Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya (2008 lekciya tekstleri)

jasaladı. Atlıqlardıń sintaksislik xızmetleri de hár qıylı, biraq onıń gáptegi tiykarǵı funktсiyası – baslawısh.

Mısalı: Sabırlılıq – jaqsılıqtıń nıshanı.

Ashıw – dushpan aqmaqlıqtıń pıshaǵı. (T. Jumamuratov) Atlıqlar kópshilk jaǵdayda tolıqlawısh xızmetin de atqaradı.

Mısalı: Úshinlenshi kún tolǵanda, Alpamıstay Balanı tarta berdi ózine. (dástannan)

Atlıqlar kelbetlik, sanlıq almasıq hám kelbetlik feyillerden bolǵan anıqlawıshlar menen anıqlap qollanıladı. Mısalı: Keń peyilli azamatlarınıń, qonaqqa jan beriwge tayyar. Hár qaysısınıń jılawında onlaǵan gedey júr.

Atlıqlar mánilik jaqtan tómendegidey túrlerge bólinedi: 1) ǵalabalıq hám menshiklik atlıqlar, 2) konkret hám abstrakt atlıqlar, 3) dara, jámlewshi hám zatlıq atlıqlar, 4) betlik hám betlik emes atlıqlar, 5) anıq hám anıq emesatlıqlar.

Ǵalabalıq hám menshiklik atlıqlar. Birgelikli predmet háreket, Sara, qubılıs hám hal jaǵdaylardıń ulıwma atamasın bildiretuǵın atlıqlar ǵalalbalıq atlıqlar dep ataladı: bala, stol, kitap, qoy, jawın, samal, taw, dárya jıynalıs h. t. b.

Menshikli atlıqlar. Adamlarǵa ayırım haywanlarǵa hám jansız predmetlerge, predmetlerdiń geypara túrlerine hám sortlarına, olardı ózlerine uqsasbirgelikli predmetlerden ajıratıw ushın arnawlı qoyılǵan shártli atamalardı bildiredi. Olar 1) Adamlardıń atı familiyaları: Berdaq, Aydos, Aliyar Dosnazarov;

2) Haywanlarǵa arnap qoyılǵan atlar: Bayshubar, Aqtırnaq, Gúlsarı; 3) Geografiyalıq obektleriniń atları: Ay, Quyash, Sholpan; 5) Siyasiy jámiyetlik tariyxıy waqıtlardıń, baspaxanalardıń gazeta hám jurnallardıń ádebiy shıǵarmalardıń kitaplardıń atları: Bozataw kúterilisi, {Bilim} baspası, atamaları; Nekis, Matiz, Qaraqum (Konfeta) h. t. b.

Konkret hám abstrakt atlıqlar. Ǵalabalıq atlıqlar konkret hám abstrakt bolıwı múmkin.

Konkret atlıqlar obektiv dúnyadaǵı konkret predmetlerdiń, tiri jánliklerdiń sonday-aq sanawǵa bolatuǵın hár qıylı qubılıslardıń atın bildiredi. Mısalı: jay, terek, jurnal. Hár qıylı abstrakt túsiniklerdiń (sapa, qásiyet, háreket, hal jaǵday) atmaların bildiretuǵın atlıqlar abstrakt atlıqlar dep ataladı. Mısalı: gózzallıq, kek, ar, toqshılıq.

Dara jámlewshi hám zatlıq atlıqlar. Birgelikli predmetlerdiń biriniń ataması sıpatında qollanılatuǵın ǵalalbalıq atlıqlar dara

atlıqlar dep ataladı. Bundlay atlıqlardıń dara ekenligi onı anıqlaytuǵın sózler arqalı bildiriledi: Men oqıǵan kitap, birinshi kóshe.

Jámlewshi atlıqlar. Birgelikli predmetlerdiń toparın, jıyıntıǵın bildiredi. Bul jaǵınan olar kóplik sandaǵı atlıqlarǵa uqsaydı, biraq olar menen birdey emes. Kóplik sandaǵı atlıq sanawǵa bolatuǵın, biri-birinen bólek predmetlerdi toplap kórsetedi: qálemler (eki qálem). Jámlewshi atlıqlar birgelikli kóp predmetlerdi bir pútin sıpatında bildiredi: adamzat, mal-múlik, haywanaat.

atlıqlarǵa azıqawqat atamaları (sút, un, duz); ximiyalıq elementlerdiń atları (kislorod gúmis); qazılma baylıqlardıń atamaları (temir, kómir); awıl xojalıq atamaları (biyday, arpa, júweri); hár qıylı materiallardıń atamaları (сement, sabın) h. t. b kiredi.

