Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya (2008 lekciya tekstleri)

sintetikalıq xızmettegi emes, joq kómekshi sózlerdiń dizbegi arqalı analitikalıq usıllar menen bildiriledi.

Feyildiń dáreje kategoriyası is-háreket penen subekt hám obekt arasındaǵı qatnaslardı bildiredi. Yaǵnıy is-háreket penen islewshi arasındaǵı baslanıstı kórsetedi. Mısalı: ashtı, ashıldı, ashıstı, ashqızdı feyillerin alıp qarayıq:

Bunda ashıldı feyillerde is-háreket belgisiz subekt yamasa grammatikalıq obekt tárepinen, al qalǵanlarında grammatikalıq subekt tárepinen islengeni bildirilip tur.

Feyildiń dáreje kategoriyasınıń túrleri haqqında qaraqalpaq til biliminde hár qıylı pikirler ushırasadı. Bir qatar miynetlerde, mektep sabaqlarında feyildiń ń dárejesi bar dep kórsetilgen. N. A. Baskakov ó dáreje bar dep kórsetken. Basqa tuwısqan túrkiy tillerinde feyildiń ó dárejesi bar delingen. Sońǵı shıqqan ilimiy grammatikada da ó dáreje bar delingen.

Túp dáreje. Feyildiń túp dárejesi ózine tán arnawlı dáreje affiksine iye emes, onıń mánisi, tiykarınan, feyildiń túbir hám dórendi túbir formaları arqalı ańlataladı. Sonlıqtan túp dáreje leksikalıq jol menen jasalıp, onıń is-háreketi tek subektke qatnaslı bolıp turadı. Mısalı: terdi, jedi, jazdı, qazdı. Bılayınsha qaraǵanda bul ózlik dárejege usas. Biraq biz olardı bir-birinen ajıratıwımız ushın feyillerdegi dáreje mánisin bildiriwshi grammatikalıq formalardı esapqa alamız.

Túp dáreje feyilleri feyildiń basqa dárejeleriniń jasalıwı ushın tiykar boladı.

Ózlik dáreje. Ózlik dáreje feyili subekttiń is-háreketiniń ózine qaratılǵanın bildiredi, yaǵnıy is-háreket subekttiń ózi tárepinen iske asadı.

Qaraqalpaq tilinde ózlik dáreje q usıl menen bildiriledi:

1. Morfologiyalıq usıl. Bunda ózlik dáreje ın, in, n, ıl, il, l ,lıq, lik, ıq, ik, k affiksleriniń járdeminde jasaladı: tayarlandı, búgildi, buwlıqtı, tolıqtı t. b.

ın, in, n affiksi awıspalı mánidegi túp feyillerge jalǵanadı, olar awıspasız feyilge aylanadı. kórindi, sıbırlandı, tayarlandı, qarandı t. b.

ıl, il, l affiksi. Bul affiks tiykarınan belgisiz dáreje affiksi. Ayırım feyil sózlepge jalǵanǵanda ózlik dáreje feyilin jasaydı. Mısalı: keril, búgil, awdarıl t. b. Bunda awıspalı ---> awıspasızǵa lıq, lik, ıq, ik, q,k affikslerinen: buwlıq, atlıq, tınıq, qanıq, jetik.

2. Sintaksislik feyil menen bildiriliwi. Bunda ózlik dáreje feyilleri tabıs sepligindegi ózlik almasıǵın basqarıp keledi.

e. Leksikalıq usıl menen beldipiledi. Bunda túbir hám dórendi feyiller ózlik dáreje mánisin ańlatadı. Oyandı, quwandı, namıslandı t. b.

Sheriklik dáreje. Sheriklik dáreje feyilleri eki yamasa bir neshe subekttiń qatnasıwı arqalı birgelesip, sheriklesip islengen háreketti bildiredi. Ol túbir hám dórendi feyillerge ıs, is, s affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı. qaǵıstı, qarıstı, ashıstı, sóylesti t. b.

Sheriklik dáreje qospa affiks bolıp ketken las, les affiksi arqalı da jasaladı. qollastı, sálemlesti, járdemlesti, xoshlastı.

Geyde sheriklik dáreje leksikalıq usıl menen de bildiriledi: aytıstı, gúresti, keńesti, jarıstı. Sheriklik dáreje feyillerinde grammatikalıq baslawısh birew boladı da, is-háreketke

qatnasıwshı subekt keminde ekew boladı.

