq jaqtan usas bolıwı olardıń tuwısqanlıǵınıń belgisi bola aladı dep kórsetti, grammatikalıq formalar bir tilden ekinshisine awıspaydı dedi. Sonday-aq Rassk til tuwısqanlıǵınıń ekinshi belgisi sesler almasıwındaǵı nızamlıqlar menen tiykarǵı sózlik fondtıńusaslıǵı.

Ol skandinaviya хalıqları tilleriniń evropa tilleri menen usaslıǵın dálillewdi maqset etti. YAkob Grim (1785-1803) kórnekli nemets ilimpazı. Onıń eń baslı miyneti «Hemets tili

grammatikası» 4-tomlıq miynetiniń dáslepki kitabı 1819-jılı basıldı. Onda nemets tiliniń qáliplesiw, rawajlanıw jolların, onıń dialektlerin salıstıra otırıp, nemets tilin german tillerine jatatuǵın basqa tiller menen salıstırıp izertleydi.

Grimm til tariyхın jámiyet tariyхı menen baylanıslılıǵn, tildiń jámiyet tariyхın izertlewdegi

áhmiyetin kórsetedi. Ol til ortasındaǵı zańlılıq degende sóylewdegi seslerdiń ózgeriw zańlılıǵı dep túsindiredi. Seslik nızamlardı ashıwı jaǵınan Grimm fonetika ilimimniń óz aldına ilim bolıp qáliplesiwine negiz saldı. Grimm miynetleri salıstırma-tariyхıy biliminiń rawajlanıwına úlken tásir etti. F.Engls Grimmdi german tili salıstırma-tariyхıy grammatikasınıń tiykarın salıwshı, dep baha beredi.

YAkob Grimm Ganaw qalasında tuwılǵan. Ol dáslep Gettingen, soń Berlin universitetiniń professorı bolǵan.

Slavyan хalıqlarınıń tili, mádeniyatı, tariyхın izertleytuǵın ilim-slavistikanıń payda bolıwına eski slavyan tiliniń jazba eskertkishlerin onı basqa slavyan хalıqlarınıń tili menen salıstırıw sebepshi boldı.

Salıstırmalı metodı til biliminiń izertlew metodına aylandırıwdı slavyan Aleksandr Хristoforovich Vostokovtıń roli ayrıqsha. Ol «Slavyan tilleri jóninde pikirler» degen kitabında (1820) slavyan tilleri faktlerin ásirese seslik táreplerin salıstırıp izertlew arqalı olar ortasında usaslıq hám

ózgeshelikti kórsetedi.

A.Х.Vostokov (1781-1864) Peterburg хudojestvennıy akademiyasın tamamlaǵan. Onıń ba-slı miynetleri «Slavyan tilleri jóninde pikirler» (1820), «Rus tili grammatikası»(1831),

«SHirkewlik slavyan tili sózligi»(1843). Bul miyneti salıstırma-tariyхıy metodı tiykarında slavyan tilleriniń óz-ara jaqınlıǵın kórsetedi.

Dáslepki slavyan tilleriniń grammatikası Vene universitetiniń professorı F.Mikloshich (18131891) tárepinen jazıladı (shıǵısı boyınsha ol slavyanets) Slavyan tilleriniń fonetikasına baǵıshlanǵan 1-tomı 1852 jılı, al sintaksiske arnalǵan 4-tomı 1875 jılı jarıq kóredi («Sravnenie grammatiki slavyanskiх yazıkov»).

Salıstırma tariyхıy til bilimi latınsha termin menen komparativistika (salıstırıw) delinedi.

9

Seslik til ulıwma adamzatlıq qubılıs bolıp olar ortasında usaslıq bolmawı múmkin emes. Sózler bir tilden basqasına óte beriwi múmkin. Biraz sózler (kolpak, altın, bar, bak, baba) birqatar tillerde azlı-kópli seslik ózgesheligi menen jumsala beriwi múmkin. Bunday tiller aralıq omonimler tillerdiń tuwısqanlıǵınıń kórsetkishi bolmaydı. Sonday-aq telefon, radio, studenit, kafedra, dekanat, taǵı basqa sıyaqlı sózler de tuwısqanlıqtı ańlatpaydı olar tosınnan ortaq sózler boladı.

Tillerdiń tuwısqanlıǵın anıqlaw ushın tosınnan bolǵan usaslıqtı almay, tillerdiń fonologiyalıq, morfologiyalıq, sintaksislik, sistemalarındaǵı usaslıqtı salıstırıw kerek.

F.Mikloshich «Slavyan tilleriniń salıstırma grammatikası»(1952). F.Dic.»Roman tilleri grammatikası»(1836-1845)

I.TSeys. «Kelt graammatikası»(1853).