Betlik hám betlik emes atlıqlar. Atlıq kim ? yamasa ne? sorawlarına juwap beriwine qaray betlik hám betlik emes bolıp ekige bólinedi. Adamlardı bildirip kim ? sorawına juwap beretuǵın atlıqlar betlik atlıqlar dep ataladı.

Adamlardan basqa tiri maqluqlardı hám jansız predmetlerdi bildiretuǵın atlıqlar ne sorawına juwap beredi hám óziniń tiykarǵı mánisinde qollanǵanda betlik affikslerin qabıl etpeydi, yaǵnıy betlenbeydi. Sonlıqtan da olar betlik emes atlıqlar dep ataladı. Mısalı: sıyır, maymıl, ǵarǵa, iyt. Betlik emes atlıqlar tek awıspalı mánide adam mánisinde qollanǵanda ǵana betlenedi. Mısalı: Sen bir qızıl gúlseń gúlzar ishinde.

Anıq hám anıq emes atlıqlar. Qaraqalpaq tilinde Hind, Evropa tillerindegidey predmettiń anıq yamasa anıq emesligin bildiretuǵın arnawlı artiklller joq. Biraq soǵan qaramastan geyde predmettiń sóylewshi menen tıńlawshıǵa anıq yamasa anıq emesligi hár qıylı usıllar menen ańlatılıw múmkin.

Atlıqlar predmetlerdiń ulıwma ataması bolǵanlıqtan, olar atap turǵan zat, qubılıslar sanı boyınsha neshew degen soraw payda boladı. Olar ózleriniń sırtqı forması hám ishki mánisi jaǵınan birlik yamasa kóplik san mánisin ańlatıp keledi. Bul atlıqtıń grammatikalıq san kategoriyasın quraydı.

San kategoriyası haqqında túrli tartıslı pikirler kóp. Lingvistikalıq ádebiyatlarda san kategoriyası termininiń ornına kóplik kategoriyası yamasa san kategoriyası dep alınǵan menen de tek kóplik mánige toqtap, onıń birlik mánisin pánlerden tıs qılıp qoyadı.

Negizinde san kategoriyası birlik hám kóplik san mánilerin ózine qamtıydı. Birlik san mánisi nol formasındaǵı atlıqlar arqalı beriledi. Biraq nol formadaǵı qálegen atlıqtı birlik san mánisin ańlatıp tur dewge bolmaydı. Máselen, men qálem satıp aldım. Men qálemler satıp aldım. Sanlıqtan atlıqlardıń birlik san mánisin tek nol formadaǵı atlıqlar menen baylanıstırıwǵa bolmaydı. qaraqalpaq tilinde tómendegi atlıqlar birlik san mánisin ańlatıp tur dewge boladı:

1) Menshikli atlıqlar:

Shaxaman menen Shımbay ústin bazar orınları dep jar saldıramız. Teńel menen Qállibek qostan shıqtı.

2)Tábiyatınan dara zatlardıń atamaları: Ay, quyash.

3)Geypara abstrakt atamalar: doslıq, qorqaqlıq, jaqsılıq t. b.

4)Dástúriy túsiniklerge baylanıslı: tilimdi tislep aldım, jurın at minip kiyatır t. b.

5)Qaraqalpaq tilinde kóplik san mánisi tómendegi usıllar menen bildiriledi:

1)lap//=ler forması arqalı: lar//=ler affiksiniń qaraqalpaq tilindegi tiykarǵı mánisi onıń esaplawǵa bolatuǵın predmetlerdiń kóplik sanın jasawı boladı.

Mısalı: Atlardıń shılbırların uslap otırıp, wázirdiń balasın uyqı tartıp qalǵıydı.

u. lar//=ler affiksi jıynaqlaw mánili atlıqlarǵa qosılıp, olardıń kóplik mánisin ǵana emes, al hár qanday túrleri haqqında túsinikti bildiredi: mallar, ishimlikler, suwlar.