Sheriklik dáreje feyilleri túrli mánilik ottenoklarǵa iye.

a) sheriklik dárejedegi feyiller eki yamasa bir neshe subekttiń birigelesip jámlesip islengen is-háreketlerin bildiredi: oylasıw, ushırasıw, duslasıw.

b) járdemlesiw, kómeklesiw mánisindegi is-háreketlerdi bildiredi: qazistı, járdemlesti, teristi

t. b.

Ózgelik dárejeis -hárekettiń grammatikalıq subekt arqalı emes, basqa bir logikalıq subekt arqalı islengenligin bildiredi: aldırdı,jazdırdı,alǵızdı, oqıtıptı, ótkerdi, qutqardı h. t. b.

Ózgelik dáreje morfologiyalıq usıl menen tómendegi affiksler arqalı jasaladı: 1. dır/dir, tır/tir: aldır, keltir, taptır t. b.

2. t, ıt/it:oqı-t, oran-t,qorq-ıt, úrk-it t. b.

3. qız/kiz, ǵız-giz, (dır/dir) alǵız, jegiz, al-dır, je-dir t. b.

4. qar/kor, ǵar/ger, qır/kir, ǵır/gir, ar/er, ır/ir: jatqar, ótker, shıǵ-ar, bat-ır, kósh-ir h. t. b.

Belgisiz dáreje-feyiller grammatikalıq subekt tárepten emes, al logikalıq subekt tárepinen islengen is háreketti bildiredi.

Belgisiz dáreje - morfologiyalıq usıl menen ıl/il (dawısızlardan keyin) affiksler arqalı jasaladı. Mısalı: qızıldı, kór-ildi, egildi, atıldı t. b. sonday-aq belgisiz dáreje feyilleri ózlik dárejeniń ın/in/n affiksleri arqalı da jasaladı: salındı, ilindi, tazalandı, t. b. Bulardıń ekewiniń mánisi kontekst arqalı ajıraladı. á) Azat juwındı, kiyimdi tazaladı, (ózlik dáreje). ǵ) Atqora tazalandı, salı túyiklendi bul belgisiz dáreje.

Feyil formalarınıń struktura semantikalıq hám funkсional formalarınıń sisteması úsh toparǵa bólinedi: 1) feyildiń betlik

formaları 2) feyildiń betlik emes formaları hám 3) feyildiń kómekshi funkсional formaları.

1.Betlik feyiller, betlik feyildiń ózine tán xarakterli ózgeshelikleriniń biri ol meyil, máhál, betsan kategoriyalarına iye boladı. Bul kategoriyalardıń hár qaysısınıń arnawlı morfologiyalıq forması bar.

2.Betlik emes feyiller. Feyildiń funkсional formalarınıń geyparaları meyil, máhál hám bet-san kategoriyalarına iye bolmaydı. Olar sol dórendi formasında sóz ózgertiwshi affikssiz qollanılıp, betlik emes feyil sistemasın dúzedi. Betlik emes feyil sistemasına infinitiv, háreket atı, kelbetlik feyil hám hal feyil formaları kiredi.

3.Kómekshi funkсional feyiller. Bul feyillerdiń sistemasın kómekshi feyil, tollıqsız feyil hám feyildiń modal formaları dúzedi. Kómekshi funkсional feyiller jeke qollanılmaydı. Olar mánili sózler menen dizbeklesip sol sózlerge qosımsha grammatikalıq máni beredi.

Feyildiń betlik formaları.

Meyil kategoriyası. Feyildiń meyil kategoriyası is-hárekettiń obektivlik haqıyqatlıqqa bolǵan mánilik qatnasların bildiredi. Is-hárekettiń haqıyqatlıqqa qatnası. Sóylewshiniń haqıyqatlıqqa bolǵan qatnası isháreket arqalı bildirilip, sol is-háreket buyrıq , tilek, shárt hám anıq xabarlaw mánilerinde keledi. Házirgi úyrenilip júrgen meyillerdiń qatarına maqset meyili qosılıp , olar bes túrge bólinedi

Bwyrıq meyil. Bwyrıq meyil sóylewshi tárepinen basqa birewge qaratılǵan bwyırıw , hámir etiw, shaqırıq t. b mánilerdegi is-háreketti ańlatadı. Sóylewshiniń bwyrıǵı tıńlawshıǵa ( ekinshi ya birinshi betke ) tıńlawshı arqalı basqa birewge (úshinshi betke) ótedi. Sonlıqtan haqıyqıy bwyrıq

Bwyrıq meyil shárt meyildiń 2-bet birlik formadaǵı sań\seń affiksine a, á janapaylarınıń qosılıwı arqalı da jasaladı: irkilmeyik, kettik, kóz jasımdı tókpeymen. h. t. b.

