Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya (2008 lekciya tekstleri)

ozleri baskarıp kelgen sózlerdi basqa bir mánili sózler menen sintaksislik baylanısqa túsiretuǵın grammtikalıq qural xızmetin de atqaradı.

Tirkewishler tariyxıy shıǵısı jaǵınan mánili sózler bolıp esaplanadı. Olar sóz ózgerisine ushırap mánilri ózgergen, hár túrli grammatikalıq mánilerdi bildiriwshi kómekshi sózlerge aylanǵan.

Grammatikalıq xızmeti jagınan tirkewishler seplik affkslerine bir qansha jakın keledi. Biraq tirkewishler leksikalıq mánige iye bolmasa da, ózlerinin jeke sóz túrinde keliwlerine qaray seplik affikslerinen ajıralıp turadı. Tirkewishler sóziniń awhalın haqqında aytıp berdi. Geypara tirkewishler xızmetleri jaǵınan bir-birine jaqın sinonim bolıp keledi. Tirkewishler tiykarınan sóz jasawshı hám sóz ózgertiwshi swffikslerdi qabıl etpeydi. Sebebi olar atawısh, ráwish sózler menen feyillerdiń túbirlerine belgili swffikslerdiń jalǵanıwı arqalı jasalıp, kóbinese sol túrinde ózgermesten qollanıladı. Biraqta ayırım tirkewishler ıraq/irek, law/lew, ǵı/gi affikslerdi qabıl etip

1)Túpkilikli tirkewishler.

2)Atawısh tirkewishler.

3)Feyil tirkewishler.

Túpkilikli tirkewishlerge ózleriniń leksikalıq mánisinen úzilkesil ayırılǵan ushın, deyin, kibi, yańlı t. b. tirkewishler kiredi.

Atawısh tirkewishlerge atawısh hám ráwish sózlerden tirkewishlik xızmetke ótken sózler kiredi. Basqa, ózge, burın, jaqın, keyin, soń h. t. b. Bular birde tirkewish, birde dara mánili sóz sıpatında qollanıw múmkinshiligine iye.

Feyil tirkewishlerge feyillik mániden tirkewishlik mánige kóshken sózler kiredi, baslap, boylap, jaǵalap, qaray, qaramastan t. b. Bular da birde feyil, birde tirkewish xızmetinde keledi.

Qaraqalpaq tilinde tirkewishlerdiń ayırımlarınıń ataw sepligindegi, geybirewleriniń barıs yamasa shıǵıs, bolmasa tabıs seplikleri menen dizbeklesedi.

Usıǵan baylanıslı olar tórt toparǵa bólinedi.

1) Ataw sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler, menen, benen, penen, haqqında, jóninde, tuwralı, jayında, arqalı, shın, sayın, boyı, boyınsha, kibi, yańlı, sıyaqlı, tárizli, qurlı, qurlım, eli, ebepli, álpinde, ráwishte, ıpatında.

2)Barıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler, taman, jaqın, juwıq, sayın, beyim, deyin, sheyin, qarsı, bola, qaraǵanda, qaramastan, qarap, qaray, say, sáykes.

3)Tabıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın tirkewishler, beri, berli, bermaǵan, beter, baslap, burın, ilgeri, aldın, keyin, soń, góri, basqa, ózge, bóten, tıs, tısqarı, aslam, artıq.

Tirkewishler ózleri basqarıp kelgen sózler menen birge oǵada hár qıylı mánilerdi bildiredi. Máselen, ataw sepligi menen dizbeklesetuǵın menen, benen, penen, tirkewishleri keńisliktegi orındı, waqıt mánisin, sebep mánisin, qarsılaslı máni, qarım-qatnaslıq máni, qural hám qatnas mánisin, materiallıq, predmetlik, mánilerdi t. b. mánilerdi bildiredi. Olardıń anıq dál mánilerin anıqlaw ushın kontekske qaraw kerek.

Barıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın shekem, sheyin, deyin tirkewshleri tamamlanıw, muǵdar, waqıttıń shegin hám t. b. mánilerdi bildiredi.

Tabıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın jaǵalap, boylap tirkewishleri orınlıq máni bildiredi.