3. lar//=ler affiksi adam atlarına tuwısqanlıq qatnastı bildiretuǵın ǵalabalıq atlıqlarǵa jalǵanıp, gruppanı, kollektivti, semyanı, óz ara jaqın baylanısı bar adamlardı yamasa usas qásiyetke iye adamlar toparın bildiredi. Bunday jaǵdayda lar//=ler affiksi jámáát ishindegi xızmeti boyınsha basqalarǵa kóbirek tanılǵan adamnıń atına jalǵanadı:

Búgin keshke Shálekeler keledi deydi. Biykesh-aw, kúyewler kelip tur.

4. Familiyalarǵa jalǵanǵanda sol shańaraq aǵzaların qamtıydı: Paxratdinovlardıkine keldi. 5. lar//=ler affiksi geografiyalıq atamalarǵa jalǵanǵanda bir sapaǵa iye, hámmege birdey

belgili geografiyalıq atamalardı bir toparǵa biriktirip kórsetedi: Tashkentlerde qalay eken.

Tashkent+ usas qalalar

6. Lar//=ler shama menen alınǵan jastı, orındı, uaqıttı da bildiredi: jası otızlarda, avgust aylarında, usı jerlerde.

7. Súysiniwdi, erkeletiw mánisin bildiredi: Ozıptı shubar bayraqtan

Kóz aydın baysın begleri Barshın atlı qızlardı Ózim bir alıp qoyǵanman.

8. Abstarkt atlıqlarǵa da jalǵanadı.

Sóylesiwler, kóz-qaraslar, ármanlar, oylar, sezimler. Bunda olar kórkemlilik, obrazlılıq máni ańlatadı.

9. Adam atlarına, familiyalarına jalǵanǵanda menshikli atlıqlar ǵalabalıq atlıqqa aylanadı.

Bul ashshı gáplerde haqıyqat bardur.

Únsiz moyınlayman: siyrek mamanlar. qaraqalpaqtıń jańa uluǵbekleri juldız sáwbetine miyman bolajaq. Bunda rsoǵan usaǵanr degen máni bildiredi:

Kóplik máni lıq//=lik, laq//=lek affiksleri arqalı da bildiriledi. Bul affiks jalǵanǵan atlıqlar predmettiń belgili bir orında kópligin bildiredi qamıslıq, elatlıq, taslıq, qumlıq t. b. qaraqalpaq tilinde kóplik máni leksikalıq usılda da bildiriledi. Yaǵnıy sózdiń forması birlik sanda tursa da kóplik máni bildiredi: jurt, alaman, láshker, xalıq t. b.

Birimlep sanawǵa bolmaytuǵın zatlardıń kórsetetuǵın atlıqlar: qum, jawın, suw t. b. Adam, haywan deneleriniń múshelerin bildiretuǵın atlıqlar: qol, ayaq, qas, barmaq, shash,

tırnaq, erin, qabaq, qulaq, jaq, gewish, tis t. b.

Jámlew almasıqları, bári, hámme, gúllán substantivlik altaw, besew, kóp, sansız, esapsız. Sintaksislik usıl menen ańlatılıwı. Bunda atlıqlardıń aldına bir sanlıǵınan

basqa sanlıqlardıń, belgisizlik almasıqlardıń, jámlew almasıqlarınıń dizbeklesip keliwi arqalı ańlatıladı.

Jup sózler, tákirar sózler de kóplik máni bildiredi.

Tartım kategoriyası-atlıqlar ańlatqan predmettiń belgili bir betke tiyisli ekenligin, tán ekenligin bildiretuǵın grammatikalıq kategoriya. Tartım kategoriyası bir waqıttıń ózinde hám predmetti hám onıń biriewge tiyisliligin bildiredi;

Birinshi gezekte tartım mánisi 1. Morfologiyalıq usıl menen ańlatıladı, yaǵnıy tartım formaları bar.

Tartım affiksleri ayrım atlıq sózlerge jalǵanǵanda fonetikalıq ózgerisler júz beredi. Mısalı: orınornıń, kitap-kitabıń, sabaq-sabaǵıń, terek-teregiń, hám t. b.

