Ibrayım Yusupov - Yosh

91

Ilimnen joq ǵárezi de. Qoyınday kolxoz fermasınıń Túsiwiń shárt bul tárezige.

Bar ma, joq pa sorpalıǵıń, Gelle—bas sıyraq, ishek qarın, Taza góshiń qanshalıǵın

Hesh qalpısız aytar bárin.

Táreziban tamasha xalıq, Ishinen bárin bilip qoyar. Nasbayın bir atıp alıp, Murtınan ǵana kulip qoyar.

Áne sonnan keyin barıp, Bileseń anıq salmaǵıńdı: Tas basarıń bolsa tanıp, Biledi kim bolmaǵıńdı.

Qoy da jaqsı-aw, jeńil kelse Baǵıp-qaǵıp semirteseń.

Al sen bul bezbenge minseń, Túse almaysań ómirde sen.

Tas baspasań ebin-jorıq. Mandımaysań ursadaǵı. Tiliń menen oraq orıp, Kudayıń tirep tursadaǵı.

Dańqlı alım yaki usta, Bolsańdaǵı beren attay, Onnan keyin júre ber tısta, Májiliske basıń batpay...

Aqılǵa uǵras kelmeytuǵın Jámiyettiń bar óz isi.

92

Jasasın adam ólsheytuǵın Xalıqtıń qabaq tárezisi!

1974-j.

GEDEYLIK

Dúnyada ne jaman-gedeylik jaman, Júziń tómen etip, qoymaslar aman. «Atıń shıǵıp, abırayıń artsa da,

Bizdey bayǵuslarǵa túspedi-aw sayań».

Dedi bir ámekim awıldan kelip, Tıńlay berdim onı zeynimdi berip. Aǵayin azarda, bezeri bolmas, Ayap kettim barıp awhalın kórip:

Biyshara ırastan ábiger tartqan, Bir basına sonsha mashaqat artqan, Ruzıger mashqalasın arqalap,

Mal tabıw jolında juwırıp-jortqan.

Bes gektardan zıyat háwli-háremi, Bes sıyır, otız qoy - malım degeni. Bes mıń túp aq terek, bir ferma tawıq, Bes tanaptay jońıshqasınıń kólemi.

Úy bolıp solardı baǵadı eken, Tınbay janın otqa jaǵadı eken, Ol da azday, úyden jırılǵan waqta Sovxoz jumısına shıǵadı eken...

Dúnya mal jigittiń aqılın alǵan, Ol qaralay óship, ózegi talǵan. Turmısında ráhát joq, tınım joq,

Kiyiniw, iship - jew dástúrden qalǵan.

93

Háwlisi aylanǵan tawıq qoraǵa, Átirapı tolǵan gúdshek, uraǵa, Qat-qat gilem, kiyiz arsha ústinde Bir tóselmey jatır izeyxanada.

Kún-tún juwıradı maldan kúsh alıp, Balları oqıwdan «eki», «úsh» alıp, Órmekshi awına túsken shıbınday, Jigit bayǵus qalǵan jipsiz tusalıp.

Qurdas patlı edi, ketken azıp ta, Úyden, maldan bir shıǵalmay jazıqqa. Ákesiniń egip ketken baǵları Aylanıptı mal baylaytın qazıqqa.

Bıyıl jigit bir qıdırıp qalmaqshı, Boy tiklep dúnyaǵa názer salmaqshı. Moskvaǵa barǵandaǵı maqseti, Arzanıraq úsh-tórt gilem almaqshı...

Gedeymen degenin bilmeńler jalǵan: Qońısılar sıylıqqa «Jiguliy» alǵan. Bul «sorlıda» hátte motocikl joq, Televizorı da kórsetpey qalǵan...

«Gezek pada» menen baǵıp júr malın, Malǵa pida etip bir shıbın janın, Shınında da ayap kettim joramnıń Adam shıdamastay gedeylik halın.

Ayttım oǵan: Sondaymısań ele sen? Bul júristen ájel jetpey óleseń.

Ákeń quwmay ketken dúnyanı quwıp, Bunıń ráhátin qashan kóreseń?

Dúnya quwıp jaslay qáddiń dal bolıp,

94

Zamanıń aldında tiliń lal bolıp, Abıray barda esińdi jıy, jorajan, Ózińdaǵı ketpey turıp mal bolıp…

1973-jıl.

DAŃQ ARBASÍ

Dańq arbası gúpshekke zer jalatqan, Bógenegin kómkergen sap gúmiske. Dańqtıń júgin tartıw ushın jaratqan, Bolmaydı ol shańlı jolǵa miniske ...

Ayaǵıńdı puta tırnap, tas qıyıp, Órmeleyseń asqar tawdıń basına. Jol azabı qastın tiger qasqıyıp, Taw qarınan qıraw túser shashıńa.

