Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya (2008 lekciya tekstleri)

jaqın),qos,jup,par(eki sanına jaqın). ǵ) Esaplıq sózlerÚmetr,сentner,tonna,arshın,mısqal sotıx. Olar hár qıylı uzınlıq awırlıq kólem,waqıt ólshemlerin bildiredi. q) San muǵdarın bildiriwshi turaqlı sóz dizbekleri. Qara górim jer,at shaptırım jer,bir uyqıǵa shekem,bir gósh pisirimdey. Olar muǵdardı onsha anıq emes etip korsetedi. Biraq bul san mánisin bildiretugın sózler sanlıq sóz shaqabına kirmeydi. Sebebi olardı arifmetikalıq belgiler menen kórsete almaymız. Al sanlıq sózlerdin baslı ózgesheliginiń biri arifmetikalıq belgige iye bolıwı. Sanlıqlar basqa sóz shaqabınan jasalmaydı. Olar ózlerine tán forma jasawshı affikslerge iye. Olar arqalı sanaq sanlardan sanlıqtın basqa mánilik túrleri jasaladı. -ınshı ,inshi affiksi arqalı qatarlıq sanlıqlar -aw,-ew affiksi arqalı katarlıq sanlıqlar -aw,- ew affiksi arqalı jıynaqlaw sanlıqları ,-day,-dey,-tay,-tey affiksleri arqalı shamalıq sanlıqlar jasaladı.

Sanlıklar qurılısı jaǵınan jay hám qospa bolıp ekige bólinedi: á)túbir sanlıqlar ǵ)dórendi sanlıqlar

Tubir sanlıqlar tek bir túbir morfemadan ibarat bolıp,qurılısı jaqınan basqa morfemalarǵa ajıratılmaydı. Dórendi sanlıqlar túbir sanlıqlarǵa hár qıylı affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jasaladı.

Qospa sanlıqlar sostavlı,jup,tákirar hám birikken sanlıqlar bolıp bólinedi.

Sostavlı sanlıqlar eki sandı bir-birine qosıw hám kóbeytiw arqalı jasaladı. Bólshek sanlıqlar da sostavlı sanlıqlardıń bir túri

Jup sanlıqlar mánisi jaǵınan bir-birine jaqın bolǵan eki sannıń juplasıwınan jasaladı. Bunda birinshi komponentten muqdarı jaǵınan kishi boladı.

Tákirar sanlıqlar bir sannıń eki márte tákirarlanıwı arqalı jasaladı. Ataw sepligi formasında turıp tákirarlanıwı tek bir sanlıǵı tákirarlanıw uqıbına iye.

Birikken sanlıqlarǵa tek triyxıy-etimollogiyalıq jaqtan qaraǵanımızda alpıs,jetpis,seksen,toqsan sanlıqları kiredi.

Sanlıq muǵdardı,sandı hár qıylı qosımsha mánileri menen ańlatadı. Máselen,predmettiń anıq sanın,birbólegin yamasa bir toparın ,qatar tártibinh. t. b. Usıqan baylanıslı olar eki toparǵa bólinedi. á) Sanaw muǵdarın ,esaplawdı bildiriwshi esaplıq sanlıqlar. ǵ) Qatarlıq tártipti bildiriushi esaplıq sanlıqlar.

Esaplıq sanlıklar. Esaplıq sanlıqlarǵa sanaq ,jıynaqlaw ,toplaw

,shamalıq ,bólshek sanlıqlar kiredi. Sanaq sanlıqlar ulıwma abtrakt san atamasın yamasa predmettiń anıq sanın bildirip,kansha? neshe? degen

sorawlarǵa juwap beredi. Ózleriniń matematikalıq tańbalarına da iye. Sanaq sanlıqlar sanlıktıq basqa mánilik túrleriniń jasalıwında tiykarǵı baza bolıp esaplanadı. Bul sózler barlıq waqıtta tek bir mánili bolıp,olar biri birine hesh waqıtta sinonim bola almaydı.

Jıynaqlaw sanlıqları predmet yaki qubılıstıń sanın jıynaklap tek bir jeti arasındaǵı sanaq sanlıqlardan –aw,-ew affiksi jalǵanǵanda olardıń keynindegi dawıslı sesi túsip qaladı: ekew, altaw, jetew.

