Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya (2008 lekciya tekstleri)

Bar kómekshi feyili házirgi qaraqalpaq tilinde kóbinese abstrakt atlıqlar menen qosılıp qospa feyillerdi jasaydı: baha beriw, násiyat beriw, dawıs beriw t. b.

Sonday-aq ǴberǴ kómekshi feyili ideologiyalıq mánidegi feyillerdi de jasaydı: jan berdi, (óldi, táp berdi, ǵıjaq berdi t. b.

Al feyili atawısh sózlerge qosılıp: dem al, xabar al, juwap al, qarsı al t. b.

Sal feyili atawıshlarǵa qosılıp qospa feyillerdi jasaydı: názer sal, kúsh sal, ǵayrat sal, yadqa sal, eske sal t. b.

Qoy kómekshi feyili atlıq hám eliklewishke qosılıp qospa feyillerdi jasaydı: qol qoyıw, hayt qoyıw, kewil qoyıw. kór kómekshi feyili atlıq, kelbetlikler menen qosıladı: maqul kóriw, kún kóriw, ańsat kóriw, jek kóriw.

Qal kómekshi feyili atawısh sózler menen sonday-aq eliklewishler menen qosılıp kómekshi feyillerdi jasaydı: azapqa qalıw, tań qalıw, bos qalıw t. b. Al eliklewish sózler menen qosılǵanda ortada et kómekshi feyili baylanıstırıwshılıq xızmet atqaradı: part ete qaldı, shart ete qaldı, tars ete qaldı.

Sonday-aq qaraqalpaq tilinde jet, tasla, ayt, ket, kel, tús, bol, bar, ur, shek, jıq, et, de kómekshi feyilleri de atawısh sózler menen qosılıp qospa feyillerdi jasaydı: er jetiw, kóz taslaw, qosıq atyıw, ǵarǵıs aytıw, bos keliw, eske túsiw, dıqqat bóliw, qonıs basıw, azar shegiw, qarsı shıǵıw, jolǵa shıǵıw, dawam etiw, marul depti, yaqshı depti t. b.

Feyil tiykarlı qospa feyillerr

Mánili eki feyildiń qosılıwınan feyil tiykarlı qospa feyiller jasaladı. Mısalı: Satıp alıw, alıp satıw, alıp keliw, tartıp alıw t. b.

Bunda eki feyildiń qosılıwınan bir leksikalıq mánidegi is-háreket bildiriledi.

Feyil tiykarlı qospa feyil qurılısındaǵı eki sıńarda birdey xızmet atqaradı. Bipaq ayırım ilimpazlap onıń ekinshi sıńarın tiykarǵı feyil dep qaraydı. Házirgi qaraqalpaq tilinde feyil tiykarlı qospa feyillerdiń jasalıwında ekinshi sıńar bolıp, tómendegi feyiller qatnasadı: al, ber, bar, kel, ket, shıq, jat, tur, otır, qoy, jiber, tasla, ot, qayt.

Hal feyili. Hal feyildiń ıp/ip, p forması túri menen qosılısadı: satıp al, sorap al, qazıp al, tartıp al t. b.

Ber feyili. bar, kel feyilleri de ıp/ip, p formalı hal feyiller menen qosıladı: alıp ber, sorap ber, barıp kel, alıp kel, alıp bar t. b.

Kel feyili a,e formalı halfeyiller menen de qosılıp qospa feyillerdi jasaydı: ala kel, bile kel, kóre kel.

Ket feyili ıp/ip, p, a,e,y formalı feyiller menen hal feyiller menen qosılısıp qospa feyillerdi jasaydı: shıǵıp ket, ayta ket, kele ket, soray ket.

Shıq feyili ıp/ip, p, a, e hal feyiller menen qosıladı: kórip shıq, ala shıq, kóre shıq t. b. Jet feyili ıp/ip p formalı hal feyili menen qosıladı: barıp jet, kelip jet.

Jat, tur, júr, otır, qoy, jiber, tasla, ot, qayt feyilleri de hal feyildiń ıp/ip, p túrleri menen qosılıp qospa feyillerdi jasaydı.

Feyillerdiń analitikalıq forması

Analitikalıq usıl menen jasalǵan qospa feyillerdiń birinshi sıńarı atawısh sózden de, feyil sózden de boladı. Al ekinshi sıńarı tek feyilden boladı. Feyildiń analitikalıq fopması taza sóz jasaw emes.

