Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya (2008 lekciya tekstleri)

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ

BILIM MINISTIRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

Qaraqalpaq filologiyası fakulteti

Házirgi qaraqalpaq tili. Morfologiya

páninnen

lekсiya tekstleri

Nókis-2008

Sóz jasalıw hám morfologiya pániniń predmeti hám wazıypaları.

Jobası:

1.Paydalanatuǵın ádebiyatlar hám olardıń mazmunı boyınsha túsinik beriw.

2.Sóz jasalıw tarawı, onıń izertlew obekti haqqında.

3.Sóz jasalıw tarawınıń til biliminiń basqa tarawları menen baylanısı.

4.Morfologiya tarawınıń izertlew obekti.

Adamlardıń biri-biri menen qarım qatnas jasawı til arqalı iske asadı. Tilsiz adamlar jámiyeti bolmaydı. Kerisinshe jámiyetsiz til de bolmaydı. Olar óz-ara birin biri payda etiwshi qubılıslar. Sonlıqtan biz tildi jámiyetlik qubılıs sıpatında bahalaymız. Jámiyet aǵzalarınıń talaplarına sáykes til de ózgeredi. Biraq ol jámiyetlik pánler sıyaqlı biprden ózgermeydi. Biz til ózgeredi degende onıń sózlik quramınıń jańa sózler menen bayıp barıwın túsinemiz. Al onıń grammatikalıq qurlısı, seslik sisteması turaqlı sıpatqa iye.

Tildiń sózlik quramınıń rawajlanıwınıń eki jolı bar:

1)Tildegi burınnan bar sózlerden hár qıylı sóz jasaw usılları arqalı jańa mánidegi sózler

jasaladı.

2)Turmıstaǵı belgili bir jańa túsiniklerdi ańlatıw ushın basqa tillerdiń sózleri

ózlestiriledi. Áne, usı eki jol arqalı hár qanday tildiń sózlik quramında ózgerisler, rawajlanıwlar bolıp ótedi. Tildegi burınnan bar sózlerden sol tildiń ishki nızamlıqlarına sáykes jańa mánidegi dórendi sózlepdiń jasalıw proсessin til iliminiń sóz jasalıw tarawı izertleydi.

Sóz jasalıw termini til biliminde 2 túrli mánide qollanıladı:

3)Tildegi burınnan bar sózlerdiń tiykarında jańa sózlerdiń jasalıwı

2)Sózlerdiń jasalıw sistemasın izertleytuǵın til biliminiń ayrıqsha bir tarawı. Usı ekinshi

mánisinde sóz jasalıwı-dórendi sózlerdiń qurlısındaǵı mánili bólekler bolǵan morfemalardı, olardıń biri-biri menen qarım-qatnasın, túrlerin, sonday-aq jańa sózlerdiń jasalıw usılları haqqındaǵı ilim bolıp esaplanadı.

Til biliminiń ayrıqsha tarawı sıpatında sóz jasalıwı túrkiy tillerde 50-60-jıllardan baslap bóline basladı. Al soǵan shekem ol morfologiya menen qaralıp keldi. Qaraqalpaq til biliminde kópshilik miynetlerde sóz jasalıw tarawı óz aldına emes, al morfologiya tarawınıń quramında qarastırılıp kiyatır. Tek ǵana ayırım miynetlerde, atap aytqanda N. A. Baskakovtıń ǴKarakalpakskiy yazıkǴ (P tom, M, 1952), A. Bekbergenovtıń ǴQaraqalpaq tilinde sózlerdiń jasalıwıǴ (Nókis, 1989),

ǴHázirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń grammatikasıǴ (Nókis, 1994)

miynetlerinde óz aldına til bilimi tarawı sıpatında úyrenilgen. Hátte, búgingi kúnde morfemika tarawı da grammatikanıń ayrıqsha tarawı sıpatında kóplegen tillerde,sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de bólek úyrenile basladı. Atap aytqanda qaraqalpaq tilinde M. Qudaybergenovtıń ǴQaraqalpaq tiliniń morfemikasıǴ (Nókis,2001) atlı kishkene qollanbası

baspadan shıqtı. Sóz jasalıw tarawınıń tiykarǵı obekti sóz bolıp esaplanadı, biraq ol barlıq sózlerdi emes, al tek dórendi sózlerdi izertleydi. Ondaǵı tiykarǵı elementar qurrallar sıpatında hár qıylı sóz jasawshı affiksler, dórendi tiykarlar xızmet etedi.