2. Morfologiya-sintaksislik usıl. Bul usılda tartımınıń mánisi tartımlanıwshı atlıqlaǵı tartım affiksleri hám olardıń anıqlawshı bolıp qollanılatuǵın yielik sepliginde betlik almasıqları arqalı

kúsheytirilip kórsetiledi:

Tartımnıń bul forması predmettiń iyesin ayrıqsha atap kórsetiw ushın qollanıladı.

3. Sintaksislik usıl. Tartımlıq máni sintaksisilik usıl menen bildirilgende, predmettiń yiesi birinshi hám ekinshi bettegi kóplik san

yielik sepligindegi betlew almasıqlarınan boladı da, tartımlanıwshı atlıq sol betlerge tiyisli affikslerdi qabıl etpeydi. Mısalı: Biziń kisi me, Ernazardıń aǵası? Biziń úyge topılıp kelgen solar eken. (A. B. )

Seplik kategoriyası. Sóz dizbegi yamasa gáp quramında atlıqtıń basqa sózler menen qarım qatnasın, olar menen baylanısın bildiretuǵın morfologiyalıq kategoriya seplik kategoriyası dep ataladı. (awıldan keldim, jıynalısqa qatnastım). Atlıqtıń usınday qatnastı bildiretuǵın formaları seplik dep ataldı. Házirgi qaraqalpaq tilinde altı seplik bar: ataw, yielik, barıs, tabıs, shıǵıs, orın.

Seplikler ózlerindegi semantikalıq hám grammatikalıq mánilerdiń hár qıylı dárejede bildiriliwine baylanıslı hám gáptegi xızmetine qaray 1) grammatikalıq seplikler. ǵ. Keńislik seplikler bolıp ekige bólinedi.

Ataw sepligi-ataw sepligindegi atlıqlar óziniń arnawlı seplik formasına yie bolmaydı, bunday atlıqlar túbir, tiykar, kóplik sandaǵı tartımlanǵan sózler bolıwı múkin muǵallim, kitap, muǵallimler, kitaplar. Ataw sepligindegi sózler kim? ne? kimler? neler? kimi? nesi? kimleri? neleri? sorawlarına juwwap beredi. Gápte tiykarınan baslawısh xızmetin atqaradı.

Sen baǵ ediń, búlbil ushıtı, daǵ qaldı. (Ájiniyaz).

Iyelik sepligi-yielik sepligindegi atlıq kimniń? neniń? kimlerdiń? nelerdiń? kimniń? nesiniń? sorawlarına juwap berip tiyislilik belgisin, predmet iyesin bildirip keledi: adamnıń balası, oqıwshınıń kitabı.

Tiykarınan nıń/niń-dıń/diń-tıń-tiń affikslerin qabıl etip keledi.

Iyelik sepligindegi sózler geyde affiksli hám affiksiz qollanıladı. Bul eki forma arasında mánilik ayrmashılıqlar boladı. Ájiniyaz kóshesi-

Ájiniyazdıń kóshesi.

Barıs sepligi. -barıs sepligindegi atlıqlar kimge? nege? qayda? qayaqa? sorawlarına juwap berip, is-hárekettiń baǵdarlanǵan obekttiń ornın sońǵı punktin bildiredi, úyge, awılǵa, jumısqa. -ǵa/ge,- qa/ke barıs sepliginiń affiksleri esaplanadı. Barıs sepligindegi atlıqlar jaqın, qaray, deyin, sheyin, taman, qarap h. t. b tirkewishler menen dizbeklesip kelip te qollanıladı. Adamǵa jaqın, atızǵa deyin.

Tabıs sepligi-tabıs sepliginde atlıqlar hárekettiń tikkeley obektin kórsetip kimdi? neni? sorawlarına juwap beredi hám gápte tuwra tolıqlawısh xızmetin atqaradı. Adamdı, kitaptı, qonaqtı. Tabıs sepliginiń affiksleri-dı/di, nı/ni, ta/ti. Bular da yielik sepligi sıyaqlı gápte affiskli hám affiksiz qollanıladı. Mısalı: Bizge kitaptı berip jibersin. Bizge kitap berip jibersin.