Shıǵıs sepligindegi sózlerdi basqarıp keletuǵın beri, berli, bermaǵan (berman) tirkewishleri baslanıw waqtın,jaqın waqıtta baslanǵan waqıttı t. b. mánilerdi bildiredi.

Ulıwma aytqanda, tirkewishler kómekshi sózler ishinde ózinde tán grammatkalıq xızmetlepge iye, hár túrli grammatikalıq mnilerdi bildiretuǵın sózlerdiń toparı.

Olar tiykarınan sózlerdi baylanıstırıw ushın xızmet etiw menen birge, sózlerdi basqarıp olarǵa hár qıylı grammatikalıq mániler júkleydi. Tirkewishler menen seplikler arasında úlken baylanıslıqlar bar. Olar arasındaǵı sinonimlik qubılısı bugingi kúndegi aktual máselelerdiń biri.

Sabaqlıqlarda burın kómekshi atawıshlar kómekshilerdiń ishinde qaralǵan. Al sońǵı shıqqan ilimiy grammatikada bolsa olar tirkewishleriń bir túri sıpatında óz aldına qaralǵan. Tyurkologiyada kómekshi atawıshlardı anıqlaw boyınsha pikirler hár qıylı. Ayırım miynetlerde kómekshi atawıshlar atlıqtan keyin berilgen. Qaraqalpaq tilindegi kómekshi atawıshlardı tómendegishe bóliwge boladı.

1)Zattıń astı-ústi,aldı jaǵın bildiretuǵın kómekshi atawıshlar. Buǵan ast, úst, ald, túp, bas, tóbe, bet usaǵan sózler kiredi.

Ast (as-t). Bul iyelik sepligindegi sózlerden keyin kelip, ózi dizbeklesip kelgen sózi menen orınlıq, is-hárekettiń sanı mánislerinde qollanıladı.

2)Zattıń aylana-dógeregin, átiraprın bildiretuǵın kómekshi atawıshlar, art, sırt, qas,jap, qaptal, jaǵa, boy, aynala, dógerek, átirap, tus, awız, shet, arǵı jaq, bergi jaq, jiyek, etek.

3)Zattıń ish-aralıǵın bildiretuǵın kómekshi atawıshlar, ish, orta,

Sonlıqtan kómekshi atawıshlardı H. A. Baskakov tirkewishler dep qaraǵan.

Kómekshi sózlerdiń úlken bir toparın dánekerler quraydı. Olar sóz benen sózdiń, sóz toparlarınıń, sonday aq qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń araların baylanıstırıw ushın qollanılıtuǵın kómekshi sózler. Dánekerler de shıǵısı boyınsha mánili sózlerden bólinip shıqqan.

Ayırım dánekerler shıǵısı jaǵınan arab hám pars tillerinen kiirp, hám, yaki, ya, eger(parsısha), lekin (arabsha). Biraq olar háziri qaraqalpaq ádebiy tilinde fonetikalıq ózgerislerge ushırap óz sózlerimizdey bolıp ketken.

Dánekerler morfologiyalıq qurılısı jaǵınan úshke bólinedi,

1)Dara dánekerler

2)Birikken dánekerler

3)Quramalı dánekerler.

Dara dánekerler tek bir ǵana sózden yamasa bir komponentten ibarat boladı. Ya, yamasa, bolmasa, da, de, ta, te, eger, lekin taǵı da basqa.

Birikken dánekerler biraq,óytkeni, birese, quramalı dánekerler analitikalıq jol menen jasaladı. Olar qurılısı jaǵınan keminde eki sózden yamasa eki sıńardan ibarat boladı, sol sebepli, sol ushın, sonıń nátiyjesinde.

Dánekerler gáptegi sintaksistlik xızmetine qaray dizbeklewshi dánekerler hám baǵındırıwshı dánekerler bolıp ekige bólinedi.

Dizbeklewshi dánekerler. Dizbeklewshi dánekerler gáptiń birgelikli aǵzaları menen dizbekli qospa gáptegi jay gáplerdi bir-biri menen teń túrde baylanıstıradı hám olardaǵı hár túrli mánilik qatnaslardı bildiredi. Dizbeklewshi dánekerler konteksttegi ańlatqan mánislik ózgesheliklerine qaray 4 toparǵa bólinedi.