Jıynaqlaw sanlıqları mánisi jaǵınan sanaq sanlarǵa jaqın hám awızsha sanawda olar birbiriniń ornına qollanıw múmkinshiligine iye. Biraq sanaq sanlıqlar predmettiń tek ǵana sanın kórsetetuǵın bolsa,jıynaqlaw sanlıqları predmettiń ózin de qosa bildiredi. Jıynaqlaw sanlıqları atlıqlardıń aldında anıklawısh xızmetinde qollana almaydı.. Olar sostavlı sanlıqlardan jasalmaydı,waqıt hám jas mánisin bildiretuǵın sózler menen de qollanılmaydı.

Jıynaqlaw sanlıqları predmettiń sanın jıynaklaw menen birge sheklep te kórsetedi. Balalar besew

Birew sanlıǵı kóbinese belgisizlik almasıǵı mánisinde qollanıladı. Kóplik affiksi de tek usı sanlıqqa jalǵana aladı. Jıynaqlaw sanlıqları substantivlesip qollanılatuǵın bolǵanlıqtan hár qıylı sóz ózgertiwshi affikslerdi qabıllay aladı. Jıynaqlaw sanlıqlarına á hám ǵ bettiń betlik affiksleriniń tek kóplik túri jalǵanadı: úshewmiz,birewseń

Jıynaklaw sanlıklarınıń tákirar sóz forması qosımsha toplaw mánisine iye boladı. Bunday tákirar sózdiń birinshi kompanenti shıǵıs sepliginde kelgende jıynaqlaw sanlıǵı kosımsha sheklew mánisin de ańlatadı.

jıynaqlaw sanlıqlarına ,sonday-aq jup hám tákirar sanlıqlarǵa shıǵıs sepliginiń affiksi jalǵanıwı arqalı: úshten,ushewden,on-onnan ,úsh –tórtten.

Shıǵıs sepliginiń affiksi sanaq sanlıqtan keyin kelgen numerativ sózge jalǵanıp ta toplaw mánisin bildiredi: Bes tonnnadan

2) Toplaw sanlıqları –lap, -lep affiksi arqalı jasaladı. Bul affiks járdeminde jasalǵan sanlıqlar jıynaqlaw mánisin de ,toplaw mánisin de ańlatadı.

-lap,-lep affiksi sanlıqtan keyin kelgen atawısh sózge jalǵanıp ta toplaw mánisin bildiredi: Bir adamlap

,aslam, kóbirek ,azıraq sózleri menen dizbekleskende shamalıq máni beredi.

7.Sanaq sanlıqlar yamasa onı anıqlaytuǵın atawısh sózler barıs sepliginde turıp ,jaqın

,shamalas sózleri menen dizbeklesip shamalıq máni ańlatadı.

8.Sanaq sanlıqlar yamasa onı anıqlaytuǵın atawısh sózler iyelik sepliginde turıp shaası,oyaq-buyaǵında sózleri menen dizbeklesiwi arqalı jasaladı.

Bólshek sanlıqlar putinniń bólegin ,úlesin bildirip,sanaq sanlıqlardıń belgili bir formada dizbeklesiwi arqalı jasaladı:

1.Bólshektiń bólimi shıǵıs sepligindegi ,alımı –ataw sepligindegi ataw sepligindegi sanaq sanlıq : júzden on jeti,besten tórt.

2.Bólimi iyelik sepliginde, alımı úshinshi bette tartımlanıp qollanıladı: túrtten biri,besten

ekisi

Pútinniń teń ekiden bir bólegin bildiriw ushın qaraqalpaq tilinde yarım (jarım,jartı ,jarı ,jarpı ) sózleri qollanıladı. Bul sózler atlıq hám sanlıqtıń aldında da,keyninde de aytıla beredi.

Pútinniń tórtten bir bólegin bildiriw yamasa yarımnıń yarımın bildiriw ushın sherek sózi qollanıladı.

Qatarlıq sanlıqlar predmetlerdiń hám hár qıylı qubılıslardıń izbeiz qatar tártibin ,retlik sanın bildiredi. Olar sanaq sanlıklarǵa – ınshı,inshi affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı.