Tildegi affiksler arqalı barlıq waqıtta jańa sózler jasala bermeydi. Sonlıqtan sóz jasalıwın forma jasalıwınan hám sóz ózgeriliwinen ajıratılıp qaraw kerek. Sóz jasalıw proсessinde jańa mánidegi sózlep payda boladı. Mısalı: balıq-balıqshı, aqıl-aqıllı, ilimilimpaz. Sóz jasalıwda bir sóz ekinshi bir sóz shaqabına ótiwi de, ótpewi de múmkin. Mısalı, dańq-dańqlı, aqıl-aqıllı. Demek sóz jasaldı degende tiykarǵı etip sózdiń leksikalıq mánisi esapqa alınıwı kerek.

Sóz jasalıw tarawı til biliminiń basqa tarawları menen tıǵız baylanıslı. Tildiń sózlik quramınıń jańa sózler menen bayıp barıwı, sóz mánisiniń ózgeriwi - sóz jasalıw tarawınıń leksikologiya tarawı menen baylanısın kórsetedi. Leksikologiyada - dórendi, dórendi emes sózler, al sóz jasalıwda tek dórendi sózlerdiń úyreniliwi de bul eki tarawdıń óz-ara baylanısın kórsetedi. Gpammatika bolsa sóz jasalıw proсessin basqaradı, jańa jasalǵan sózlerdiń qaysı sóz shaqabına tiyisli ekenin belgileydi. Morfologiyadan sóz jasalıw tarawınıń bólinip shıǵıwınıń ózi de bul eki tarawınıń baylanısın kórsetedi. Ulıwma sóz jasalıw qaraqalpaq til biliminde jas tarawdıń biri. Bul tarawdıń úyrenetuǵın máselelerin ayırımında izertlew qaraqalpaq til biliminiń aldında turǵan máselelerdiń biri bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq til bilimindegi kóplegen ádebiyatlarda til biliminiń grammatika tarawı 2 túrde úyrenilip kiyatır.

1) Sóz jasalıw máseleleri morfologiya tarawınıń ishinde, yaǵnıy sóz shaqaplarınıń jasalıwı hár sóz shaqabına ótkende úyrenilip kiyatır. 2)

Dáslep sóz jasaw tarawı úyrenilip, soń morfologiya tarawı úyrenilip kiyatır. Al basqa tillerge qaraǵanımızda dáslep morfemika, soń sóz jasalıw, onnan soń morfologiya haqqında túsinikler berilgen. Demek, keleshekte qaraqalpaq til biliminiń grammatika tarawında usı baǵdarda úyreniw zárúr dep esaplaymız. Sonda biz grammatika haqqında bir tutas bilimge iye bolamız.

Búgingi kúnde qaraqalpaq til biliminiń sóz jasalıw tarawın hár tárepleme úyreniw, olar boyınsha qollanbalar, ilimiy izertlew jumısların jazıw eń áhmiyetli máselelerdiń biri.

Al morfologiya tarawına keletuǵın bolsaq, álbette qaraqalpaq til biliminde bul taraw hár tárepleme izertlenildi. Máselen, atlıq sóz shaqabı

- A. Qıdırbaev, ráwish sóz shaqabı - J. Eshbaev, B Shaniyazov, sanlıq sóz shaqabı- A. Bekbergenov, substantivaсiya- !. Aymurzaeva, kelbetlik feyil, san kategoriyası - D. Nasırov, háreket atı feyilleri - B. Qutlımuratov, eleklewish sózler - U. Embergenov,Kómekshi sózler

E. Dawenov h. t. b. ilimpazlar táprepinen izertlenildi.

Solay da bul tarawda da ele de izertlenilmegen, izertleniwi oǵada zárúr máseleler barshılıq. Atap aytqanda, kelbetlik, feyil, dáneker, tirkewish, tańlaq, modal sózler ham predikativ sózler ele hár tárepleme izertlewdi talap etedi. Ulıwma sóz shaqaplarıń semanalıq kóz-qarastan izertlew zárúr. Búgingi kúnge shekem sóz shaqapları kóbirek formalıq jaqtan izertlewdiń obekti bolıp keledi.