1)Biriktiriwshi dánekerler.

2)Qarsılas dánekerler.

3)Awıspalı dánekerler.

4)Gezekles dánekerler.

Biriktiriwshi dánekerlerge hám, hámde, jáne, jáne de, taǵı, taǵı da

,menen, (benen, penen) da, de, ta, te,kómekshi sózleri kiredi. Hám, menen, hám de dánekeriniń xızmeti óz-ara jaqın. Bunda tek stillik ózgeshelik, máni

kúsheytiwshilik seziledi. Hám dánekeri birgelikli aǵzalardıń hár qaysısınıń aldınan kelip qaytalanadı hám olardı baylanıstıradı hám quwanısh, hám tańlanıw menen oǵan qaradı. Hám dánekeri birgelikli aǵzalardıń hár qaysısınıń artınan qaytalanıp keliw arqalı birgelikli aǵzalardı bir-birine baylanıstırıw ushın jusaladı. Biraq bunday jaǵdaylarda hám dánekeri dánekerlik xızmet penen birge, janapaylıq xızmeti de seziledi. Jası hám, shıraylısı hám, iyman júzlisi hám sol edi. Qarsılas dánekerlerge biraq, menen, al, sonda da, solay da, solay bolsa da, sóytse de, degen menen kómekshi sózleri kiredi. Olar birgelikli aǵzalardı birgelikli qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi bir-birine qarama-qarsı mánide baylanıstıradı. Birgelikli aǵzalardıń ishinde kóbinese birlikli baylanıslardı baylanıstırıw ushın xızmet etedi. Bizler sharshadıq, biraq toqtawımızǵa bolmaydı.

Qarsılas dánekerler anıqlawıshlardıń, birgelikli tolıqlawıshlar menen pısıqlawıshlardıń araların qarsılas mánide baylanıstırıp keledi. Biraq bul qubılıs siyrek ushırasadı.

Awıspalı dánekrlerge - ya, yamasa, yaki, bolmasa, ya bolmasa, yaki bolmasa, ne, álle, meyli kómekshi sózleri kiredi. Olar birgelikli aǵzalardı hám qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi bir-birine awıspalı mánide teń baylanıstıradı.

Gezekles dánekerlerge gá, gáhi, geyde, gáde, bazda, birese, birde, bir, ári kómekshi sózleri kiredi. Olar da birgelikli aǵzalardı hám dizbekli qospa gáptiń jay gáplerin teń dárejede baylanıstırıw ushın xızmet etedi. rsirese gá dánekeri birgelikli aǵzalardı baylanıstırıwda ónimli qollanıladı.

Baǵındırıwshı dánekerler. Baǵındırıwshı dánekerler tiykarınan qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń bir-birine baǵındırıw jolı menen baylanıstırıp, baǵınıńqılı qospa gápti dúzedi. Qospa gáptegi jay gáplerdiń arasındaǵı hár túrli mánilik qatnaslardı bildirip keliwine qaray baǵındırıwshı dánekerler úsh toparǵa bólinedi.

1)Sebep dánekerler.

2)Hátiyje dánekerler.

3)Shárt dánekerler.

Qaraqalpaq tilinde sebep dánekerlerge sebebi, óytkeni, nege deseń usaǵan dánekerler kiredi. Olar arqalı sebep baǵınıńqılı qospa gápler dúziledi. Olar baǵınıńqılı gáptiń basında kelip bas gápke baǵınıńqılı boladı.

Hátiyje dánekerlerge sonlıqtan, sol sebepli, sol ushın, sonıń ushın, sonıń nátiyjesinde, nátiyjede, sonıń saldarınan, aqıbetinde, sonıń aqıbetinde, sonıń arqasında sıyaqlı kómekshi sózler kiredi.

Shárt dánekerlerge eger, eger de dánekerleri kirredi.

Sonıń menen birge qaraqalpaq tilinde dánekerlik xızmette qollanılıwshı basqada sózler ushırasadı.

1.Qanday-sonday, qansha-sonsha, qalay-solay, qanshelli-sonshelli, qanshama-sonshama sózleri salıstırmalı baǵınıńqılı qospa gáp dúziwge qatnasadı.