-ınshı,-inshi affiksi sostavlı sanlıqlardıń eń keyingisine jalǵanadı. Mısalı :Bir mıń toǵız júz toksan toǵızınshı Ertede qatarlıq

sanlıqlar –lanshı,-lenshi affiksi arqalı jasalatuǵın bolǵan: ekilenshi,jigirmalanshı

Birinshi qatarlıq sanlıǵı tiykarǵı mánisinen basqa qosımsha tómendegidey mánilerde de qollanıladı:

7.Dáslepki ,áwelgi ,tuńǵısh ,ádepki kelbetliklerine sinonim boladı.

8.Aldınǵı,úlgili degen sapalıq máni bildiredi: birinshi,terimshi Qatarlıq sanlıqlar predmettiń sortın,razmerin ,sapasın bildiredi.

Feyil sózlerdiń aldında turǵanda ,sonday-aq ret,márte ,waqıt mánisin bildiretuǵın sózler menen dizbeklesip kelgende belgili bir wakıt mánisin aálatadı: bir ret, ekinshi márte h. t. b.

Sanlıqlar bir mánili sózler. Biraq ta ayırım sanlıqlar ózleriniń san mánisinen uzaqlap ayrıqsha mánilerdi ańlata aladı. Bunday sanlıqlardı sakramental mánige iye sanlıqlar dep ataydı.

Qaraqalpaq tilindegi úsh,bes,bir,jeti, qırıq júz sanlıqları usıǵan kiredi.

Úsh sanlıǵın kóp ǵana naqıl-maqallarda ,frazalogiyalıq sóz dizbeklerinde ,ırım ,dástúrlerde kelgende bir nárseniń shegi mánisin bildiredi.

Bes,jeti,qırıq júz sanlıqları da sonday. Máselen :Jerge jıǵılıp kalsań,jıǵılǵan jerińe úsh ret túpir. Isler bes,jetisin beriwqırqınan shıǵarıw h. t. b.

Bir sanlıǵı basqa sanlıqlarǵa qaraǵanda dáslep payda balǵan.

Usıǵanbaylanıslı bolsa kerek ,ol tek san mánisinde emes,al túrli mánilerde qollanıladı.

1.Anıqsızlıktı bildiriwshi artikl : Sen bir bulaq ediń tunshıǵıp jatqan

2.Kúsheytiwshi sóz mánisinde : Ózi bir (oǵada ) biymaza adam edi.

3.Gezekles hám awıspalı dáneer xızmetinde : Bir qorıqqan ,bir quwanǵan jılaydı: Serkebay bir qızardı,bir bozardı.

4.Shárt dáneker xızmetinde keledi: Bir bilse Muxammed pana biledi.

5.Tek janpayı menen sinonim boladı : Bir sen dep kelip edim.

6.Frazalogiyalıq sóz dizbekleriniń quramında kollanıladı. bir pul, iytten bir súyek qarızdar

7.Bir sanlıǵı aq ,ese affiksleri menen qollanılıp basqa máni ańlatadı.

8.Bir sanlıǵı hár kıylı formada tákirarlanıp ta keledi : Birim- birim,birden-bir,birte-

birte,bir-birlep

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Sanlıq sóz shaqabı degenimiz ne?

2.Esaplıq sanlıqlar degenimiz ne? Onıń qanday túrleri bar?

3.Qatarlıq sanlıq degenimiz ne?

4.Sanlıqtıń qanday morfologiyalıq ózgeshelikleri bar?

Almasıq. Leksika-grammatikalıq ózgeshelikleri

Jobası:

1.Almasıqtıń leksika-semantikalıq ózgesheligi.

2.Almasıqtıń mánilik túrleri.

3.Almasıqtıń morfologiyalıq ózgesheligi.

4.Almasıqtıń sepleniwi, tartımlanıwı.

5.Almasıqtıń gáptegi xızmeti.

Tayanısh túsinikler.

Almasıqtıń mánilik toparları, betlew almasıqları, siltew almasıqları, sorawqatnas almasıqları, ózlik almasıǵı, jámlew almasıǵı, belgilew hám belgisizlik almasıqları, bolımsızlıq almasıǵı, pronominalizaсiya qubılısı.