Morfologiya - bul sózdiń forması haqqındaǵı grammatikalıq táliymat.

Onda tiykarınan leksika-grammatikalıq kategoriyalar bolǵan sóz shaqapları úyreniledi. Hár bir sóz shaqabınıń semantikalıq, morfologiyalıq, sintaksislik ózgeshelikler haqqında sóz etiledi. Kómekshi sózlerdiń grammatikalıq mánileri hám xızmetleri haqqında túsinik beredi.

Qadaǵalaw ushın sorawlar:

1.Sóz jasalıw tarawı nenii izertleydi?

2.Morfologiya tarawı neni izertleydi ?

Morfemika. Morfema hám onıń túrleri

Jobası:

1.Morfemika-grammatikanıń bir bólimi sıpatında.

2.Morfema haqqında túsinik.

3.Túbir hám kómekshi morfemalar.

4.Kómekshi morfemalardıń túrleri: sóz jasawshı, forma jasawshı hám sóz ózgertiwshi.

5.Suffiks, postfiks, jalǵaw haqqında túsinik.

6.Affiksoidlar.

Til-uzaq dáwirlerdiń jemisi. Onıń payda bolıwın, tábiyatın, rawajlanıw nızamların adamlar erte zamanlardan baslap-aq úyreniw menen bir qatarda, tildi tarawlarǵa bólip úyreniwge de ayrıqsha dıqqat awdarǵan.

Áyyemgi grek, arab til bilimleri tariyxınan bul bizge belgili. XX ásirdiń

baslarına kelip til bilimin kóbirek fonetika, leksikologiya, morfologiya hám sintaksis tarawlarına bólip úypeniw dástúr boldı hám házir de bul dáwirdiń izi dawam etpekte. Erisilgen tabıslar, tildi izertlew metodları menen metodikalarınıń rawajlanıwı atalǵan tarawlardıń ózi de bir neshe tarawlarǵa bólingende til haqqında bir tutas bilim alıw múmkinshiligine iye bolatuǵının dálilledi. Usıǵan baylanıslı búgingi kúnde til tarawlarınıń ózin bólimlerge bólip úyreniw zárúrligi kelip shıqtı. Trkologiyada da bul dástúr óz kórinisin tappaqta.

Morfemika-morfologiyanıń ayrıqsha bir bólimi bólip, sózlerdiń morfemalıq quramın, ondaǵı morfemalardıń óz-ara baylanısın, jaylasıw tártibin, olar arasındaǵı leksika-semantikalıq qatnaslardı izertleydi. Morfemika morfema túsiniginiń payda bolıwına baylanıslı kelip shıqtı. Morfema morfemikanıń tiykarǵı birligi. Morfema atamasın hám túsinigin pánge alıp kirgen ruspolyak ilimpazı Boduen de Kurtene bolıp esaplanadı. Onıń pikirinshe, bul atamanı artıqsha dep esaplaw ulıwmalastırıwshı daraq atamasın artıqsha dep esaplawdıń tap ózi bolıp, dub, qayıń, arsha sıyaqlı ayırım atlar menen shekleniwge alıp keledi. Morfemalar basqa til birlikleri sıyaqlı insan sanasında jasawshı til birligi, ol uzaq ótmishtiń, tariyxtıń ónimi bolıp insan turmısında jámiyetlik qural sıpatında onıń tájiriybe kónlikpelerin sanada bekkemlewshi, áwladtan-áwladqa ótkiziwshi wazıypanı da bildiredi. Morfema basqa til birlikleri qatarı eń kishi mánili birlik sıpatında nominaсiyalıq, forma jasaw hám predikativlik proсessler ushın xızmet etetuǵın semantikalıq funkсionallıq element.