2.Qayda-sonda, qaydan-sonnan, qay jerge - sol jerge usaǵan sózler orın baǵınıńqılı qospa gáplerdi dúziwge qatnasadı.

3.Dep kómekshi feyili hár qıylı qospa gáp túrlerin dúziwge qatnasadı.

Janapaylarmorfologiyalıq jaqtan ózgermeytuǵın, anıq leksikalıq máni ańlatpaytuǵın dara kómekshi sózlerdiń bir túri. Olar sózge, sóz dizbeklerine, al geyde pútin gápke hár túrli qosımsha yaki ústeme máni beredi. Shıǵısı jaǵınan janapaylarda mánili sózler. Biraq tildiń uzaq rawajlanıw proсessinde olar kem-kemnen ózlerin tolıq materiallıq mánisiniń alıslap kómekshi sózler toparına ótken.

Janapaylar kóp mánili bolıp keledi. Sonlıqtan olardı toparlarǵa bóliw qıyın. Máselen shı, shi janapayı sorawlıq máni (óziń aytshı) ótinish, tilek, buyrıq mánilerin (balanıń sózin sóylemeshi) bildiredi.

Házirgi qaraqalpaq tilindegi janapaylar shıǵısı jaǵınan eki toparǵa bólinedi: naǵız yaki túpkilikli janapaylar hám basqa sóz shaqaplarınan qáliplesken janapaylar.

Haǵız yaki túpkilikli janapaylarǵa sırtqı túri jaǵınan pútin sózdiń jarım-jartı bólimi túrinen qollanılatuǵın, tek janapaylıq xızmetke ǵana qollanılatuǵın tek, aw, a,á,ǵana, da, dá, she, shı, shi, ós, túwe, ap, qap, kúpá hám t. b sıyaqlı janapaylar kiredi.

Basqa sóz shaqabınan qáliplesken janapaylarǵa eń, júdá, dım, sarras, misli, bir, ǵoy, te, hám da, de h. bjanapaylar kiredi. Olar mánili sóz shaqaplarınan yaki kómekshi sózlerdiń basqa túrlerinen janapaylıq xızmetke qollanılǵan kómekshi sózler.

Janapaylar dúzilisi jaǵınan dara hám quramalı janapaylar bolıp bólinedi. Dara janapaylarǵa quramı jaǵınan tek bir ǵana sózden bolǵan janapaylar kiredi: ǵoy, áne, mine, nayatiy, gilkiy, quramalı janapaylarǵa eki yamasa onnanda artıq sózlerdiń dizbekliginen bolǵan janapay kiredi: tekǵana, eń asa, júdá hám.

Anıqlaw janapayları: ǵoy, dá, al, naǵız, dál.

-oy, dá,aw janapayları gáp aqırındaǵı sózlerdiń keyninie dizbeklesip kelip, gápten ańlasılatuǵın oy -pikirlerdi anıq hám isenimli etip beriw ushın qollanıladı.

Haǵız, dál janapayları ózleri baylanısıp kelgen sózlerdiń aldında kelip, olardı anıqlaydı hám isenim tuwdıradı.

Kúsheytiw janapayları: da, de, daǵı, hám, aq.

Da, de janapayı birde gáptegi bir sózdiń keynine, birde gáptiń aqırındaǵı bayanlawıshtıń keynine dizbeklesip keledi. Daǵı janapayı gáp aqırındaǵı bayalawısh sózge dizbeklesip kelip gátiń ulıuma mánisin kúsheytip kórsetedi.

Hám sózi birde janapay, birde dáneker xızmetinde keledi. Hám sózi janapaylıq xızmetke qollanılǵanda da, de janapayına sinonim boladı.

Aq janapayı ózi dizbeklesip kelgen sózdiń keyninen kelip,onıń mánisin kúsheytiw ushın qollanıladı.

Ajıratıw hám sheklew janapayları: tek, tek ǵana, ǵana, bolsa, tánha, gilkiy, ılǵıy, gil, gileń, bir. Tek janapayı ózi qatnaslı bolǵan sózdiń aldınan kelip, onı basqalardan bóleklep, ajıratıp yamasa sheklep kórsetiw ushın qollanıladı, ǵana janapayı kóbinese atawısh, ráwish, feyil sózlerdi keynine kelip, olardı kóbinese sheship kórsetedi. Bolsa janapayı da sol sıyaqlı.