Tilek meyil. Tilek meyil is-hárekettiń isleniwine sóylewshiniń niyetin, ármanın, ótinish, soranıw, sıyaqlı qatnasların bildiredi. Tilek meyil mánisindegi feyiller ele islenbegen, biraq isleniwi tiyis ishárektlerdi ańlatadı. Qaraqalpaq tilinde tilek meyil sintetikalıq hám analitikalıq usıllar arqalı bildiriledi.

1)Sintetikalıq formadaǵı tilek feyildiń morfologiyalıq kórsetkishi: ayın, eyin, ǵay, qay, key. 2) Analitikalıq formadaǵı tilek meyiller tómendegishe jasaladı.

A)Tartım affiksli ǵı, gi,qı,. ki formaları háreket atı feyil menen kelgen kómekshi feyiliniń qosılıuı arqalı: alǵım keledi, kórgim kelmeydi, kórgisi kelmeydi.

B) sa,se, formalı shárt meyil menen edi, eken tolıqsız feyilleriniń qosılıwı arqalı: Barsa edi, barsa eken.

Sonday-aq tilek meyil ar,er, r formalı kelbetlik feyilge tartımnıń 1 bet kelbetlik feyilge tartımnıń edim tolıqsız feyiliniń qosı-lıwı arqalı (kúter edim,isler edim) bwyrıq meyildiń 3 bet forması arqalı bildiriledi: kóz-tilden saqlasın, ómiri uzaq bolsın, topıraǵı torqa bolsın.

Shárt meyil. Shárt meyil is-hárekettiń isleniw yamasa islenbew shártin bildiredi. Shárt meyil qatnasqan gápte eki is háreket boladı.

Jaqsı oqısań imtixannan óteseń, kóp wyıqlasań jaman úyreneseń tiykarǵı forması sa\se. Maqset meyil. Bul meyil qaraqalpaq tilinde úrenilmey kiyatır edi. Ózbek

,túrkmen,wyǵır, qırǵız,bashqurt tillerinde burınnan-aq maqset meyili meyildiń bir túri dep qarauǵa boladı. Onıń tiykarǵı forması maqshı,mekshi, baqshı, bekshi, paqshı, pekshi.

Anıqlıq meyil Anıqlıq meyil belgili bir waqıt penen baylanıslı bolǵan real mánidegi anıq xabardı ańlatadı. Bul meyildiń waqıt penen baylanıslıǵı onıń máhál kategoriyasına qatnaslı ekenligin bildiredi.

Anıqlıq meyildiń arnawlı grammatikalıq forması joq. Onıń mánisi betlenip kelgen ótken, házirgi, keler formaları arqalı ańlatıladı.

Máhál kategoriyası. Feyil arqalı bildirilgen isháreket belgili bir waqıtta hám keńislikte iske asırıladı. Sonlıqtan máhál kategoriyası barlıq feyiller ushın tán kategoriya. Máhál túsinigin ańlawda sóylew waqtı esapqa alınadı. Eger feyil bildirgen is-háreket sóylew waqtınan burın bolsa ótken máhál, sóylew waqtınan burın bolsa keler máhál, sóylew waqtınan soń bolatuǵın bolsa ótken máhál, sóylew waqtı menen birdey waqıtta iske asıp otırsa házirgi máhál dep júritiledi.

Ótken máhál formasındaǵı feyiller is-hárekettiń sóylew waqtına shekem bolıp ótkenligin yaki ótpegenligin hár túrli belgileri menen sıpatlap kórsetedi.

Házirgi ilimiy grammatikada feyildiń ótken máháliniń tómendegidey túrlerin kórsetip ótken.

1)anıq ótken máhál dı, di, tı, ti.

2)nátiyijeli ótken máhál ǵan, gen, qan, ken+ betlik affiksleri.