Ásirimizdiń 40-jıllarınan baslap tildi semantikalıq-strukturalıq

kóz-qarastan úyreniw sebepli óz-ara baylanıslı til birlikleriniń, sonıń ishinde morfemikanıń óz aldına bólek til birligi ekeni aytıla basladı. Demek, til birlikleri-fonema-morfema-sóz dizbegi - gáp-tekst. Solay da mektep sabaqlıqlarında elege shekem morfema haqqında túsinikler berilmegen. Sóz qurılısı túbir hám qosımtalar dep úyrenilip kiyatır. Pikirimizshe, mektep sabaqlıqlarına bul atamanı hám túsinikti kirgiziw zárúr.

Tildegi sózler morfemalıq qurılısı jaǵınan birdey bolmaydı. Máselen, olar bir morfemadan yamasa eki hám onnan da artıq morfemalardan turıwı múmkin, terek, apa, mektep, gúl hám t. b.

bip morfemalı sózler, basla, egew, baslıq, suwshı, balıqshılıq sıyaqlı sózler eki hám onnan da artıq

morfemalardan ibarat. Usıǵan baylanıslı sózlerdi bir morfemalı sózler hám kóp morfemalı sózler dep bóliwge boladı.

Morfemalar mánisi hám atqaratuǵın xızmeti jaǵınan hár qıylı. Olardıń birazı sózdiń tiykarǵı leksikalıq mánisin ańlatsa, basqaları tek grammatikalıq mánige iye boladı.

Túbir morfema sózdiń túp leksikalıq mánisin bildiredi. Olar jeke qollanıla aladı. Olar jeke qollanıla aladı. Olar hár qıylı atamalar menen atalıp kiyatır. Kómekshi morfemalar sóz jasaw, fopma jasaw, sóz ózgertiw sıyaqlı grammatikalıq xızmetler atqaradı. Jeke turıp qollanılmaydı.

Máselen: balıq-shı-lar-ǵa

Kómekshi morfemalar mánisi atqaratuǵın xızmeti jaǵınan hár qıylı.

Kómekshi morfemalardı xızmeti boyınsha grammatikalıq hám grammatikalıq emes morfemalar dep bólemiz. Grammatikalıq morfemalar sózlerge qosılıp olardıń baylanısıwına, grammatikalıq mánisine tásir etedi. qaraqalpaq tilindegi betlik, seplik, tartım, kóplik jalǵawları hám forma jasawshı morfemalar usıǵan kiredi.

Sóz ózgertiwshilerge tartım jalǵawları (ım, im, m, ıńız, ińiz, mız, miz, ı, i, sı, si) kóplik jalǵawları (lar, ler), betlik jalǵawları (man, men, mız, miz, sań, seń, sız, siz), seplik jalǵawları

(nıń, niń, ǵa, ge, da, de, nan, nen, da, de) hám atlıqtıń subektiv baha beriwshi formaları (shıq, shik, sha, she, shik, jap, y, pan), kelbetlik hám ráwishtiń dáreje formaları (raq, rek, law, lew, ǵısh, gish, ǵıy), xızmet atı feyili, kelbetlik feyil hám hal feyillerdiń formaları (ǵan, gen, ip, ıw, iw, maq, mek hám t. b) jatadı.

Sóz jasawshı morfemalar gpammatikalıq emes morfemalar dep esaplanadı. Sebebi olar sózdiń grammatikalıq mánisine emes, al leksikalıq mánisine tásir etedi. qaraqalpaq tilinde atlıqlardıń (shı, shi, shılıq, shilik hám t. b. ), kelbetliklerdiń (lı, li, sız, siz, biy, pa), ráwishlerdiń

(sha, she, lay, ley), feyillerdiń (la, le, las, les) sóz jasawshı morfemaları bar.

