MD hám PQJ / Qaraqalpaq adam atlarınıń semantikalıq ózgeshelikleri

atlardıń bárin diniy atlar dep qarawǵa bolmaydı. Máselen, Baxıt, Dáwlet, Murat,

Ádil, Quwat, Raxıyma, Zuxra, Záriypa, Nádira, Jamiyla, Sayёra, Áliyma,

Ráwshan, Gúlnara hám t.b. adam atlarında xalıqtıń jaqsılıqqa bolǵan ármantilekleri bildirilgen.

Burınǵı sovet dáwirinde jámiyetlik ózgerislerge baylanıslı qaraqalpaq antroponimleriniń quramında jańa adam atları payda bola basladı. Bul atlar, tiykarınan alǵanda, rus tili arqalı kelip kirdi. Solay etip, házirgi qaraqalpaq adam atların qoyıw dástúrinde tek táriplew, tilek mánisindegi atlar ǵana emes, sondayaq belgilew mánisindegi atlardı qoyıw da ádetke aylandı. 1917-jılǵa shekemgi qaraqalpaq adam atları táriplew hám tilek mánisindegi adam atları boldı. Olardıń kópshiligi óz sózlik qatlamnan alınıp, mánilik jaqtan nege tiykarlanıp qoyılǵanlıǵı bilinip turadı. Belgilew atları kóbinese basqa tillik qatlamlardan alınıp, tiykarǵı mánisi anıqlanbaydı da, tek jasalma qásiyetke iye boladı. Bunday adam atların tańlap alıw olardıń qanday mánili sózlerden kelip shıqqanlıǵı esapqa alınbaydı. Máselen, qaraqalpaq adam atlarınıń quramında

Muaziya, Maziya (hayal-qızlarǵa baylanıslı) atları ushırasadı. Bunday ersi atlar táriplew hám tilek mánisindegi atlarda da bar. Máselen, qız balalarǵa Ulbosın, Ultuwǵan, Toqtash, Toydıq, hám t.b., er balalarǵa Satıbaldı, Tabıldı, Quljan, Qurban sıyaqlı atlardıń qoyılıwı kewilge qonımlı dep oylaw álbette, qıyın. Náreste er jetkennen keyin óz atınan ózi uyalmastay bolıwı kerek.

Ulıwma alǵanda, hár bir qoyılǵan ism mazmunǵa say, xalıqtıń milliy til

ózgesheligin kórsetip, tárbiyalıq qásiyetke iye bolıp zaman aǵımına sáykes qoyılsa, kewilge muwapıq bolar edi. Sol waqıtta

31

xalıqtıń at qoyıw mádeniyatına, ásirese til mádeniyatına ayrıqsha itibar berilgen boladı.

Menshikli atlardıń ózine tán mánilerin anıqlawda hár qıylı, hátteki qaramaqarsı pikirler de ushırasadı.

A.G.Shayxulov menshikli atlardıń mánileri tuwralı úsh túrli kózqarastıń bolıp kelgenligin kórsetedi: birinshiden, geypara avtorlar (L.M. Shetinin, O.Jdanov, V.Nikonov, M.Sharashovalar) adam atlarınıń máni hám túsinikke iye ekenligin bildiredi; ekinshiden, ayırım ilimpazlar, máselen, E.M.Galkina-

Fedoruk: «Menshikli atlar mánige de, túsinikke de iye emes, olar tek ayırım kórsetiwshi belgi» - dep kórsetedi; úshinshiden, A.A.Reformatskiy, O.S.Axmanova, A.B.Superanskaya hám t.b. izertlewshiler menshikli atlar mánige iye, biraq olardıń túsinik penen baylanısı joq dep esaplaydı.27 Házirgi izertlewshilerdiń kópshiligi sońǵı úshinshi kózqarastı quwatlaydı.

A.V.Superanskaya menshikli atlardıń mánilik ózgesheliklerin anıqlawda Dj.St.Mill, A.Gardiner, G.Suit, K.A.Allendorf, G.O.Vinokur, A.A.Reformatskiy, B.A.Nikonov, A.S.Axmanovalardıń aytqan pikirlerin esapqa ala otırıp, óziniń isenimli kóz-qarasında bildiredi: «hár qanday menshikli at qandayda bir mánige iye boladı. Menshikli atlar túsinikler menen baylanıslı bolmaǵanlıqtan, olardıń tiykarın túsiniw ushın onıń qanday predmetke qatnaslı ekenligin anıqlap, ol predmettiń túsinik penen qatnaslıǵın bilip, sonnan keyin sol konkret predmettiń qalay atalatuǵınlıǵın anıqlaw kerek».28

27 Шайхулов А.Б. Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения. Уфа.