3)Anıq emes burıńǵı ótken máhál ıp, ip,p+ betlik affiksleri.

4)Burınǵı ótken máhál ǵan, gen, qan, ken+ edi, eken,a,e, y,+dı+eken

5)Jaqın ótken máhál ıp, ip, p+edi: shıǵıp edi

6) Tamamlanbaǵan ótken máhál, a, e, y,+tuǵın+edi:

úlestiretuǵın edi ıwshı\ iwshi+edi.

u)Tákirarlawshı ótken máhál ar, er,r,mas,mes,bas,. bes,pas,pes+edi.

v)Niyetli ótken máhál

a)a,e,y,+ jaq+ edi

b)maqshı,mekshi + edi 9) Dawamlı ótken máhál

a)tur,júr,otır, jatır, atır+edi, eken b) maq, mek, ıw, iw + edi, eken.

Házirgi máhál feyilleri is-hárekettiń sóylew waqtı menen bir waqıtta bolıp atırǵanlıǵın bildiredi.

Házirgi qaraqalpaq tilinde házirgi máhál feyilleri analitikalıq hám sintetikalıq formalarında qollanıladı.

orın sepliginde turıwınan: islewdemen. 3) Házirgi keler máhál

a,e,y+ betlik affiksleri.

Keler máhál feyilleri is-hárekettiń sóylew waqtınan keyin, yaǵnıy kelesi waqıtlarda orınlanatuǵının bildirip, tek sintetikalıq formada ǵana jasaladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde keler máhál formaları tómendegilerden ibarat.

1) Anıq keler máhál

2)Bolajaq keler máhál

ar, er, r,mas,mes+ betlik affiksleri bararman, kelermen, barmaspan.

e)Niyetli keler máhál.

a)a, e, y + formalı kelbetlik feyillerge+betlik affiksleri bara jaqpan, kelejaqpan.

Bet-san kategoriyası. Feyillerge bet san kategoriyalarınıń affiksleri menen ózgerip,ishárekettiń bir betke subektke qatnaslı ekenligin bildiredi. Feyillerdiń bet-san affiksleri menen ózgeriwi úsh betke qatnaslı boladı.

Hár bir bettiń ózine tán morfologiyalıq betlik forması boladı. Sóylewshi-(1 bet forması), tıńlawshı-(2bet forması) sóylewshi hám tıńlawshıdan basqa bet(3 bet forması) formalarında keledi. Feyildiń 1-2 bet formaları, tiykarınan adamlarǵa qatnası aytıladı da, 3-bet forması adam hám adamnan basqa predmetlerge de qatnası aytıla beredi. Mısalı: jazaman, isleymen, jazamız, isleymiz, jaǵasań,isleyseń, jaǵasız, isleysiz, jaǵadı, isleydi,jawadı, artadı t. b.

Feyildiń betlik emes formaları

Háreket atı feyili. Háreket atı feyili óziniń dáslepki dórendi formasında feyildiń bet-san

erge, masńa,meske,ıwǵa,iwge,wǵa,wge,siyaqlı qospa affikslerge iye. Oqıw, barmaq, alǵı, bergi, alıs, beris, kórgenshilik, tatırlıq, bolarlıq, jibermeslik, aydatajaqlıq, shaqırmaqlıq t. b.

Háreket atı feyili eki sóz shaqabı, feyil hám atlıqqa tán belgilerge iye boladı da, geyparaları tek feyilge qatnaslı bolıp, sheklengen dárejede qollanıladı. Olardıń sheklengen dárejede qollanılǵan formaları infinitivke tán. Usıǵan baylanıslı háreket atı feyilleri atawısh feyili hám infinitiv feyilleri bolıp ekige bólinedi.

Kelbetlik feyil. Kelbetlik feyil eki sóz shaqabınıń feyil hám kelbetliktiń mánisin bildiredi. Is-háreket mánisinde kelgende dáreje máhál kategoriyasına , bolımsız hám bolımlı formalarında qollanıladı, bet-san affiksleri menen ózgeredi. Kelbetlik siyaqlı atlıq sózlerge qatnasıp anıqlawıshlıq xızmet atqaradı, substantivlesedi. Bul jaǵdayda seplik, kóplik,tartım affiksleri menen ózgeredi.