Gilkiy, gileń, gil, ılǵıy, tánha, bir janapayları ózleri dizbeklesip kelgen sózlerden burın kelip, olardı gáptegi basqa sózlerden kóbinese ajıratıp kórsetedi.

Siltew janapayları: áne, mine, minekey, ánekey. Soraw janapayları: ma, me, ba, be, pa, pe.

Salıstırıw janapayları: túwe, tap, misli.

Boljaw, mısqıllaw, renjiw: mis, mıs, mısh, mish, emish, sınaq.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Kómekshi sózler degenimiz ne ?

2.Kómekshi sózler qanday toparlarǵa bólinedi ?

3.Tirkewish degenimiz ne ?

4.Tirkewishler shıǵısı boyınsha qanday túrlerge bólined8 ?

5.Tirkewishler seplikler menen dizbeklesip keliwine qaray qanday túrlerge bólinedi?

6.Dánekerler degenimiz ne ?

7.Dizbeklewshi dánekerler gápte qanday xızmet atqaradı ? Onıń qanday túrleri bar ?

8.Baǵındırıwshı dánekerler gápte qanday xızmet atqaradı? Onıń qanday túrleri bar ?

9.Janapay degenimiz ne ?

10.Janapaylar shıǵısına, dúzilisine hám mánilik ózgesheliklerine qanday túrlerge

bólinedi?

Modal sózler. Tańlaqlar

Jobası

1.Modal sózler haqqında túsinik.

2.Jeke mánili modal sózler.

3.Komponentlik modal sózler.

4.Tiykarǵı hám funkсional modal sózler.

5.Tańlaqlar haqqında ulıwma túsinik.

6.Tańlaqlardıń qurılısı boyınsha túrleri.

7.Tańlaqlardıń semantikalıq túrleri

8.Tańlaqlardıń gáptegi xızmeti.

Tayanısh túsinikler.

Komponentlik modal sózler, zárúrlikti, minnetlikti, talaptı bildiretuǵın modal sózler. Túbir hám dórendi modal sózler. Modjal sózlerdiń sintaksislik ózgeshelikleri. Tańlaqlardıń semantikalıq toparları, tuyǵı-sezim tańlaqları, buyrıq mánisindegi tańlaqlar, turmıs salt-dástúrlerine baylanıslı tańlaqlar, tiykarǵı hám dórendi tańlaqlar.

Modal sózler. Modallıq máni - sóylewshiniń pikirine anıq mazmunına hár túrli qatnasların bildiretuǵın grammatikalıq kategoriya. Bunday qatnaslarǵa aytılǵan, pikirdiń anıqlıǵı, oǵan isenim, yamasa gúman, onı tastıyıqlaw yamasa biykarlaw, onıń haqıyqıy emesligin boljaw

kerek, zárúr, tiys, dárkar, shárt shıǵar h. t. b. Mısalı: Men nege kútip alıwım kerek. Qorqıp ketken bolıwı da itimal.

2. Dórendi tańlaqlardıń toparın basqa sóz shaqaplarınan tańlaq mánisine ótken sózler, geypara ózlestirme sózler, frazelogiyalıq mánidegi tańlaq sózler dúzedi. Tańlaqlardıń bul túri dáslepki shıǵısında atlıq,almasıq feyil sózler bolıp, soń tiykarǵı leksikalıq mánilerinen pútkilley uzaqlasıp, adamnıń tuyǵı-sezimlerin bildiretuǵın tańlaq sózlerge awısqan. Olar tómendegi sózler arqalı bildiriledi:

a)tańlaq hám atawısh sózlerdiń dizbeginen yamasa qospalanıp qollanılıwınan boladı: yapırmay bala, yapırmay janım, qudiretli qudayım-ay, yapırmay qudayım-ay.

b)tańlaqlar qospalanıp qollanıladı. áy, toba, yarım aqshamda ne qılıp júripti.

v) Atawısh hám feyil sózlerdiń dizbegindegi turaqlı dizbek qálpinde keledi: jolıń bolsın, alla bilsin, ádira qalsın, allanıń rehimi jawsın, quday saqlasın.

g) tańlaq hám atawısh sózlerge ay,aw janapaylarınıń dizbeklesiwi arqalı jasaladı. áttegenay, shirkin-ay, qaraǵım-aw, oybayaw, qaraǵım-ay t. b.

d) maqullaw hám biykarlaw mánisindegi sózler tańlaqlar menen qatar qollanılıp dórendi tańlaqlardı jasaydı:

-Oy, yaqshı-dá-dep Dáweke ketken soń sırtqa shıqtı.