Qaraqalpaq tilinde kómekshi morfemalar jańa sóz yamasa forma jasawdaǵı uqıplılıǵına qaray ónimli morfemalar hám ónimsiz morfemalar bolıp ta bólinedi. Tilde belgili sózler toparın jasawshı yamasa sózdiń grammatikalıq formaların jasawda keńnen qollanılatuǵın hám kóplegen sózlerge jalǵana beretuǵın morfemalar ónimli morfemalar dep ataladı. Mısalı, atlıq jasawshı shı, lik, shi, lıq, lik kelbetlik jasawshı, lı, li, sız, siz, day, dey, feyil jasawshı la, le morfemaları bunıń ayqın mısalı boladı. Bir sózge yamasa júdá az muǵdardaǵı sózler toparına jalǵanatuǵın morfemalar ónimsiz morfemalar dep ataladı. Mısalı, wıl, ji, daw, ene.

Sózdiń quramındaǵı morfemalar pútin bir birlikti quraydı. Qaraqalpaq tili agglyutinativ tiller qatarına kiretuǵın bolǵanlıqtan, ondaǵı sózlerdiń quramındaǵı morfemalar belgili bir tártipte birinen soń biri jalǵana beredi. Olar tómendegishe jalǵanadı: 1) Sózdiń basında birinshi bolıp túbir morfema turadı (eger biy, na elementleri bolmasa) 2) onıń izinen sózdiń leksikalıq mánisin keltirip shıǵaratuǵın sóz jasawshı morfema yamasa morfemalar jaylasadı. 3) Sóz jasawshı morfemadan soń forma jasawshı morfema turadı. ń) sóz ózgertiwshi morfema turadı. Eger sóz ózgertiwshi morfemalar kóp bolsa, dáslep kóplik, soń tartım, onnan soń seplik, eń sońında betlik jalǵawları turadı. Mısalı: keyingilerimizden, balıqshılarımızdan, keletuǵınlardan. Biraq ayırım tuwısqanlıq mánislerdegi atamalarda sóz ózgertiwshi morfemalardıń jaylasıw tártibi ózgeriwi múmkin: anamlar, apalarım

Kómekshi morfemalardıń sózdiń quramında qollanılıw ornına, xızmetine qaray suffiks (sóz jasawshı qosımta) postfiks hám jalǵaw (fleksiya) bolıp bólinedi.

Suffiks túbirden keyin jalǵanıp sóz jasaw yamasa forma jasaw mánilerin atqarradı: balıq- shı-lıq, kitap-sha, bas-la-w. Suffiksler qaraqalpaq tilinde túbirdiń juwan, jińishkeligine qaray jalǵanadı:qalalıq, keshe-gi. –jaq,-tuǵın affiksleri tek juwan túrinde qollanadı: baratuǵın, keletuǵın, jaza-jaq ,kete-jaq. Ayırım suffiksler qospa túrinde de jumsaladı: adam-gershilik,iyt-shilik. Geypara affiksler túbirdi fonetikalıq ózgesheliklerge alıp kelediÚtók-tógin,ek-egin.

Postfiks. Qaraqalpaq tilinde jalǵawdan keyin jalǵanatuǵın sóz jasawshı suffiksler de bar. Olar pastfiks dep ataladı. Postfikslerdiń qatarına házirgi qaraqalpaq tilinde orın sepligi jalǵawınan keyin jalǵanatuǵın kelbetlik jasawshı -ǵı,-gi(qalada-gı,úyde-gi) hám kóplik jalǵauınan keyin jalganıp keletuǵın ráwish jasawshı –sha,-she(qaharmanlar- sha,mártler-she) suffikslerin jatqarıwǵa boladı Suffiks hám postfiks ulıuma affiks dep ataladı.

Fleksiya(jalǵaw)- sózdegi eń aqırǵı morfema (olardan keyin tek postfiks turıuı múmkin. )

Qálegen sózde fleksiyanıń bolıwı shárt emes. Olar tek grammatikalıq jaqtan ózgeretuǵın sózlerge jalǵanıp, olardıń grammatikalıq mánilerin anıqlaydı hám basqa sózler menen baylanıstıradı, yaǵnıy olardıń kaysı sanda, seplikte yamasa bette ekenligin korsetedi.

Affiksoidlar. Awıspalı mánidegi affiksler affiksoidlar dep ataladı. Mısalı: kitapxana,

Berdaqtanıw t. b.