Feyildiń analitikalıq formasın úyreniwde onıń ekinshi sıńarı xızmetinde kelgen kómekshi feyillerge toqtaw zárúr. qaraqalpaq tilinde kómekshi feyil xızmetinde basla, bol, otır, tur, júr, jatır(otır), bar, kel, al, ber, qoy, kór, tasla, sal, shıq, tús, jet, kór, qara, baq, jáne, qash, qayt, ot, tart, ur, tap, et, jazla, de sózleri keledi.

Bul feyillerdiń kópshiligi tiykarǵı feyillerge dizbeklesip kómekshi feyil xızmetinde de, sonday-aq óz aldına dara mánili feyil xızmetinde de keledi. Máselen, Ol keshe boldı. Ol oqıp boldı. Kómekshi feyiller kóbinese ıp/ip, p formalı hal feyiller menen dizbeklesip keledi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Feyil qanday usıllar menen jasaladı ?

2.Feyil jasawshı qanday ónimli affiksler bar ?

3.Feyil jasawshı qosımtalardıń mánileri ?

4.Feyil qanday sóz shaqaplarınan jasaladı ?

5.Feyil jasawshı qanday ónimsiz qosımtalar bar ?

6.Sóz qosılıw usılı menen qanday feyiller jasaladı ?

Ráwishtiń jasalıwı

Jobası

1. Ráwishtiń jasalıw usılları.

2. Ráwishtiń affiksaсiya usılı menen jasalıwı. ráwish jasawshı ónimli hám ónimsiz affiksler.

3. Ráwishtiń sóz qosılıw usılı menen jasalıwı. Qospa ráwishler.

4. Ráwishtiń leksika-semantikalıq usıl menen jasalıwı.

Tayanısh túsinikler.

Ráwishtiń mánili sóz shaqaplarınan jasalıwı, qospa ráwishler, sostavlı, birikken, tákirar hám jup ráwishler, adverbializaсiya qubılısı.

Ráwish basqa sóz shaqaplarına qaraǵanda bir qansha keyin payda bolǵan. Bunı derlik kópshilik tyurkologlar moyınlaydı. Ol basqa sóz shaqaplarınan sóz jasalıw usılları boyınsha da bir qatar ózgesheliklerge iye. Ráwishtiń qaraqalpaq tilinde ózine tán sóz jasawshı affiksleri bar. Biraq olardıń sanı, ónimliligi basqa sóz shaqaplarına qaraǵanda az.

Ráwish jasawshı eń ónimli qosımta sha, she. Bul affiks arqalı jasalǵan ráwishler ishárekettiń waqıtlıq, sınlıq, kúsheytiwshilik belgisin salıstırmalı túrde bildiredi. Tiykarınan atlıqlardan (franсuzsha, awızsha, erkekshe) kelbetliklerden (qısqasha, jańasha, sonday-aq subtantivlesip kelbetliklerden mártlershe, nadanlarsha), almasıqlardan (ózinshe, menińshe, sonsha, bunsha), sanlıqlardan (mıńlarsha), waqıt ráwishlerinen (búginshe, házirshe) dórendi ráwishlerdi jasaydı.

Lay-ley affiksi. Bul affiks járdeminde atlıqtan, kelbetlikten, almasıqlardan sanlıq máni bildiretuǵın dórendi ráwishler jasaladı. Mısalı: aqshalay, qamırlay, usılay, keseley, solay t. b.

Lay, ley affiksi sha, she affiksinen qospalanıp laysha, layınsha túrinde de qollanıladı: usılayınsha, bılayınsha.

Dey affiksi. Qaraqalpaq tilinde bir sanlıǵına jalǵanıp birdey, dórendi ráwishin jasaydı. Sonday-aq birdey sózi ine affiksin qabıllap birdeyine formasında da qollanıladı.

Qara/keri, ǵarı, geri affiksi. Bul affiksler qaraqalpaq tilinde onsha kóp sózlerge jalǵanbaydı. Tek ǵana ish,sırt, ald, art, ush sıyaqlı atawıshlarǵa jalǵanadı.

Tyurkologlardıń boljawı boyınsha bul affiksler burın seplik formaları bolǵan. Soń semantikalıq ózgepiske ushıpaǵan.

ın, in, n affiksi. Yaqıtlıq mánidegi jaz, gúz, qıs sıyaqlı sózlerge jalǵanadı.

Pa hám a affiksi házirgi qaraqalpaq tilinde kóriniske hám seske eliklewish sózlerden dórendi ráwishlerdi jasaydı: qalsha, sharppa, sharta, tartpa.