1983, 5-6-бетлер.

28 Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. М., 1973, 262-263-бетлер.

32

Menshikli attıń, haqıyqatında da túsinik penen baylanısı joq, degen menen, ol belgili bir mánige iye boladı. Máselen, Búrkit, Qarlıǵash, Totı, Qarshıǵa sıyaqlı adam atlarınan olardı búrkit, qarlıǵash, totı, qarshıǵa sıpatında túsinbeymiz. Adamǵa Búrkit dep menshikli at qoyıwdıń sebebi, ol búrkittey kúshli, ilgir bolsın degen tilekke, Qarlıǵash, Totı, Qarshıǵa dep qoyıwdaǵı sebep: sulıw, minayım, názik, kewilli, pák bolsın degen tilekke baylanıslı qoyıladı.

V.A.Nikonov túrkiy tillerdegi Arslan degen adam atın semantikalıq jaqtan

«haywanatlarǵa baylanıslı» toparǵa kirgiziwdiń orınsız ekenligin eskertti. Ol bul attıń qoyılıwında ata-anası balanı tórt ayaqlı haywanǵa teńep emes, al arıslanday kúshli, batıl bolıwın oylaǵan dep kórsetedi. Sonday-aq, avtor túrkmenshe

Tavshan (qoyan), altaysha Chıchqan (tıshqan) sıyaqlı atlardıń da Arslan menen birgelikte

«Haywanatlar menen baylanıslı toparǵa» engiziliwi qolaysız dep esaplaydı. Solay etip, ol «Attıń semantikası – at jasawshı sózdiń mánisi arqalı emes, al sol sóz arqalı atawshınıń ataǵan nársege túsinigi arasındaǵı qatnas»29 - degen juwmaqqa keledi.

Álbette, bul jerde Arslan dep atalǵanı menen kúshli, batıl bolıp shıqpay, kerisinshe názik, ileker, qorqaq bolıp shıǵıwı da múmkin. Sonlıqtan, adamnıń atları, onı atawshı sóz arqalı, yamasa sol sózdiń qosımsha mánisi arqalı «solay boladı» dep túsiniw retsiz. Máselen,

«Arslan-kúshli haywan», - degende biz onı haywan sıpatında túsinemiz de,

«Ernazar – arslan jigit edi» - degende biz Ernazardı kúshli, batır, qorıqpaytuǵın, márt sıpatında túsinemiz. Birinshisi tuwra mánide boladı da, ekinshisi awıspalı mánide.

29 Никонов В.А. Имя и общество. М., 1974, 94-95-бетлер.

33

Sońǵı waqıtları onomastlar arasındaǵı hár qıylı sheshimge iye bolıp kiyatırǵan máselelerdiń biri – adam atlarınıń klassifikaciyası. Rus tilindegi adam atların A.M.Selishev 19 toparǵa, belorus tilindegi adam atların N.V.Birillo

34 toparǵa, ózbek tilindegi adam atların E.Begmatov 19 toparǵa bólip qaraǵan. Vengr tyurkologı L.Rashonidiń klassifikaciyası boyınsha, adam atların úlken úsh toparǵa bólip, hár bir topardı adam atların qoyıwdaǵı sebepke baylanıslı hár qıylı shaqaplarǵa bólip qaraydı.30 Túrkiy tillerdegi adam atları da leksika-semantikalıq jaqtan L.Rashonidiń klassifikaciyasına sáykes qálipleskenlikten, qaraqalpaq adam atlarında usı klassifikaciya tiykarında úsh toparǵa bólip qarawdı maqul kórdik.

Táriplew atları

Bunday ismler tuwılǵan balanıń hár qıylı jaǵdaylarına, tuwılǵan waqtına hám sol waqıttaǵı bolıp ótken waqıyalarǵa, ata-analar tuwralı maǵlıwmatlarǵa baylanıslı qoyıladı.