Affiksoidlar mánili sózlerdiń kómekshi sózlerge ótiwin kórsetetuǵın qubılıs. qaraqalpaq tilindegi xana, stan, góy, kóriw, tanıw, dar, nama elementleri usınday xızmetke iye. Mısalı: asxana,gúlistan, ádepnama h. t. b. Sózler sıyaqlı kómekshi morfemalar arasında da sinonimiya, antonimiya hám omonimiya qubılısların kóriwge boladı. Seslik elementleri birdey. mánisi

1.Aytıs-qaraqalpaq folklorınıń bir janrı.

2.Sen onıń menen aytıs.

1.Almalar pisipti.

2.Sen onı alma.

b)Sóz jasawshı hám sóz ózgertiwshi morfemalar:

1.Berermenge besew kóp.

2.Azap bergenlerge ǵazap berermen.

v)Sóz ózgertiwshi morfemalar óz-ara omonim boladı: 1) biziń balamız. ǵ) bizler ele balamız.

Demek, qaraqalpaq tilindegi kómekshi morfemalar arasında omonimiya qubılısı ónimli. Seslik qurılısı hár qıylı, al mánileri bir-birine jaqın kómekshi morfemalar morfemalıq

sinonimler dep ataladı. Qaraqalpaq tilindegi sóz jasawshı morfemalar arasında sinonimiya qubılısı jiyi ushırasadı.

a)gish-gir: bilgir-bilgish

b)aǵan-awıq: qashaǵan-qashawıq v) man-awıq jılayman-jılawıq

Sonday-aq forma jasawshı morfemalar da bir-birine sinonim bolıp keledi:

a)maqshı-jaq: barmaqshı-barajaq

b)maq-mek-ıw-iw: bilmek-biliw

Seslik qurılısı hár qıylı, mánileri bir-birine qarama-qarsı kómekshi morfemalar morfemalıq antonimiya dep ataladı. Bul qubılıs qaraqalpaq tilinde onsha ónimli emes, solay da sóz jasawshı morfemalar arasında ushırasadı:

a) –lı-li,-sız-siz: aqıllı-aqılsız b) lı-li,-biy: aqıllı-biyaqıl

Sonday-aq barıs hám shıǵıs seplikleriniń jalǵawların antonim morfemalar dep qarawǵa boladı. qalaǵa-qaladan

Sóz jasalıw. Sózdiń tiykarı. Sóz jasaw mánisi hám tipi

Jobası:

1.Sóz tiykarı haqqında túsinik. Túbir hám túbirles sózler.

2.Jay hám qospa tiykar. Dórendi hám dórendi emes tiykar.

3.Sózdiń morfologiyalıq qurılısındaǵı ózgerisler: a) jılısıw

b)sińisiw

v)dekorrelyaсiya

4.Sóz jasaw mánisi.

5.Sóz jasaw tipi.

6.Sóz jasaw formantı.

Tayanısh túsinikler.

Sóz tiykarı, túbir hám túbirles sózler, jılısıw, sińisiw, dekorrelyaсiya qubılısları, sóz jasaw mánisi, sóz jasaw tipi.

Morfemalar menen bir qatarda sózdiń tiykarı sol sózdiń ayırıqsha elementi bolıp esaplanadı. Sózdiń tiykarı-sol sózdiń tiykarǵı leksikalıq mánisin bildiretuǵın bólegi, yaǵnıy - sózdiń ózgeriwshi morfemalardı alıp taslaǵannan keyin qalǵan bólegi: oqıwshı-lardıń, rayondaǵılarǵa hám t. b.

Sózdiń tiykarı-onıń ózgermeytuǵın bólegi.

Grammatikalıq jaqtan ózgeretuǵın mánili sózler tiykar hám fleksiyaǵa ayırıladı, al eliklewish, tańlaq, dáneker hám janapaylar tek tiykarǵa iye boladı, sebebi olar sóz ózgertiwshi morfemalardı qabıl etpeydi.

Sózdiń tiykarǵı quramındaǵı morfemalardıń sanına qaray tiykarlar jay tiykar hám qospa tiykar bolıp ekige bólinedi.