Usılay etip, házirgi qaraqalpaq tilinde ráwish jasawshı affiksler sanı az. Sonday-aq bul affiksler qollanılıwı jaǵınan da sheklengen.

Mektep sabaqlarında keńislik seplik jalǵawları ráwish jasawshı affiks sıpatında kórsetilgen.

Biraq bul ilimiy jaqtan haqıyqatlıqqa sáykes kelmeydi.

Ráwishtiń sóz qosılıw usılı menen jasalıwı. Qaraqalpaq tilinde ónimli. Bul usıl arqalı qaraqalpaq tilinde birikken, sostavlı, tákirar, jup ráwishler jasaladı.

Birikken ráwishlerge búgin, bıyıl, bıltır, baspúkil, biraz, bilqastan, bilegóre t. b. sózler kiredi. Birikken ráwishlerdiń quramı hár qıylı. Birtalay, azmaz.

Sotavlı ráwishler tómendegishe jasaladı: 1) sol, ol, bul, usı almasıqları menen atawısh sózlerdiń dizbeklesiwinen waqıtlıq máni bildiretuǵın qospa ráwishler jasaladı: sol kúni, ol kúni, bul jılı, usı waqta.

2) anaw, ana, áne siltew almasıqları menen kúni, birde sıyaqlı sózlerdiń dizbeginen waqıtlıq mánidegi qospa ráwishler jasaladı: anaw kúni, ana birde, áne kúni.

Tákirar ráwishlerdiń jasalıwı

1)Bir sózi te elementi arqalı tákirarlanıp jasaladı: Birte-birte.

2)Bir sózi me elementi arqalı da tákirarlanadı: birme-bir.

3)Ráwishtiń tákirarlanıwı arqalı: áste-áste, bazda-bazda.

4)dórendi ráwishlerdiń tákirarlanıwı arqalı: tumlı-tusqa, zorǵa-zorǵa.

bastan-ayaq, kúni-túni, qısı-jazı.

2)sinonim kelbetliklerden: aman-esen, aman-saw, áste-aqırın hám t. b.

3)Bir sıńarı mánige iye, biri mánige iye emes kelbetliklerdiń juplasıwınan: ersili-qarsılı, shala-pala, shala-sharpı.

4)Bir sıńarı siltew almasıǵı, bir sıńarı mánige iye emes sózlerden: annansannan, anda-

sanda.

5)almasıqlardıń juplasıwınan: annan-mınnan, anda-munda.

6)antonim ráwishlerden: aqsham-kúndiz, arı-beri, burın-soń, ertelikesh, azlı-

kópli.

u) sinonim ráwishlerden: áste-aqırın, aqır-sońı.

v) ol jaq, bul jaq, bur jer sıyaqlı sostavlı ráwishler juplasadı: oyaqbuyaǵına, oyaqqabuyaqqa.

Leksika-semantikalıq usıl (adverbializaсiya)

Qaraqalpaq tilinde basqa sóz shaqaplarınıń ráwishke ótiwi bir qansha ónimli. ráwishlerge ayırım atlıqlar, keńislik seplik formalarındaǵı atawıshlar, geypara hal feyil formaları ótedi. Mısalı: azlap, kóplep, piyadalap, aylap, jıllap, keyinlep hám t. b. Mektep sabaqlıqlarında ráwish jasawshı lap, lep affiksi bar dep kórsetiledi. Lekin bul sózlerdiń tiykarları piyadala, ayla, jılla.

Sonlıqtan leksika-semantikalıq usıl menen jasalǵan ráwishler dep ótiw durıs.

Orın sepligindegi waqıtlıq mánidegi atlıqlar ráwishlik mánige iye boladı: kúnde, jılda, túste, sáskelikte hám t. b.

Tartımlanǵan atlıqlar orın, shıǵıs sepligi formalarında ráwishke ótedi: jaslayımda, jasımnan, aldımnan.

ald, art, úst, sırt hám taǵı b. atawıshlar orın hám shıǵıs seplikleri formasında ráwishke ótedi: ishten, artta,aldında, artında hám t. b.

Bas sózi de keńislik seplik formasında turıp ráwishke ótedi: Basta, bastan, ol, bul, sol, usı almasıqları keńislik seplik formalarında ráwishke ótedi: onda, bunda, sonda, usında hám t. b.

Ulıwma, adverbializaсiya qubılısı bir qansha ónimli.