Kelbetlik feyildiń ǵan, gen, qan, ken, tuǵın, ar, er, r, mas, pas, pes, bas, bes, ıwshı, iwshi, wshı, ushı, ıwlı,iwlı, ulı,wlı,uli,maqshı, mekshi, paqshi, pekshi, baqshı, bekshi formaları, atributivlik-

pısqılawıshlıq mánilerge iye bolǵan feyillerdiń atributivlik-pısqılawıshlıq forması hal feyil formaları bet, san hám máhál mánilerin bildirmeydi. Sonlıqtan hal feyiller morfologiyalıq belgisi jaǵınan betlik emes feyillerdiń sistemasına kiredi. Hal feyil formaları tiyikarǵı hám qospa affiksler bolıp ekige bólinedi. Tiykarǵı affikslerge ıp, ip, p, a, e, y, may, mey, affiksleri kiredi.

Qospa formalar: maqta, mekte, ıwda, iwde, ıwǵa, iwge, maǵa, mege, ırǵa,irge, masqa,meske, mastan, mesten,mastay, mestey, ǵannan, gennen,ǵalı, geli, ǵanshalı, gensheli, ıraq,irek.

Hal feyildiń dara formaları tilde ónimli qollanıladı.

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1.Feyil qanday sóz shaqabı ?

2.Feyildiń qanday mánilik túrleri bar ?

3.Feyildiń qanday dárejeleri bar ?

4.Feyildiń qanday meyilleri bar ?

5.Feyildiń qanday máhálleri bar ?

6.Háreket atı feyil degenimiz ne ?

7.Kelbetlik feyil degenimiz ne ?

8.Hal feyil degenimiz ne ?

Ráwish. Mánilik túrleri. Morfologiyalıq ózgeshelikleri

Jobası:

1.Ráwish sóz shaqabı haqqında ulıwma túsinik..

2.Yaqıt ráwishi

4.Sın ráwishi

5.Muǵdar – dáreje ráwishi

6.Maqset hám sebep ráwishi

7.Ráwishtiń dárejeleri

8.Ráwishtiń gáptegi xızmeti

Tayanısh túsinikler

Ráwish is-hárekettiń hám belginiń belgisin bildiretuǵın sóz shaqabı. Ráwishtiń mánilik túrleri. Ráwishtiń jay,salıstırıw,arttırıw dárejeleri.

Ráwish basqa sóz shaqaplarınan ózine tán belgileri menen ajıralıp turadı. Ráwish -is- hárekettiń hám belginiń belgisin bildiretuǵın sóz shaqabı. Ráwish feyil menen dizbeklesip kelgende is-hárekettiń hár qıylı belgilerin (waqtın, ornın,sının t. b)bildiredi. Mısalı: Xalıqqa paydalı isti bosqa jiberiwge bolmaydı. Bir maydannan soń avtobustıń ishi adamǵa lıqqa toldı.

Anam paqır meni kóp uwayımlaytuǵın edi. Ráwish belginiń belgisin bildirip kelgende kóbnese kelbetlik penen dizbeklesedi. Mısalı: Sup-sulıw kóp etajlı jaylardıń qasınan óttik.

Ráwishler ráwish sózdiń aldında dizbeklesip kelgende feyil tárepinen iske asatuǵın isháreket belgisin anıq, naqpa-naq kórsetedi. Bes kún boldım keshe túnde qayttım. Bizler búgin azanda júdá erte turdıq. Keshe keshte birden dawıl turıp qalada shań tozań kóterilgen edi. Ráwish atlıq penen dizbeklesip kelgende kóbnese predmettiń muǵdarlıq dárejesin bildiredi: Náziranı kórmegenime de ádewir jıl bolıp qalıptı. Urıs jılları annam ekewmiz talay túyeklerdi aydaǵanbız.

Ráwishler ańlatatuǵın mánisi boyınsha tómendegi túrlerge bólinedi: á)waqıt ráwishi, ǵ)orın

ráwishi q)sın ráwishi, ń)muǵdar-dáreje, ó)maqset ráwishi, ú)sebep ráwishi.