Sóz shaqaplarınıń ishinde almasıqlar ózine tán leksika-semantikalıq, morfologiyalıq hám sintksislik ózgesheliklerge iye sózler toparı. Almasıqlar basqa sóz shaqaplarınday zatqubılıslardı, yamasa olardıń sanın, bolmasa kelbetin tikkeley atamay al olardı siltep kórsetedi. Demek, jeke turǵanda almasıqlar abstrakt máni ańlatadı. Olardıń mánisi tek kontekstte ǵana ayqın boladı. Máselen, ol yamasa usı degen menen biz belgili túsinikkke iye bola almaymız. Ótegendi izlesem, ol da bir kemeni miniwge qolaylasıp atır eken.

Almasıqtı basqa sóz shaqaplarınan ajıratıp tanıwdaǵı baslı prinсip onıń semantikası yaǵnıy mánisi bolıp esaplanadı. Almasıqlar mánisi boyınsha 8 toparǵa bólinedi.

Betlew almasıqları. Betlew almasıqları belgili bir betti bildiredi, sonlıqtan olar adamlarda bildiriwshi atlıqlardıń ornında qollanıladı. Men, biz, bizler almasıqları sóylewshi adamdı bildiredi. Men birlik sandı biz kóplikti bildiredi. Biraq hámme waqta biz almasıǵı tek kóplikti bildiredi degen juwmaq kelip shıqpaydı. Qaraqalpaq hám basqa da túrkiy tillepinde ǴbizǴ almasıǵı sıylasıq húrmet mánisin bildirip, demek, stillik xızmet atqaradı. Sen, siz, sizler tıńlawshı adamlardı bildiretuǵın betlew almasıqları bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq awızeki sóylew tilinde sen almasıǵı senler túrinde kóplik máni ańlatadı. Siz almasıǵı da kóplik sıylasıq (birlik) mánisin bildiredi ǴolǴ sóylewshi hám tıńlawshıdan basqa adamlardı yamasa zatlardı bildiretuǵın betlew almasıǵı. Ol almasıǵı birde betlew, birde siltew almasıǵı da boladı. Onıń qanday almasıq ekenin anıqlawımız ushın biz onıń gáptegi sintaksislik xızmetine qaraymız. Eger baslawısh bolsa, betlew al anıqlawısh bolsa siltew almasıǵı boladı. Mısalı: Ol keshe keldi. Ol adam keshe keldi.

Siltew almasıqlapı. Siltew almasıqları zat hám qubılıslardı, olardıń belgilerin sóylewshi menen tıńlawshıǵa siltep kórsetedi.

Qaraqalpaq tilinde siltew almasıqları tiykarınan anıqlawıshlıq qásiyetke iye bolıp, olar: bul, usı, mına, ana, anıw, mınaw, ol, sol. Siltew almasıqları kelbetlik, sanlıq hám ráwishlerdiń ornında qollanıla aladı: Biyik minaralı bir qala bar edi. Sol qalaǵa dushpan basıp kirdi. Aspan jiyegi Mırzabekke bir jol sıyaqlı bolıp kórindi. Bul jol keleshek baxıtqa aparar edi.

Siltew almasıqları ulıwma abstrakt siltew mánisin bildirgeni menen olar óz gezeginde túrli ózgesheliklerge iye.

a) bul, mına, mınaw, usı siltew almasıqları sóylewshi menen tıńlawshıǵa jaqın aralıqtaǵı yamasa anıq hám belgili zatlardı bildiriw ushın qollanıladı.

b) ana, anaw siltew almasıqları sóylewshi menen tıńlawshıǵa onsha jaqın emes hám olarǵa tolıq anıq emes zatlardı siltep kórsetiw ushın qollanıladı:

v) ol, sol almasıqları sóylewshi menen tıńlawshıdan alıs jerdegi, biraq olarǵa belgili zatlardı siltep kórsetedi:

Soraw-qatnas almasıqları. Soraw almasıǵı da, qatnas almasıǵı da bir sózler. Olardıń soraw yamasa qatnas almasıǵı ekeni gáptiń ulıwma mazmunınan belgili boladı.

Soraw almasıqları atlıq, kelbetlik, sanlıq almasıq hám ráwishlerdiń ornında qollanıla aladı. Bul kim boladı. Rayon hákimi. Qaysı rayonnıń hákimi.. Shımbaydıń. Soraw-qatnas

almasıqları grammatikalıq qatnastı bildiriw ushın qollanıladı. Ne ekseń, sonı orarsań. Kim islemese, sol tislemeydi.