Shıǵıs sepligi-shıǵıs sepligindegi atlıqlar is hárekettiń shıqqan ornın, punktin bildirip kimnen? nede? qaydan? qayaqtan? sorawlarına juwap beredi.

Gápte pısqılawısh, tolıqlawısh xızmetlerin atqarıp keledi. Jay gerbishten salınǵan.

Oqıw azannan baslanadı.

Shıǵıs sepliginiń affiksleri-dan/den, nan/nen, tan/ten. Bul sepliktegi atlıqlar keyin, soń, aslam, beri, burın, góre, basqa, bóten, tirkewishleri menen dizbeklesip kelip qollanıladı. Apamnan basqa adam joq.

Orın sepligi-orın sepligindegi atlıqlar predmettiń yamasa hárekettiń bolıp atırǵan ornın bildirip kimde? nede? qayda? qayaqta? qaerde? sorawlarına juwap beredi. Orın sepligindegi atlıq sózler da/de, ta/te affikslerin qabıl etip keledi. Gápte pısıqlawısh, tolıqlawısh xızmetlerin atqaradı.

Sheshen dawda, batır jawda bilinedi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar.

1.Atlıq sóz shaqabı degenimiz ne ?

2.Atlıq sóz shaqabı leksika-semantikalıq jaqtan qanday túrlerge bólinedi ?

3.Atlıqtıń qanday grammatikalıq kateogoriyaları bar ?

4.San kategoriyası degenimiz ne ?

5.Tartım kategoriyası degenimiz ne ?

6.Seplik kategoriyası degenimiz ne ?

Kelbetlik. Mánisi, grammatikalıq ózgeshelikleri

Jobası:

1.Kelbetliktiń leksika-semantikalıq (túrleri) toparları

2.Kelbetliktiń dáreje kategoriyası

3.Kelbetliktiń gáptegi xızmeti

Tayanısh túsinikler.

Sapalıq hám qatnaslıq kelbetlikler. Kelbetliktiń mánileri. Jay, páseytiw,salıstırıw xám arttırıw dáreje.

Predmettiń beklgisin bildiretuǵın sózler kelbetlikler dep ataladı. Predmettiń belgisi degende adamǵa yamasa barlıq adamqa yamasa barlıq janlı hám jansız nárselerge tán bolǵan reń

,túr,qásiyet,halat hám t. b. belgilerdi túsinemiz. Demek,predmet belgisin bildiriwi kelbetliktiń leksikalıq ńzgesheligi. Kelbetlikler semantikalıq mánilerimenen grammatikalık ózgesheliklerine ńaray formalıq jaǵınan sapalıq kelbetlikler hám

qatnaslıq kelbetlikler predmetke teń belgini tikkeley emes, al affikslerdiń jalǵanıuı arqalı bildiredi. Házirgi qaraqalpaq tilinde kelbetliklertiń semantikalıq túrleri kóp. Olardı tómendegidey bir neshe túrlerge bólip kórsetiwge boladı.

1. Túrdi,reńdi, kelbetti bildiriwshi kelbetlikler: ak, móldir, jasıl, shubar, sarı h. t. b.

Kelbetlikler túrdi ,reńdi, kelbetti jeke bir sóz menen bildiriwi múmkin bolmaǵan jaǵdayda eki yamasa bir neshe sózlerdiń dizbekleniwi menen bildiredi: Kúl reń,toyǵın sarı,shım qızıl,s arı ala h. t. b.

Bul kelbetlikler adamǵa ,haywanǵa yamasa jansız predmetlerge tán boladı. Biraq bir reńdi ,túrdi bildiriwshi kelbetlikler barlıq janlı hám jansız predmetlerge baylanıslı qollana bermeydi.

2.Adam,haywan, predmettiń sırtqı korinisine ,salmagına, kólemine baylanıslı kelbetlikler : ulken ,uzın,awır,jeńil,qıysıq,domalaq h. t. b

3.Predmettiń dámine baylanıslı kelbetlikler:ashshı, uwday, mazalı, záhárdey t. b.

8. Tábiyiy belgiler hám kemislik belgilerÚsulıw gózzal,sholaq,gereń h. t. b. Ulıuma kelbetliklerdi bunnan basqa da bir qansha mánilik túrlerge bóliwge boladı.