Qadaǵalaw ushın sorawlar.

1.Ráwish qanday usıllar menen jasaladı ?

2.Ráwish qanday mánili sóz shaqaplarınan jasaladı ?

3.Ráwish jasawshı qanday ónimli hám ónimsiz affiksler bar ?

4.Sóz qosılıw usılı menen qanday ráwishler jasaladı ?

5.Adverbializaсiya qubılısı degenimiz ne ?

Morfologiya. Grammatikalıq máni, grammatikalıq forma hám grammatikalıq kategoriya

Jobası

1.Morfologiya tarawı haqqında ulıwma túsinik.

2.Grammatikalıq máni hám grammatikalıq forma.

3.Grammatikalıq kategoriya haqqında túsinik.

4. Sóz shaqapları hám olardıń klassifikaсiyası.

Tayanısh túsinikler.

Sóz hám sóz formaları, sózlerdiń sóz shaqaplarına bóliniwi, sóz shaqaplarınıń morfologiyalıq kategoriyaları, grammatikalıq máni, grammatikalıq forma hám grammatikalıq kategoriya túsinikleri.

Morfologiya sóz hám sóz formalarınıń sózlerdiń sóz shaqaplarına bóliniw prinсiplerin sóz shaqaplarınıń morfologiyalıq kategoriyaların, grammatikalıq máni hám grammatikalıq forma haqqındaǵı til biliminiń úlken bir tarawı bolıp esaplanadı. Ol grekshe f94m9-forma, l9g9?- ilim degen sózlerden kelip shıqqan, yaǵnıy sózdiń forması haqqındaǵı grammatikalıq táliymat degendi bildiredi. Morfologiya tarawında úyreniletuǵın til birligi sóz. Sóz grammatikaınıń úyreniw obektine alınǵanda sóz formalarınıń ózgeriw hám túrleniw nızamlıqları, usı nızamlıqlar tiykarında morfologiyalıq hám sintaksislik kategoriyalardıń jasalıwı esapqa alınadı. Til biliminde morfologiya hám sintaksis tarawlarınıń tıǵız baylanıslı esapqa alınıp grammatika degen bir termin menen ataladı. Házirgi waqıtta hámme qosımtalar 1) sóz jasawshı qosımtalar: 2) forma jasawshı qosımtalar, 3) sóz ózgertiwshi qosımtalar bolıp úshke bólinedi. Biz sóz jasalıw tarawında sóz jasawshı hám forma

jasawshı qosımtalardı úyrendik. Al sóz ózgertiwshi qosımtalar morfologiya tarawında úyreniledi.

N. A. Baskakov bul qosımtalarda ǴSintaksislik qatnas bildiriwshi morfemalarǴ, dep ataydı. (Istor-tipol. morfol. Tyuriskix yazıkov. M, 1979, 10-11-bet) hám olardı 1) predikativlik qatnas bildiriwshi morfemalar. 2) atributivlik qatnas bildiriwshi morfemalar dep ekige bólinedi.

morfemalardıń birliginen turadı. Biraq qosımsha morfemalı sózler de túbir sózdiń dáslepki leksikalıq mánisi ózgermeydi, sol leksikalıq mánisin saqlaǵan halda qosımsha grammatikalıq máni qosılıw menen sheklenedi. Mısalı: mektepler, terekte, úyimiz sıyaqlı sózlerge jalǵanǵan qosımtalar jalǵanǵan sózleriniń leksikalıq mánisin ózgertpesten, oǵan kóplik, seplik, tartım sıyaqlı gpammatikalıq mániler qosadı.

Morfologiyada tiykarǵı úyreniletuǵın máselelerdiń biri-sóz shaqapları. Sóz shaqapları bul sózlerdiń leksika-semantikalıq hám grammatikalıq toparları. Olardıń sóz shaqaplarına bóliniwi, mánili hám kómekshi sóz shaqapları hár tárepleme úyreniledi.

Sózler leksikologiya tarawında sózlerdiń leksikalıq mánisi menen, sóz jasalıw tarawında sóz jasalıw mánisi menen tanıstıńız. Sóz grammatikalıq mánige de iye. Máselen, paxtakesh sózin qarayıq. Bul sózdiń leksikalıq mánisi predmet, adam, sóz jasalıw mánisi kásip iyesi. Al onıń grammatikalıq mánisi atlıq, betlik, birlik san, ataw sepligi. Sózdiń grammatikalıq mánisi abstrakt, ol tek bir sózge emes, al sózlerdiń belgili leksika-grammatikalıq toparlarına tiyisli boladı. Máselen, seplik mánisi tildegi barlıq atlıqlarǵa hám atlıq mánisine kóshken sózlerge tán. Máhál mánisi anıqlıq meyildegi barlıq betlik feyiller ushın ortaq.