Dórendi tańlaqlarǵa úy haywanların shaqırıw, aydaw mánisindegi buyrıq tańlaqlar da

jatadı.

Bul tańlaqlar quramı jaǵınan tákirarlanǵan jup sóz formasında keledi: tóte-tóte, tót, há, tót, dige-dige, háwkim-háwkim, pısh-pısh h. t. b.

Basqa tillerden kirgen tańlaqlar da dórendi tańlaqlardıń toparına kiredi: bárákálla, allahiy, assalawma áleykwm, waleykwm assalam, ura t. b.

Tańlaqlar mánili sózler toparına kirmegeni menen, olardıń sóylewde semantikalıq ózgeshelikleri júdá keń. Bir tańlaq sózdiń ózi gáp hám kontekstte qollanılıwına qaray bir neshe mánilerdi bildiredi. Biraq tańlaqlardıń mánisin sóz etkende, onı leksikalıq birlik sıpatındaǵı mánili sózler menen teńbe-teń qoyıwǵa bolmaydı.

Qaraqalpaq tilindegi tańlaqlar basqa túrkiy tillerdegi tańlaqlar sıyaqlı úsh semantikalıq toparǵa bólinedi:

1)emoсional tańlaqlar.

2)imperativ tańlaqlar

3) etiketlik tańlaqlar.

Emoсional tańlaqlar ekige bólinedi:

1. Unamsız sezimlerdi bildiretuǵın tańlaqlar: átteń, astapırapla, yapırmay, óybey, waq, sorım, bay-buw, hawhaw t. b.

2. Unamlı sezimlerdi bildiretuǵın tańlaqlar: pa, pay, paq, túpálem, shúkir, bárákalla, qutlı bolsın, yashasın h. t. b.

Imperativ tańlaqlar adamlarǵa,úy haywanlarına, quslarǵa qatnaslı aytıladı. 1. Adamǵa qatnaslı: ha, há, háy, qaraǵım,shırıǵım, posh, marsh, allo.

2. Úy-haywanlarına,quslarǵa baylanıslı: máh, háwkim-háwkim, tót, pishpish, gúr-gúr t. b. Etiketlik tańlaqlar. Bularǵa sálemlesiw, xoshlasıw, xoshametlew, qutlıqlaw, tilek etiw, kewil atıw t. b. mánilerdegi ádeplilikke baylanıslı sózler kiredi. Assalawma aleykwm, harma,

keshirersiz, raxmet.

Tańlaqlar gápte intonaсiyanıń ózgesheligine qaray sintaksislik xızmet atqaradı. Máselen: gáplik intonaсiya menen aytılsa sóz-gáp xızmetin atqaradı.

Gáplik emes intonaсiya menen aytılıp, gápke qatnaslı bolıp kelgende kiris aǵza xızmetin atqaradı. Eger olar suvstantivlesken jaǵdayda gáp aǵzaları xızmetin atqaradı. Ulıwma tańlaqlar sóz shaqaplarınıń ishinde ózine tán ózgesheliklerine tiyis bolǵan ayırıqsha sóz shaqabı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Modal sózler degenimiz ne ?

2.Jeke mánili modal sóz degenimiz ne ?

9.Komponentlik modal sóz degenimiz ne ?

10.Modal sózlerdiń qanday sintaksislik ózgeshelikleri bar ?

5.Tańlaqlar degenimiz ne?

6.Tańlaqlar mánisi boyınsha qanday túrlerge bólinedi? w Emoсional tańlaqlar degenimiz ne ?

8.Imperativ tańlaqlar degenimiz ne ?

9.Etiketlik tańlaqlar degenimiz ne ?

10.Tańlaqlar quramı boyınsha qanday túrlerge bólinedi?

11.Tańlaqlar gápte qanday xızmet atqaradı ?