Yaqıt ráwishi. Is-hárekttiń iske asıw waqtın bildiredi. Mısalı:Men ne deymen, qobızım ne deydi degen eken bayaǵıda birew. Yaqıt ráwishleri ishárekettiń bolıp atırǵan waqtın, keshigip iske asatuǵın waqtın, ishárekettiń bárháma úziliksiz turatuǵın waqtın, birden iske asatuǵın ishárekt waqtın,araları úziliske túsip iske asatuǵın is-háreket waqıların bildirip keledi. Mısallar:Keshe balıqtıń jartısı suw-da jatır edi ,búgin tasırayıp sırta qalıptı. Állen waqıtta esine engendey boldı. Sol kúnnen baslap hár kúni úziliksiz kelip turdı. Biraq sol jigit bir túnde zımzıya bolıp ketti. Apası geyde ayıbın moynına qoyıp urısadı.

Orın ráwishi. Is-hárekettiń iske asıw ornın baǵdarın bildiredi. a)ishárekettiń ornın kórsetedi. Sol manda otırıp sóylesemiz. b)is-háreket

baǵdarın kórsetedi. Jańa Sánemdi qalaǵa shıǵarıp salıp berman qayrılǵanım.

Sın ráwishi. Is-hárekettiń qalay, qáytip,qalayınsha isleniw usılın,sının hám onıń hár qıylı hal jaǵdayların bildiredi. Mısalı: Ol hámme qosıqtı yadtan biletuǵın edi. Náziyranıń túri birden ózgerip ketti. Muǵallimniń sorawlarına zordan juwap berdi. Ásten qapını ashıp kirip keldi. Olar doslarsha sırlasatuǵın edi.

Muǵdar-dáreje ráwishi. Is-hárekttiń,predmettiń hámráwishtiń belgisiniń artıq yamasa kemlik dárejesin ,muǵdarın,ólshemin bildiredi:

a) belginiń artıq mánisin ańlatatuǵın muǵdar dáreje ráwishleri: ádewir,kóp,talay,birtalay t.

zárre,sál,az,kem,azlap,azǵantay t. b. sózler arqalı bildiriledi. Túske taman sál ózine keleyin dedi. Jáne,taǵı,qayta,qayta-qayta t. b ráwishler ishárekttiń qaytalanıw muǵdarın bildiredi. Ol ornına qayta otırdı. Ílay suwǵa qayta-qayta súńgip salqınlandı.

Maqset ráwishi. Is-hárekettiń iske asıw yaki aspaw maqsetin bildiredi. Isleniwge tiyisli ishárekttiń ne maqsette islenip yamasa islenbegenligin kórsetedi. Mısalı: Usılardıń hámmesin izine shubırtıp ádeyi kelip otır. Onıń jortaǵa kúlip otırǵanın hámme sezdi.

Sebep ráwishi. Is-hárekettiń iske asıw sebebin yamasa onıń nátiyjesin bildiredi. Mısalı: Men júdá ońaysızlanıp ilajsızdan kúlip onıń qasına keldim. Qaraqalpaqlar hayal atın biykarǵa uran etpese kerek.

Ráwishtiń dárejeleri is-hárekettiń belgisin basqa bir belgi menen salıstırıp,onıń artıq yamasa kem ekenligin kórsetedi. Ráwish jay,salıstırıw hám arttırıw dárejelerine iye.

Jay dáreje. Bul dárejede is-háreket belgisin basqa belgilerge salıstırmay hesh qanday qosımtalarsız túbir sóz túrinde qollanıladı: házir,jańa,soń,keyin,jıldamtez,áste,kóp,kóp t. b

Salıstırıw dáreje. Bunda is-hárekettiń belgisin basqa bir belgi menen salıstırıp kórsetedi. Bul dáreje túbir hám dórendi ráwishlerge -raq-rek,- ıraq-irek qosımtalarınıń jalǵanıwı nátiyjesinde jasaladı: Alısıraq aǵayindi bılay qoyǵanda tuwısqanlardı da jat etip jibergen ekenseń ǵoy seń, urıs. Páseytiw mánisindegi salıstırıw dáreje ráwishleri –law-lew

qosımtalarınıń járdeminde jasaladı: Qalayda Qosbergen keshlew shıqqan edi. Oqıwǵa búgin kúndegiden ertelew shıqtı.

Arttırıw dáreje. Ráwishtiń arttırıw dárejesi qandayda bir ishárekettiń sapa belgisiniń ekinshi bir is-hárekettiń sapabelgisinen artıqlıǵın kórsetedi. Arttırıw dárejesi kóbnese tiykar ráwishlerdiń aldında janapaylıq xızmettegi kúsheytiwshi sózler menen dizbeklesip keliwinen de jasaladı. Mısalı: Universitet kitapxanasında kitaplar oǵada kóp. Balalardıń qatnaytuǵın mektebi

úyimizge dım alıs.