Hámme qaytar mashaqatqa kóne almay, Tek sen kettiń shıńǵa ayaq basıwǵa. Aqırında mindiń, jurtlar mine almay, Eteklikte telmirisken asıwǵa.

Bultlar awnar ayaǵına bas urıp, Biraqta kún jerdegidey qızdırmas, Túserlikte kiyatırsań másirip, Ayaq talıp, kirpigińe muz turmas.

Kiyatırsań túserlikte sen áste, Mánzilińe jetiwge az qaldı dá. Kóbinshe sol kólik kerek emeste, Dańq arbasın tartar seniń aldıńa ...

Jurt gúwlesip kótermelep baratqan Bul arbanıń jolı dımnan jińishke. Marapattıń mort aǵashınan jaratqan, Jaramas ol jumıs ushın miniske.

95

Baz birewler bunı jaqsı bilse de, Tozdırar onı quwıp aydap dembe-dem. Yamshik jallap jol arbasın minse de, Pushkin jolǵa dańq arbasın minbegen ..

** *

Eski jol dárbentinde bir ájep saray kórdim, Ǵayrı naǵıs sawlatına telmirip qaray berdim. Kúndiz jup qumırı otır qıyraǵan

peshtaǵında, Aqshamı pánjireden sıǵalaǵan ay kórdim.

Shań basqan dáwirler ruwhı gúńgirler

gúmbezinde, Íshqı dártinen ǵam shekken kózleri kumay

kórdim,

Shırsha tasta sulıw árman naǵıslı iz

qaldırǵan, Ustası ullı oyshıl, kewlin hatam tay kórdim, "Qaysı shanıń sarayı bul, qashan hám kim

salǵan?"dep, Hár ótken jolawshıdan ıntıǵıp soray berdim. Birewler joramallap, birewler kıstı iynin,

Aqırı anıq juwabın bılay bildim, bılay

bildim:

Bul saraydı saldırǵan patshanı jurt

umıtıptı. Bunı salǵan "usta qush" der,—ertekke qolay

kórdim. Jurt yadında kalǵan mázi: Saadiy bunda túnep, Patshaǵa gúrriń etipti jańalıǵın talay

jerdiń, Sharaplı gúzeden shanıń bas súyegin tanıp

Hayaym,

Bunda bir rubai toqıptı, —ólmeslikke say

96

kórdim.

Jurt jáne este saqlaptı: bul —Nawayı

jırlaǵan Jeti gúmbezdiń biri—sábǵai sayyar3 kórdim. Ayaziy der, qol jaratqan gózzalıqtı mángige Til jaratqan gózzallıq qorǵap turarday

kórdim.

ǴARRÍLAR

Awılımnıń ǵarrıların súyemen, Hár sózine bererem bir túyeden, Hár birinde Jiyrensheniń aqılı, Qaltasınan túrtip turar naqılı. Gúrrińleskeninde jallasıp olar, Hár biri ózinshe «fáylasuf» olar. Olar sál nársege qanáát qılǵan, Olar asıqpaydı, asıǵıp bolǵan. Ǵarrılıqtıń, awır minnetli júgin Sır bermey kóterip júriser búgin. Sóz qozǵasa Adam atadan baslar, Izin ay, juldızǵa aparıp taslar,

Aydan kelip, maqtasar bul zamandı, Siyasattan «oqıtar» hár adamdı.

Ne aytsa da, ózi kórgendey aytar, Bilmese de, ózi bilgendey aytar. Bazda qayıl qalsań danalıǵına, Bazda kúlkiń keler sadalıǵına, Sóytse de, olarda tereń máni bar, Ǵarrısız awıldıń qanday sáni bar? Jaslar xızmet etip, tórinde kúter, Sóytip azamatlıq sınawdan óter. Eger sen aspandı tursań da tirep,

3 Sábǵai sáyyar — "Jeti ıqlım"— Nawayınıń "Xamsa" sındaǵı bes dástannıń biri. (I. Yu.).

97

Attan túsip, sálem bermegiń kerek. Sonda ǵarrılar qaytadan tuwǵanday, Quwanar beline belbew buwǵanday. Júrdek eshekler ústinde ǵawqıyıp, Sóylesip barar jolǵa zorǵa sıyıp. Biraq ańlamaǵan edim hesh burın: Keshe awıl jolında keshqurın Kórdim bazardan qaytqanın olardıń.

Ayhay, dım siyreksip barar olar dım...

1975-jıl.

MARAPAT UYÍǴÍ

"Ór betten kóp jańa kanallar alıp, Dáryada suw qayttı" desip atqanda, Palwaniyaz aǵa quwaqılanıp, "Hasla olay emes" depti ol sonda.