Kelbetlik predmetlerge tán bolǵan belgilerdiń kanday ekenligin korsetetuǵın dáreje kategoriyasına iye. Dáreje kategoriyası predmetlerdiń belgisiniń artıq yamasa kemligin,pásligin bildiredi. Kelbetlikler jay

,salıstırıw,arttırıw hám páseytiw dárejelerine iye.

Jay dáreje. Bul dárejedegi kelbetlikler predmetlerge tán bolǵan belgilerdi salıstırmaydı,arttırmaydı, onıń real jay dárejesin korsetedi: qızıl,qara, aq,sarıh. t. b.

Páseytiw dáreje. Burın bul dáreje salıstırıw dáreje dep júrgizildi. Biraq haqıyqatında,mánilik jaqtan bul dáreje bir qatar ózgeshelikke iye. Usıǵan baylanıslı onı ayırıp qaraǵan durıs. Qarqalpaq tilindegi kelbetliklerdiń páseytiw dárejesi ǵısh,- is,-ǵıl,-shil,-ildir,- lew,-law affiksleriniń járdeminde jasaladı.

-ǵısh,-is qosımtası túrtusti bildiretuǵın kelbetlikler menen ónimli qollanıladı. ǵılt kosımtası

-iltir qosımtası tek kók kelbetliginen páseytiw dárejesindegi kelbetlik jasaydı.

-law,-lew affiksi sapalıq kelbetliklerden de, qatnasıq kelbetliklerden de páseytiw mánisindegi kelbetlik jasawshı ónimli affiks –law,-lew affiksi -ǵısh,-is, -ǵılt,-shıl,-shil,-ltım,ildir affiksli kelbetliklerge jalǵanıp ta belgini ele de páseytip korsetedi:qaraltımlau,qızǵıshlaw h. t. b.

Arttırıw dáreje Bul dáreje qanday da bir zattıń sapalıq belgisiniń ekinshi bir zattaqı sonday belgiden artıq emesligin kórsetedi. Arttırıw dáreje eki túrli jol menen jasaladı:á) sintetikalık ǵ)

jasaladı:aqıllıraq,kórgensizlew h. t. b.

Qadaǵalaw ushın sorawlar.

1.Kelbetlik sóz shaqabı leksika –semantikalıq jaqtan qanday toparlarǵa bolinedi?

2.Saplıq hám qatnaslıq kelbetlikler dep nege aytamız?

3.Kelbetlktin kanday dárejeleri bar?

1. Sanlıktıń mánileri

1.Sanlıqtıń morfologiyalıq ózgeshelikleri

2.Esaplıq sanlıqlar

3.Qatarlıq sanlıqlar

4.Sakremental mánige iye sanlıqlar

Tayanısh túsinikler.

Sanlıq, sanaq, jıynaqlaw, toplaw, shamalıq, bólshek sanlıqlar. San mánisin bildiriwshi sózler, numerativ sózler. Úrip-ádet, ırım dástúrlerge baylanıslı qollanılatuǵın sanlıq sózler.

Sanlıqlar sóz shaqaplarınıń ishinde ózine tán ayırıqsha semantikaǵa ,belgilerge iye sózler toparı. Ol belgili bir muǵdardı yamasa predmettiń

,qubılıstıń sanın,shamasın katarlıq tártibin bildiriwshi sóz shaqabı. Ol ayırım sóz sıpatında qollanqanda ulıwma abstrakt tusinikti ańlatadı. Onıń mánisi predmet yamasa kubılıstı sanı jaǵınan anıqlap kelgende konkretlesedi. Sanlıq predmetlerdiń san belgisin bildiretuqın bolqanlıqtan kelbetlikke jaqın. Qaraqalpaq tilindegi sanlıqlardıń sanı sheklengen. Olar tiykarǵı

20 sózden turadı. Baska tillerden ózlestirilgen million hám milliard sózler de bar. Sonıń menen ayırım san mánisin bildiretuqın sózler de bar. Olar q toparqa bólinedi. á) Belgili bir sanǵa jakın muǵdardı bildiriwshi sózlerjalqız, jeke ,taq (bir sózine