Sózdiń grammatikalıq mánisi belgili bir qurallar járdeminde ańlatıladı. Sóz tek bir grammatikalıq mánige emes, al bir neshe grammatikalıq mánige iye boladı. Mektebim-betlik emes, birlik san, ataw sepligi, tartım mánilerin bildirip tur.

Grammatikalıq mániniń belgili bir grammatikalıq qurallar arqalı bildiriliwi sózdiń grammatikalıq forması dep ataladı. Demek sózdiń forması-bir sózdiń leksikalıq jaqtan birdey bolıp, al grammatikalıq mánileriniń hár qıylı bolıwı. Mektebim, mektebiń, mektebi, mektebimiz, mektebińiz, mektepler hám t. b. Bul sózler mektep sóziniń formaları. Olar bir leksikalıq máni, al hár qıylı grammatikalıq máni ańlatadı.

Sózdiń hár bir grammatikalıq forması sóz forma dep te ataladı.

Tildegi barlıq sózler grammatikalıq formalarǵa iye bola bermeydi.

Qapaqalpaq tilinde atlıqlar hám feyillerdiń grammatikalıq mánidegi grammatikalıq formalar arqalı bildiriledi.

Tildegi sózlerdiń grammatikalıq mánisi eki túrli usıl menen bildiriledi: sintaksislik usıl hám analitikalıq usıl.

Sintetikalıq usıl degende sózdiń gpammatikalıq mánisiniń qosımtalar járdeminde bildiriliwi túsiniledi. Máselen, seplik, tartım betlik, kóplik mániler. nol forma da grammatikalıq máni bildiredi.

Analitikalıq usıl menen bildirilgende grammatikalıq máni eki yamasa bir neshe sózlerdiń járdemi menen bildirilip, ekinshi grammatikalıq máni ańlatadı. Buǵan kómekshi feyiller, tirkewishler dánekerler hám janapaylar kiredi. Sonday-aq sózlerdiń tákirarlanıwı menen, suptektivizm, sózlerdiń orın tártibi, intonaсiya arqalı da grammatikalıq mániler bildiriledi.

Grammatikalıq kategoriya-grammatikalıq máni menen grammatikalıq formanıń birligi. Demek, bul ekewi bir nárseniń ishi menen sırtına usaydı. Grammatikalıq kategoriya tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek.

1)Grammatikalıq mánini bildiriwshi arnawlı forma bolıwı kerek.

2)Bir grammatikalıq kategoriya ishindegi grammatikalıq mániler eń keminde ekew bolıwı

kerek.

3) Olar bir-birine qarama-qarsı qoyılıp appoziсiya dúziwi shárt. Morrfologiyadaǵı úlken kategoriya - bul sóz shaqapları. Basqa kategoriyalar usı sóz shaqaplarınıń ishinen ajıralıp shıǵadı. Atlıqlar san, tartım, betlik, seplik kategoriyalarına feyiller basımlılıq-basımsızlıq, dáreje, túr, meyil, máhál, bet-san kategoriyalarına kelbetlik hám ráwishler dáreje kategoriyalarına iye.

Morfologiyada tildegi sózler sóz shaqaplarına bólinedi. Sóz shaqapları-bul sózlerdiń leksika-grammatikalıq toparları bolıp, bul toparlar bir-birinen bildiriletuǵın mánileri, hár birine tán bolǵan morfologiyalıq belgileri, grammatikalıq kategoriyaları, forma jasaw hám sóz jasaw tipleri, gáptegi sintaksislik xızmetleri jaǵınan ajıralıp turadı.

Til biliminde sózlerdi sóz shaqaplarına bóliw erte zamanlardan baslanǵan. Máselen,

áyyemgi Greсiyada Aristotel, Platon, áyyemgi

Hindistanda Leki hám Panini degen ilimpazlar sózlerdi sóz shaqaplarına ajıratıwdıń dáslepki tırnaqların qaladı. Sóz shaqabı termininiń ózi de grek hám latın tilinen alınǵan. Qaraqalpaq tilinde sózlerdi sóz shaqaplarına bóliwde 3 prinсip basshılıqqa alınadı.