Baladaǵı belgilerge baylanıslı qoyılǵan ismler: a) túri-túsi: Aqbay, Aqmırza, Qarabay, Qarajan, Qaraman, Qaratay, Qaramırza, Sarı, Sarıbay, Sarıgúl hám t.b; b) denesindegi ózgesheliklerge baylanıslı qoyılǵan ismler: Qaljan, Qalqoraz, Qalmırza, Qalniyaz, Qalıbay, Qosbarmaq, Meńlibek, Meńlimurat, Meńlixoja, Nıshan, Nıshanbay, Qallıgúl, Qallıxan, Qalbazar, Qalbiyke, Qallıqız, Meńli, Meńlibiyke, Meńligúl, Meńlixan, Nıshangúl, Botakóz, Qarakóz, Qarashash, Shashlı, Shashlıgúl hám t.b.

Shańaraqtaǵı balalardıń sanına baylanıslı qoyılǵan ismler: Birbarım, Besim, Besligúl, Altıbay, Segizbay, Jetibay, Toǵızbay, Egizbay, Qosbawlı, Qosdáwlet, Qosnazar, Qosjan, Qosıbay hám t.b.

Ata-analarınıń jası: Otızbay, Qırıqbay, Eliwbay, Alpısbay, Jetpisbay, Seksenbay, Toqsanbay hám t.b.

30 Бул бойынша қараңыз: Никонов В.А. Имя и общество. М., 1974, 96-103-бетлер;

Шайхулов А.Г. Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения. АКД.

М., 1978, 190-198-бетлер.

34

Tuwılıw jaǵdaylarına baylanıslı qoyılǵan ismler: Shalabay, Ileker, Aman, Amanbay, Amangeldi, Esen, Esengeldi, Amangúl, Esenbiyke hám t.b; anasınıń jas bosanıw jaǵdayı. Bunday atlarǵa qaraqalpaq tilinde Jaytuwǵan, Ańsatbay degen atlardı kirgiziwge boladı, olar siyrek ushırasadı. V.A.Nikonov usınday jaǵdaylarǵa baylanıslı atlardıń túrkiy tillerinde ilimpazlar tárepinen sóz etilmegenin kórsetedi;31 v) tuwılıw waqtı: Ayjarıq - náreste tuwılǵan waqtında ay súttey appaq jarıq bolǵan,

Tolǵanay, Aytolǵan, Aytoldı (aydıń tolǵan waqtında tuwılǵan).

Bazar, Bazarbay, Bazargúl, Bazarxan (bazar kúnleri tuwılǵan), Bayram, Bayrambay, Bayramgúl (hár qıylı sánelerdegi bayram kúnleri tuwılǵan),

Gúzbergen (gúzde tuwılǵan), Biysen, Biysenbay, Piyshenbay (piyshembi kúni tuwılǵan), Erejep, Erejepbay (Erejep ayında tuwılǵan), Jamǵırbay (jawın jawıp turǵanda tuwılǵan), Jazmurat (jazda tuwılǵan), Báhárgúl, Gúlbáhár (báhárde tuwılǵan), Jeńis, Jeńisbay, Jeńisgúl (jeńis kúni tuwılǵan), Jumabay, Jumagúl, Jumabiyke, Jumaxan (juma kúni tuwılǵan), Qarlıbay, Qarjawbay (Qar jawıp turǵan waqıtta tuwılǵan), Nawrız, Nawrızbay, Nawrızbiyke, Nawrızgúl (Nawrız bayramında tuwılǵan), Ramazan (Ramazan ayında tuwılǵan), Saparbay, Saparǵaliy, Saparniyaz, Saparımbet, Sapargúl, Saparxan (Sapar ayında tuwılǵan),

Sársenbay, Sársenǵaliy, Sársengúl (sárshembi kúni tuwılǵan) Tańatar, Tańbay, Tańsulıw, Tańjarbay (tań atıp kiyatırǵanda tuwılǵan), Kúnsulıw, Nurmurat, Nuratdin, Nurniyaz, Nurımbet, Nurnazar, Nurǵaliy, Nurgúl, Nurjáhán, Nurjamal, Nurzada, Nursulıw, Nurbergen, Sáwle, Sáwlegúl (kúnniń nurı, sáwlesi túsip turǵan waqıtta tuwılǵan), Sveta, Svetlana (svet, elektr shıraǵı jańa kelip atırǵan waqıtta tuwılǵan), Saylawbay, Saylawbiyke, Saylawgúl, Saylawxan (saylaw kúni tuwılǵan) h.t.b.; g) tuwılǵan ornına, mákanına baylanıslı: Alǵabas, Aralbay, Buxarbay, Dáryabay, Dáwqara, Edilbay, Edilbek, Jaylawbay, Jayıq, Zayırbay, Moynaqbay, Ormanbay, Otarbay, Tawbay, Tawasar, Tawmurat, Tashkenbay, Teńizbay, Toǵaybay,

31 Никонов В.А. Имя и общество. М., 1974, 96-бет.