Ózlik almasıǵı. Ózlik almasıǵına tek bir ǴózǴ sózi jatadı. Ózlik almasıǵı subektti basqa adamlardan yamasa zatlardan ajıratıp, yamasa onı bir bette menshiklep kórsetiw ushın qollanıladı: Betlew almasıqları menen bir bette tartımlanıp qollanıladı.

Jámlew almasıǵı. Jámlew almasıqları zat-qubılıslardı, olardıń belgilerin jámlep, toplap kórsetedi. Buǵan bar, barlıq, bári, bárshe, pútkil, arab tilinen kirgen tamamı, jámi, gúlli, gúllán, áhli almasıqları, tájik-parsı tilinen kirgen hámme sózi kiredi. Olardıń mánileri biribirine jaqın.

Belgilew almasıqları. Belgilew almasıqları qanday da bir betti, zatqubılıslardı yamasa olardıń belgilerin basqalarınan ajıratıp, belgilep kórsetedi.

Buǵan tiykarınan hár sózi kiredi. Ol anıqlawısh xızmetinde jumsaladı.

Hár almasıǵı soraw-qatnas almasıqları menen dizbeklesip hár kim, hár qashan, hár nárse, hár qanday sıyaqlı belgilew almasıqların, nárse, bir sózleri menen dizbeklesip te belgilew almasıqların jasaydı. Hár kim almasıǵı adamlardı bildiriw ushın qollanıladı, al qalǵanları anıqlawısh xızmetinde qay-qaysısı degen de belgilew almasıǵı bar. Ol qaysı sóziniń tákiraralanıwınan jasalǵan.

Belgisizlik almasıǵı. Belgisizlik almasıqları betti, zatqubılıslardı, olardıń belgilerin sóylewshi menen tıńlawshıǵa ele belgisiz ekenin bildiriw ushın qollanıladı. Onıń jasalıwı tómendegishe:

1.Bir, birew sanlıqları belgisizlik almasıǵın jasaydı.

2.Bir sanlıǵı arqalı jasalǵan birew-mirew, bireń sarań, birli yarım jup sózleri.

3. Bir sanlıǵı para, qatar, nárse, qansha, gáp sózleri menen dizbeklesip yamasa, deme, teńe, neme elementleri menen birigiwinen.

4. Álle sóziniń soraw-qatnas almasıqları menen dizbeklesiwinen.

5. Álle sanınıń nárse, neme, bir, birew sózleri menen dizbeklesiwinen.

6.Bazı sózi jeke yamasa bir, birew sózi menen dizbeklesiwinen.

7.Bir sanlıǵı soraw-qatnas almasıqları menen (kim almasıǵınan basqa) dizbeklesiwinen.

8.Pálenshe, tólenshe sózinde de belgisizlik.

Bolımsızlıq almasıǵı. Bolımsızlıq almasıǵı qanday da bir bettiń, zat-qubılıslardıń

aytılajaq nársege, is-háreketke qatnasınıń joq ekenini kórsetedi.

1.Hesh, dım, hasla.

2.Hesh sóziniń soraw-qatnas almasıqları menen dizbeklesiwinen.

3.Hesh sózi nárse, bir, birew, gáp sózleri menen dizbeklesiwi, teme, deńe elementleri menen birigiwinen.

4.Bir, bir de sózleri bolımsızlıq máni ańlatadı.

Almasıqlardıń morfologiyalıq ózgesheligi. Almasıqlardıń ózine tán morfologiyalıq ózgesheligi tómendegilerden ibarat: olar sóz jasawshı, forma jasawshı yamasa sóz túrlewshi qosımtalarǵa iye emes. qaysı sóz shaqabınıń ornına qollanılsa sol sóz shaqabınıń sol sóz shaqabınıń forma jasawshı hám sóz ózgertiwshi qosımtaların qabıl ete aladı. Usınday ózgesheligine baylanıslı almasıqlar eki toparǵa bólinedi:

1)Predmetlik (substantivlik). Betlew, belgilew, belgisizlik, ózlik almasıqları.

2)Predmettiń belgisin bildiriwshi (atributivlik) siltew, soraw hám belgilew almasıqları.