1) Semantikalıq priсip: Sózdiń semantikalıq mánisi bul hár bir sózdiń bildiretuǵın jeke leksikalıq mánisi emes, al sol kategoriyalarǵa sózler ushın ortaq bolǵan ulıwma máni. Máselen atlıqlar predmetlik máni

ańlatadı. Demek, semantikalıq máni-bul kategoriyalıq máni. 2. Morfologiyalıq prinсip: Bunda sózdiń sırtqı morfologiyalıq forması, onıń sóz jasaw, forma jasaw modelleri, sóz ózgertiw sisteması, esapqa alınadı.

3. Sintaksislik prinсip: Bunda sóz shaqabınıń basqa sózler menen dizbeklesiw uqıplılıǵı, gáp aǵzası xızmetin atqarıwı esapqa alınadı.

Kelbetlik hám sanlıqlar predmettiń belgisin bildiretuǵın bolǵanlıqtan kóbinese atlıqtıń aldında, ráwishler feyildiń aldında keledi. Atlıq baslawısh hám tolıqlawısh, feyil-bayanlawısh, ráwishpısıqlawısh, sanlıq hám kelbetlik-anıqlawısh gáp aǵzalarınıń xızmetin atqaradı.

Úsh prinсip barlıq sóz shaqapların klassifikaсiyalawda birdey emes. Bir sóz shaqabı ushın semantikalıq prinсip tiykarǵı bolsa, ekinshisi ushın bul qosımsha xızmet atqaradı.

Usı baǵdarda qaraqalpaq tilindegi sózler tómendegishe bólinedi:

1. Mánili sóz shaqapları: atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq, feyil, ráwish.

2. Kómekshi sózler: dáneker, tirkewish, janapay.

3.Modal sózler.

4.Tańlaqlar.

5.Eliklewishler.

Qadaǵalaw ushın sorawlar.

1.Morfologiya tarawı nenii úyretedi ?

2.Sózlerdi sóz shaqaplarına bóliwdiń qanday prinсipleri bar ?

3.Grammatikalıq máni hám grammatikalıq forma degenimiz ne ?

4.Grammatikalıq kategoriya degenimiz ne ?

5.Qaraqalpaq tilinde sóz shaqapları qanday túrlerge bólinedi ?

Atlıq. Mánisi, grammatikalıq ózgeshelikleri

Jobası :

1. Atlıq sóz shaqabı haqqında túsinik. 2. Atlıqtıń mánisi boyınsha túrleri.

3. Atlıqtıń grammatikalıq kategoriyaları.

4. Atlıqtıń san kategoriyası.

5. Atlıqtıń tartım kategoriyası.

6. Atlıqtıń seplik kategoriyası.

Tayanısh túsinikler

Ǵalabalıq hám menshikli atlıqlar. Konkret hám abstrakt atlıqlar. Dara jámlewshi hám zatlıq atlıqlar. Betlik hám betlik emes atlıqlar. Anıq hám anıq emes atlıqlar. Birlik hám kóplik san. Tartım formaları. Ataw, iyelik, barıs, tabıs, shıǵıs hám orın seplikleri.

Leksika-semantikalıq belgisi boyınsha, predmetlik máni ańlatıwshı sózler atlıq dep ataladı.

Predmetlik máni keń túsinik. Ol logikalıq túsinik emes, al grammatikalıq túsinik bolıp esaplanadı. Bunnan konkret predmetlerdiń (dápter, terek, kóshe), tiri maǵlıwmatlardıń, adamlardıń (student, qus, haywan), ósimliklerdiń (jantaq, boyan, gúl), zatlardıń (kómir, gaz), geografiyalıq orınlardıń (Qońırat, Nókis) hár qıylı qásiyet hám sapanıń (erlik, jaqsılıq), tábiyat qubılıslarınıń (dawıl, jawın, qar) hám t. b. atamalar kiredi.

Predmet mánisindegi sózler birlik hám kóplik sanda qollanıladı, olar tartımlanıw hám sepleniw uqıplıǵına iye. Atlıqtıń san, seplik, tartım kategoriyaları onıń basqa sóz shaqaplarınan ajıratıp turatuǵın tiykarǵı belgisi bolıp esaplanadı.

Atlıqlar sóz jasawda da ózine tán ózgesheliklerge iye. Qaraqalpaq tilinde –shı/shi, - shılıq,/shilik affiksleri arqalı tek atlıqlar