35

Tórtkúlbay, Úrgenishbay, Shımbay, Otargúl, Otarbiyke hám t.b.; d) birinshi kóringen nársege baylanıslı: Qılıshbay, Baltabay, Baltaniyaz, Baltagúl, Nayzabay, Oraqbay, Sawıtbay. Ertede náreste tuwılǵan waqıtta qılısh, balta, oraq, kindik kesiw maqsetinde jumsalǵan. Nayza, sawıt sıyaqlı quralları da tábiyattan tıs qáhárli ruwxlardıń kúshin qaytaradı dep esaplap, adamlar olardı tuwılǵan jerge kórsetip ilip qoyǵan. Bul atlar sońǵı waqıtları qılıshtay, baltaday, oraqtay, nayzaday ótkir, keskir, sawıttay bekkem bolsın degen tilekti de ańlatadı; s) ata-ananıń sezimlerine baylanıslı: Arzıwbay, Arzıwxan, Artıqbay, Artıqgúl, Asqarbay, Áziz, Ázizxan,

Áziyza, Jetkergen, Jubanısh, Jubatqan, Zıyat, Zıyatbay, Zıyada, Maqset, Murat

(tilek), Niyetbay, Niyaz (sıylıq), Baxıt, Ótegen, Súyew, Súyindik, Saǵındaq, Súyinish, Quwandıq, Quwanısh, Tańsıq, Tilewlesa, I’qlas, Tınıshlıq, Jaqsılıq, Shadlıq, Ayday, Aysha, Ayım, Baxıt, Ǵumsha, Jipek, Jupar, Inabat, Intizar, Qımbat, Lala, Miyras, Nabat, Periyzat, Úmit, Umida, Xansha, Hasıl, Shiyrin hám t.b. j) urıw-qáwimge baylanıslı: Jádik, Qońıratbay, Qıyatbek, Qıyatbay, Qıpshaqbay, Mańǵıtbay, Múytenbay, Qanlıbek, Túrkmenbay, Qazaqbay, Xojabay hám t.b.; z) tuwısqanlıq-qatnasqa baylanıslı: Jiyenbay, Aǵabek, Atabek, Babaniyaz, Enejan, Atabay, Ataniyaz, Atajan, Atanazar hám t.b.

Tilek atları

Bul toparǵa tuwılǵan náreste ushın jalbarınıw, jalınıw, arbaw, duwa qılıw sıyaqlı hár qıylı tileklerge baylanıslı atlar kiredi. Olar adamnıń

«sırlı dúnya» menen tikkeley qatnasıwına isenimniń nátiyjesinde payda bolǵan. Tuwılǵan balaǵa uzaq jas hám amanlıq tilew: Bektursın, Januzaq, Júzbay,

Júzmurat, Kópjúrsin, Mıńbay, Ómirbay, Ómirzaq, Ómirniyaz, Tursınbay, Tursınmurat, Uzaqbergen, Uzaqbay, Tumenbay, Ólmesek, Ólmesxan, Tursınay, Tursıngúl hám t.b.; baylıq, baxıt, abıroy, ullılıq, darxanshılıq, tabıs tilew:

Baybolsın, Baqbergen, Baxtıbay, Baxıt, Baxtıgúl, Baxtıbiyke, Einbay, Sultanbek, Mırzabay, Ámir, Baxtıyar, Abadan, Abatbay,

36

Azatgúl, Azamat, Darxanbay, Dáwlet, Dáwletbay, Dáwletyar, Dáwletbiyke, Dáwletniyaz (parsı tilinde niyaz – sıylıq, sawǵa), Imanbay (iymanı bay bolsın degen mánide), Qoylıbay, Maylıbay, Qutlı, Qutıbay, Qutlımurat, Qutlıbiyke, Tolıbay, Toqbay, Húrmet, Húrmetulla, Rısbay, Rısnazar, Rısgúl, Rıslı, Saltanat, Toǵjan, Toqsulıw hám t.b.; erjúrek, batır, bekkem, kúshli, ótkir bolıwına tilekleslik:

Almas, Arslanbay, Batır, Bahadır, Bekpolat, Eralı, Erbosın, Erpolat, Ótkirbay, Polatbay, Barıs, Taspolat, Sherniyaz, Shernazar, Shınpolat, Shıntemir hám t.b.; qızlarǵa sulıwlıq tilew: Ajar, Ajargúl, Azada, Aygúl, Ayday, Aymeken, Ayna, Aynagúl, Aysulıw, Biybajar, Biybisulıw, Gúlráwshan, Gúlsánem, Gúlshiyrin, Nursulıw, Sulıwbiyke, Sulıwxan, Gózzal, Almagúl, Anargúl, Altınay, Gúmisay, Sholpan, Gawhar, Zuhra, Merwert, Húrzada, Perigúl, Xinjigúl, Ráwshan, Ziyba hám t.b. minez-qulıq, páklik tilew: Aqılbay, Aqılbek, Jaylıbay, Saqıy, Dálibay, Dálixan, Danabay, Danagúl, Erkebay, Erkejan, Jaqsıgúl, Jupar, Nazlıgúl, Hasıl, Hasılbiyke, Mehri, Mehriban hám t.b.

Balanıń salamatlıǵın tilew: Bunday atlar náresteniń suq kózden, qáhárli

árwahlardı aldap-arbaw maqsetinde qoyıladı: Tabıldı, Satıpaldı, Shalabay, Ileker, Shalaxan hám t.b.; qáhárli árwahlardı aldap arbaw ushın ataanalardıń tilekleri, máselen, endigisi ul bolsın degen niyet penen: Uldáwlet, Ulday, Ulbosın, Uǵılay, Uǵıljan, Uljan, Ulmeken, Uldanay, Ulxan, Ultuwǵan, Toydıq hám t.b.; Shańaraqtaǵı náresteler shetney bergennen keyin kelesi tuwılǵan perzentiniń amanlıǵın tilep: Ólmesek, Ólmesxan, Tursınbay, Tursınmurat, Tursıngúl, Tursınbiyke, Tursınxan, Turǵan, Turǵanbay, Turǵangúl, Turǵanbiyke hám t.b.; Shańaraqtaǵı tuwılǵan ul-qızlardıń jetkilikli bolıwına baylanıslı: Toqtarbay, Toqtash, Toqtagúl, Genjebay, Genjenazar, Genjemurat, Genjegúl, Genjebiyke hám t.b.

Baǵıshlaw, arnaw atları

Házirgi waqıtqa shekem xalıqtıń sana-seziminde saqlanıp kelgen ótkendegi túsiniklerge baylanıslı atamalar hám tariyxta óz izlerin

37

qaldırǵan belgili adamlardıń atların tuwılǵan nárestege estelik retinde arnap qoyıw.

Totem atları

Totem atlarınıń adam atları retinde qollanılıwı júdá quramalı máselelerdiń biri. Túrkiy xalıqlarında totemizmniń kelip shıǵıwı urıwlıq dúzimniń payda bolıwı menen tıǵız baylanıslı. Áyyemgi xalıqlar hár qıylı haywanatlardı, quslardı,

ósimliklerdi, tańbalardı hám t.b. qubılıslardı káramatlı kúsh retinde tanıp, olarǵa húrmet-izzet penen qaraǵan hám solarǵa sıyınatuǵın bolǵan. A.M.Zolotarev Sibir xalıqlarınıń ishinde 20 qáwimniń usınday janlı-jániwarlardı, belgilerdi, qubılıslardı, atap aytqanda ayıwdı, búrkitti, jolbarıstı, barıstı, aqquw, ǵaz, jılan,

ógiz, tańba hám t.b. haywanatlardı totem etip alǵanlıǵın kórsetedi.32

S.P.Nesterov Oraylıq Aziya xalıqlarınıń áyyemgi dáwirlerde atqa, sayǵaqqa, qoyǵa, qulanǵa, sıyırǵa, qoyanǵa, búrkitke, qasqırǵa, jolbarısqa, suwınǵa, ǵazǵa, kiyikke húrmet penen qaraǵanlıǵın hám olardıń súwretlerin tasqa oyıp jazǵanlıǵın aytadı.33 E. Begmatov:

«Turkiy tillerinde qasqırǵa baylanıslı (Buri, Bwriboy, Bwrioy), terekke baylanıslı