Betlew almasıqlarınıń 1 hám 2 betleriniń kóplik túri supplektiv usıl menen jasaladı.

Almasıqlardan basqa sóz shaqapları ónimli jasalmaydı. Tek ayırım bir eki sóz bar.

Menshik, menmen, mensinbew, ózimshil.

Betlew almasıqlarınıń morfologiyalıq ózgesheligi. Ilimpazlar men, sen almasıqlarındaǵı n tartım kategoriyası eski kórsetkishi, biz, siz almasıqlarındaǵı z eski kóplik affiksi deydi.

Kóplik affiksi biz, siz, ol almasıqlarına jalǵanadı. Betlew affiksleri abstrakt formaların nıqi//-niki, dıqi//-diki, tıqı//-tiki, formaların qabıl etedi.

Betlew almasıqları seplengende bir qatar ózgesheliklerge iye: A. Men, sen, ol

Biz, siz, olar

I. Meniń, seniń, onıń biziń, siziń, olardıń B. Maǵan, saǵan, oǵan bizlerge, sizlerge, olarǵa T. Meni, seni, onı bizlerdi, sizlerdi, olardı

Sh. Mennen, sennen, onnan bizlerden, sizlerden, olardan O. Mende, sende, onda bizler, sizler, olar

Qadaǵalaw ushın sorawlar.

1.Almasıq degenimiz ne ?

2.Almasıqtıń mánisi boyınsha qanday túrleri bar ?

3.Almasıqtıń qanday morfologiyalıq ózgeshelikleri bar ?

4.Pronominalizaсiya qubılısı degenimiz ne ?

Feyil. Feyildiń grammatikalıq kategoriyaları

Jobası:

1.Feyil sóz shaqabı haqqında ulıwma túsinik.

2.Feyildiń leksika-semantikalıq túrleri.

3. Feyildiń bolımlı hám bolımsız formaları.

4. Feyildiń dáreje kategoriyası.

5. Feyildiń meyil kategoriyası.

6. Feyildiń máhál kategoriyası.

w. Háreket atı feyil. Kelbetlik feyil. Hal feyil.

Tayanısh túsinikler.

Qıymıl-qozǵalıs, háreket-halat, seziw-oylaw feyilleri, sóylew feyilleri, psixologiyalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı feyiller, eliklew feyilleri, biologiyalıq proсesslerge baylanıslı feyiller, tábiyat qubılıslarına baylanıslı feyiller, feyildiń betlik formaları, feyildiń betlik emes formaları, feyildiń kómekshi funkсional formaları.

Feyil adam yamasa baska predmetlerdiń, tábiyat qubılıslarınıń isháreket proсessin hám halatların bildiretuǵın sóz shaqabı.

Feyildiń basqa sóz shaqaplarınan tiykarǵı ózgesheligi, onıń leksikasemintikalıq jaqtan háreket

Feyiller tiyikarınan ulıwma háreket bildiriwshi sóz shaqabı dep atalǵan menen,onıń leksikasemantikalıq mánileri júdá keń másele, olardıń tómendegidey tiykarǵı túrlerin aytıp kórsetiwge boladı:

1.Qıymılqozǵalıs feiyilleri: sekiriw, júriw, eńbeklew, sırǵanaw, barıw, orıw, salıw, tazalaw.

2.Háreket-xalat feyilleri: uyıqılaw, azıw, sharshaw, kóbeyiw,tawsılıw, sasıw, h. t. b.

3.Seziw-oylau feyilleri-feyildiń bul leksika semintikalıq túrleri adamnıń seziw organları kóz, qulaq, dene arqalı qabıllaw oylaw proсesseslerine baylanıslı is-háreketlerdi bildiredi: qaraw,kiriw, gózlew,tıńlaw,qulaq túriw, ashıw, eske túsiriw, oyǵa talıw, h. t. b.

b.

Feyildiń bolımlı hám bolımsız formaları. Feyiller isháreket proсessiniń isleniw yaki islenbew múmkinshiligine qaray belgili bolımlı hám bolımsız formaları keledi. Mısalı: oqıdı-oqımadı, jazıdı-jazbadı. Bolımsızlıq máni tiyikarınan bolımlı grammatikalıq qurallar járdeminde, yaǵnıy-ma,-me,-ba,-be,-pa,-pe, affiksi arqalı