"Maqtawdan qay nárse ketpeydi azıp? Ámudi marapat uyıǵı tepti:

"Jáyhun dárya, asaw dárya" dep jazıp, Dáryanı shayırlar qurıttı" ... depti.

1976-j.

QULPÍTASTAǴÍ JAZÍWLAR

(epitafiya)

Kópirip kóp jazatuǵın shayırdıń qulpıtasındaǵı jazıw

Bul sonıńday shayır: ol hesh ólmeydi, (Tuxımı kóp nárse qalay óledi?) Pushkin bul dúnyaǵa endi kelmeydi, Biraq, mına shayır talay keledi...

98

Zıqna hám saq adamnıń kulpı tasındaǵı jazıw

Bunıq saqlıǵınan kuday saqlasın, Sır seyfiniń giltin joytpastan ketti. Kirzovoy etikte saqlap aqshasın, Ólerde ózine de aytpastan ketti.

Ǵıybatkeshtiń bas ushındaǵı jazıw

Bul ―domalaq arza‖ jazsa, korkıńlar, (Dóhmetinen kópler urılıp ketti.) Qońısı qabirlerde jatqan marhumlar Bul barǵansoń qorqıp tirilip ketti...

(1975-jıl.)

EPIGRAMMALAR

Táǵdir kóp keshigip jaratqan seni, Seylegende tiliń tósińe túser. Adamzattıń haslı maymıl ekeni Seni kórgen sayın esime túser.

** *

"Poeziya! Ol ne? Altın ba, dúr me? Bolmayma olsız da ómir súrmege?" — Der birewler. Durıs ǵoy. Jasawǵa boladı...

Máselen, haywanlar she? Jasamay júrme?

ATLAR

Atlar, —atlar! Alıs ketken qıyalday, Tórt ayaqtan tógilgen gúl hóneri! Juldızday, dáryaday, sulıw hayalday —

99

Tábiyattıń yoshlı dóretpeleri. Doynaq penen jazıp dúnya tariyxın, Planetanı dúsirletip óttińiz.

Úrkip dawısınan mashinalardıń, Saxna artına shapqılasıp kettińiz. Adam júrisińnen qánáát qılmay, Juwenińdi bastan sıyırıp aldı. Bayaǵı dawrıqlı dańqıńız, ay — hay, Endi tek shayırdıń qosıǵında qaldı. Zaman qattı ketti. Ete almas kayıl Onı hátte laynerlerdiń párwazı.

Jer tanabın qansha quwırǵan sayın, Sonsha asıǵadı bolmay ırazı.

Iyeń seni minbes jayaw qalsa da, Mashinada onıń ǵárezi-qastı. Jolda avariya ańlıp tursa da, Olar motocikllerge jarmastı.

Siz tek mal atıńız benen bul kúnde Elden awlaq dúrkiresip júresiz. Texas dalasında, qırǵız jerinde Poezdlar dawısına qulaq túresiz. Al endi ullı toy kúni shaw-shuwlı Báygi hám ılaqqa shıqqanda sizler,

Adam namısı ushın qáytip shabıwdı At namısı menen kórsetesizler...

Áne, jılqı úyiri kólge quladı, Janıwar bir jiyren qasqa tayınshaq, Tań aldında ne dep kisnep turadı, Jańa tuwǵan Sholpan juldızǵa karap!

Atlar, atlar!

Máńgi dostı adamnıń...

Iyun. 1974-j.

* * *

100

Nesibeń aq bolsın qısqı daladay: Qızıl túlki awnap azanǵı qarǵa, Ayaz kún qáhári shaǵılısıp nurǵa,

Kewliń - tay shapqılap shıqqan baladay.

Kewliń ıssı bolsın jazǵı daladay: Árman teńizindey buldırap saǵım, Suw hám sayanı eń saǵınar waǵıń, Tún - ráhát. Juldızlar parlap janadı-ay.

Ómiriń jaynasın báhárgi daladay: Qara nóser menen tawdan say qulap, Bult artında qızıl-jasıl ayqulaq, Insan úmitleri gúller daladay.

Aqılıń kámil bolsın gúzgi daladay: Jantaq sóklep, hawa mumday tınıǵar, Kewiliń állekimdi ańsap zarıǵar, Tóbeńde shırıldap torǵay turadı-ay...

AYAZ QALA

Ayaz qala - danalıqtıń qalası, Góne tariyx saǵan iyek súyegen. Qıyratıwshı waqıt penen talasıp, Tas burkittey turısıńdı súyemen.

Tasıń kúyrep, topıraǵın tozǵıǵan, Sen bileseń turalmaysań máńgige. Biraq seniń basıńdaǵı boz duman Uyıp qalǵan ullı tariyx - áńgime:

I

Arxeolog jigit Leningradtan