Jay tiykardıń quramında 9 túbir bir morfema boladı: terek, bala,

jılawıq. Al qospa tiykar quramında túbir morfemanıń sanı birden artıq bolıwı kerek: biraq,

óytkeni, bıyıl, raxmet.

Qospa tiykarlarǵa birikken sózler, jup sózler, qısqarǵan qospa sózler, tákirar sózler mısal boladı. Sonday-aq TU-134 sıyaqlı sózlerde qospa tiykar bolıp esaplanadı.

Morfemalıq quramına qaray mánili sózlerdiń tiykarları dórendi emes hám dórendi bolıp ekige bólinedi.

Dórendi emes tiykarlar bólinbeytuǵın bir bólekten, yaǵnıy túbir morfemadan turadı: bala, taw, terek, bes, úsh hám t. b.

Dórendi tiykarlardıń quramında keminde bir sóz jasawshı yamasa forma jasawshı morfema bolıwı shárt: aytıs, baslıq, basshı, taslıq, kitapsha hám t. b.

Dórendi emes tiykarlar erkin tiykar hám ǵárezli tiykar bolıp bólinedi.

Erkin tiykar bólek turıp ta, dórendi sózlerdiń quramında da qollanıla beredi. Al ǵárezli tiykar bólek turıp qollanılmaydı, tek dórendi túbirdiń quramında qollanıladı: ádebiyat, mádeniyat, áneydey hám t. b.

Demek, sózdiń morfemalıq qurılısında tiykar tiykarǵı element. Onı túrlerge bóliw prinсipleri hár qıylı.

Dórendi tiykar menen birge dóretiwshi tiykar túsinigin de anıqlaw talap etiledi. Dóretiwshi tiykar dórendi sózdiń jasalıwına tiykar boladı. Mısalı, balıqshılıq dórendi

tiykar. Onıń jasalıwı ushın balıqshı sózi tiykar bolǵan. Balıqshı sózi de dórendi sóz. Onıń jasalıwı ushın balıq sózi tiykar bolǵan. Demek, dóretiwshi tiykar dórendi tiykardan bir morfema kemis boladı. Dóretiwshi tiykar xızmetin jay sóz emes, sóz dizbekleri de atqaradı: ózi boladıóziboladılıq, bes jıl-bes jıllıq.

Til uzaq dáwirlerdiń jemisi. Ol kem-kem jetilisip, talıǵıp, rawajlanıp otıradı. Sózdiń morfemalıq qurılısında da tariyxıy rawajlanıw dáwirlerinde hár qıylı ózgerislerdiń bolıwı tiykarǵı jıl nızamlarınıń biri.

Tariyxıy rawajlanıw barısında burın dórendi bolıp morfemalarǵa bólinetuǵın sóz endi ajıralmaytuǵın bir pútin túbir sózge aylanadı, yaǵnıy ondaǵı sóz jasawshı morema pútinley túbirdiń qupamına ótip ketedi de, sóz ápiwayı túbirge aylanadı. Bul qubılıs sińisiw yamasa ápiwayılasıw dep ataladı.

Tyurkologlardıń boljawı boyınsha, ertede kóz, kór sózleriniń túbiri kó, semir, semiz sóziniń túbiri semi, uzaq, uzay sózleriniń túbiri uza, pay, jay sózleriniń túbiri ja bolǵan waqıtlar ótiwi menen onıń quramındaǵı sóz jasawshı morfemalar túbir menen birigip sińisip ketken. Házir bul qubılıstıń izi az da bolsa seziledi: ot jaq, ot jandı, uzayıw-uzaqlaw, jayıw-jazıw hám t. b.

Sonday-aq qızıl, jasıl, joldas, qarındas sózlerinde de sóz jasawshı morfemalar túbir menen bipigip ketken.

Sińisiw qubılısı birikken sózlerde kóbirek ushırasadı. Búgin, sóytip, bilezik, bıyıl, toqsan, seksen hám t. b.

Geyde sózlerdiń quramındaǵı morfemalardın ajıralıw shegarası da waqıtlar ótiwi menen

ózgerislerge ushıraydı, yaǵnıy ondaǵı bir