Ráwishtiń arttırıw dárejesiniń taǵı bir túri tiykar ráwishleriniń aldına kúsheytkish

ǵana,dım ǵana,kóp ǵana,júdá ǵana t. b. Onıń kitapxanasında kóp ǵana ilimiy kitaplar bolıp meniń kitapqa degen qızıwshılıǵımdı taǵı da arttıratuǵın edi.

Ráwish sóz shaqabınıń ózine tán semantikası,morfologiyalıq belgileri hám sintaksislik xızmetleri bar. Ráwishke tek ráwish mánisin ańlatıp,sintaksislik jaqtan pısıqlawısh xızmetin atqarıp keletuǵın bir qansha túbir sózler kiredi: bárhá,mudam,házir, jorta,áste,erte t. b.

Ráwishtiń tiykarǵı morfologiyalıq ózgesheligi,ol sóz ózgertiwshi affikslerge iye emes,basqa sózler menen baylanısqanda sóz ózgertiwshi qosımtalardı qabıllamaydı. Ráwish ózine tán sóz jasawshı -sha-she,-lay-ley qosımtalarına iye.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Ráwishtiń basqa sóz shaqaplarınan qanday ózgesheligi bar?

2.Ráwishtiń qanday mánilik túrleri bar?

3.Ráwishtiń qanday dárejeleri bar?

4.Ráwishtiń qanday morfologiyalıq belgileri bar?

5.Ráwishtiń gáptegi xızmeti qanday?

Kómekshi sozler. Tirkewish. Dáneker. Janapay

Jobası:

1.Kómekshi sózler haqqında tusinik.

2.Tirkewishler. Tirkewishler hám seplikler.

3.Tirkewishlerdin manileri.

4.Komekshi atawıshlar.

5. Dánekerler. Olardıń xızmeti.

6. Dánekerlerdiń morfologiyalıq qurılısı.

7.Dizbeklewshi hám baǵındırıwshı dánekerler.

8.Janapaylar. Janapaylardıń mánileri.

Tayanısh túsinikler.

Kómekshi sózler, túpkilikli tirkewishler, atawısh tirkewishler, feyil tirkewishler, tirkewishler hám seplikler, dánekerlerdiń quramı boyınsha túrleri, dizbeklewshi hám baǵındırıwshı dánekerler, janapaylar, túpkilikli janapaylar hám basqa sóz shaqapoarınan qáliplesken janapaylar, qosımsha máni beriwshi, modallik máni beriwshi, ishki sezimlik tásirlik máni beriwshi hám forma jasawshı janapaylar.

Kómekshi sózler leksikalıq mánige iye emes, belgili bir gáp aǵzasınıń xızmetin atqara almaytuǵın sózlerdiń toparı. Olar atkaratuǵın xızmetine qaray abstrakt grammatikalıq mánilerge iye boladı. Kómekshi sózlerdiń hámmesi birdey xızmet atqarmaydı. Olardıń ayırımları mánili sózlerdiń arasındaǵı hár túrli mánilik qatnaslrdı bildiriw ushın qollanılsa, geyparaları sóz benen sózdi, qospa gáp quramındaǵı jay gáplerdi aylanıstırıw ushın xızmet etedi. Al kómekshi sózlerdiń jáne bir toparı ózi dizbeklesip kelip, sózge, sóz dizbegine, geyde pútkil gápke hár túrli qosımsha máni berip keledi. Usıǵan baylanıslı kómekshi sózler, tirkewishler, kómekshi atawıshlar, dánekerler, janapaylar bolıp bir neshe túrge bólinedi.

Tirkewishler ózleri dizbeklesip kelgen sózler menen birge waqıtlıq, orınlıq, seplik, maqsetlik, sınlıq, teńewlik, salıstırıwshılıq, qarsılaslıq hám t. b. mánilerdi bildiredi. Olar atawısh yamasa atawıshlıq xızmette qollanılatuǵın sózlerden keyin kelip, olardıń belgili bir seplik formasında turıwın talap etip basqarıp kelse, ekinshi jaǵınan