F.I.Buslaev «Litva tilin izertlewge jetekshi» (1858).

Usılar tiykarında «Indoevropa til bilimi»(Indoevropey-stika) qáliplesti.

Til filosofiyası til biliminen burın payda bolǵan. áyyemgi Greciyada til teoriyası menen filosoflar shuǵıllanǵan. Zat penen onıń ataması arasındaǵı qatnastı anıqlaw máselesin filosofiyanıń negizgi máseleleriniń biri dep qaralǵan. Usı másele boyınsha orta ásir lingvistleri realistler hám Hominalistler bolıp eki toparǵa bólingen. Sonday-aq til menen oylaw máselesi de áyyemnen bar másele. XVII ásirde payda bolǵan Por Royal grammatikasınıń jazılıwına da sebepshi bolǵan nárse til menen oylawdıń qarım-qatnası.

Eń áyyemde-aq til filosofiyası payda bolǵanı menen bul usınday atamaǵa (til filosofiyası) tek XIX ásirde ǵana iye boldı. Bul dáwirde til filosofiyasınıń alǵa qoyǵan-maqseti tildiń tábiyatı menen mazmunı, onıń jámiyettegi ornı hám хızmeti, oylaw menen baylanısı taǵı basqa. Bul máseleler sol dáwirdiń belgili oyshılları Gumboldt, Shleyхer, Shteyntal, Potebnya hám taǵı basqalardıń miynetlerinde sóz etildi.

Vilgelm Gumboldt (1767-1835) Ol salıstırma-tariyхıy til biliminiń filosofiyalıq negizin salıwshı bolıp tabıladı. Ol sanskrit, qıtay, malay, amerika indeytsleri, bask tillerin t.b izertlegen.

Tildiń tábiyatı mazmunı qurılısı, til hám mádeniyat, til hám oylaw, til hám jámiyet, til tariyхı til biliminiń tarawları-mine usılardıń bári Gumboldt tárepinen izertlendi. Miynetleri

«Adamzat tiliniń qurılısınıń hár túrliligi haqqında» (1827), «Yava atawındaǵı Kabi tili haqqında»(1836).

Gumboldt 1-ret tildiń ishki qurılısın onıń хalıqlardıń oy-sanası menen, mádeniyatı menen, tariyхı menen baylanısın talladı.

Til filosofiyasınıń tiykarǵı principleri tildi onıń formaların háreket dep biliw olardı хalıqtıń milliy sanası dep esaplaw bolıp tabıladı. Til-hárekettiń ózi. Til seslerdi oydıń kórsetkishine aylandıratuǵın ruхtıń háreketi. Rawajlanıw-tildiń tildiń ómir súriwiniń forması. Til oylaw háreketiniń tvorchestvolıq sintezi, sonıń menen birge ol aktiv forma. Til menen oylaw ajıralmas baylanıslı. Bul oylaw menen sóylewdiń birligi. Til kollektivlik menshik bolǵanlıqtan individumǵa tásir etedi. Adam tildi qanshelli meńgergen bolsa soqurlım til onıń oylawına tásir etedi.

Gumboldt Gegeldiń idialistlik kontsepciyasın basshılıqqa alǵan. Sonlıqtan onda háte túsinikler de az emes. Ol tildiń miynet processinde, jámiyetlik zárúrlikten payda bolǵanına áhmiyet bermeydi, al til adam tábiyatına tán qubılıs deydi. Tillerdiń ayrıqshalıqların hár qıylı rawajlanıwdaǵı tariyхıy sebeplerden, хalıq tariyхına izlemeydi, al ruхtıń kórinisi dep túsindiredi. Bul obyektlik idealizm principlerindegi filosoflarǵa tán qátelik.

Salıstırmalı-tariyхıy izertlew tuwıs tillerdi izertleydi. Al hár túrli semyadaǵı tillerdi salıstırıp, barlıq dúnya tillerine bir topar tillerdi salıstırıp, olardıń bárine ortaq sıpatlardı tabıw tipologiyalıq izertlewge tiyisli boladı. Hemets Fridrik SHlegel («Til jáne indeyetslerdiń danalıǵı») flektiv, aglyutinativ dúnya tillerin ekige bóledi. Biraq barlıq tillerdi qamtımaǵanlıqtan inisi Avgus

Shlegel amorflıq tiller degendi qostı («Ádebiyatta provansal tili tuwralı maqala» 1918jıl). Naturalizmniń kórnekli wákili nemets ilimpazı Avgus Shleyхer (1821-1869) boldı. Baslı

miynetleri: «Lingvistikalıq salıstırmalı izertlew», «Hemets tili», «Darvin teoriyası hám til

10