(Wrmon, Wrmonoli, Chinorboy, Chinoroy), sonday-aq ósimlikke baylanıslı

(Evshanboy, Entokboy) hám t.b. totem atları júdá xarakterli»34 - dep kórsetedi. T.X.Kusimova áyyemgi bashkurt antroponimlerinde totem atlarǵa baylanıslı tiykarǵı kózge túsetuǵın nárse. ayıw hám qasqırǵa (Ayıwqa, Ayıwxan, Ayıwkas, Akbure, Burexan, Qashqar) hám t.b. baylanıslı atlar ekenligin atap ótedi.35

32Золотарев А.М. Пережитки тотемизма у народов Сибири. Л., 1934, 49-51-бетлер.

33Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху средневековья. Новосибирск. 1990, 92-104-бетлер.

34Бегматов Э. Антропонимика узбекского языка. АКД. Ташкент, 1965, 8-бет.

35Кусимова Т.Х Древнебашкирские антропонимы. АКД. Уфа, 1975, 9-бет.

38

Mine usınday totem atlar qaraqalpaq adam atlarınıń quramında da gezlesedi. Máselen haywanlarǵa baylanıslı (Bóribay, Bórixan, Jılqıbay, Maral, Kiyikbay hám t.b.) Qaraqalpaqsha Qoblan degen at áyyemgi túrkiy tillerinde qaplan-jolbarıs36 degen máni ańlatsa, al tungus-manchjur tillerinde Qoblan-ayıw37 degen mánide qollanıladı. Sonday-aq terek atlarına baylanıslı (Toǵay, Toǵaybay, Ormanbay, Jiydebay, Jıńǵılbay, Qaraman, Shınar, Shınargúl hám t.b.), quslarǵa baylanıslı

(Ǵarǵabay, Qorazbek, Qarshıǵa, Qarlıǵash, Totı) adam atları jiyi ushırasadı. Allaǵa, qudayǵa, táńirge, payǵambarǵa hám olardıń saqabalarınıń atlarına

baylanıslı, diniy uǵımdı úgitlewshi, sonday-aq aspan denelerine sıyınıwdan payda bolǵan adam atları: Allambergen, Qudaybergen, Tańirbergen, Tańir, Sulayman,

(áyyemgi evrey tilinde solomon-tınısh, paraxat, qozǵalǵan), Ibrayım (áyyemgi evrey tilinde Avraam-xalıqtıń, eldiń ákesi, atası), I’saq (áyyemgi evrey tilinde Isak-kúldi, kúlgen), Yaqıp (áyyemgi evrey tilinde) Iakov «izinen júriwshi», qaraqalpaqsha Izbasar degen atqa jaqınraq keledi); Yusip (áyyemgi evrey tilinde

Iosif «kóbeysin, kóp bolsın, qaraqalpaqsha Kóbey, Kóbeysin degen atqa jaqın);

Muwsa (áyyemgi evrey tilindegi Moisey – suwdan shıǵarıp alınǵan bala). Ismayıl

(áyyemgi evrey tilinde – alla seniń qıynalǵanın esitti); Dawıt (áyyemgi evrey tilinde súyikli, súygen, ashıq bolǵan); Iysa (áyyemgi evrey tilinde – alla sıylıǵı, alla qutqaradı, allanıń qayırqomlıǵı); Muxammed (payǵambar atı, arabsha - maqtawlı);

Ábubákir (sháriyar atı, Bákir – arabsha «izertlewshi»); Omar (sháriyar atı, arabsha - ómirlik); Áliy (sháriyar atı, arabsha-biyik joqarı); Aysha (Muxammed payǵambardıń eń súyikli hayalı); Qatiysha (Muxammed payǵambardıń eń birinshi hayalı, arabsha mánisi «shala tuwılǵan qız»); Fatiyma (arabsha-emshek sútinen shıqqan er jetken qız).

Tariyxtaǵı ǵayratkerlerdiń atlarına baylanıslı: Aydos (XIX ásirdiń basında xalıq azatlıǵı ushın gúresken qaraqalpaq biyi); Alpamıs, Qoblan,

36Древнетюркский словарь. Л., 1969, 421-бет.

37Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков. т, 1 Л., 1975, 402-бет.

39

Sháriyar (qaraqalpaq dástanlarınıń bas qaharmanları, batırları); Ájiniyaz (shayır Ájiniyaz Qosıbay ulı), Berdaq

(shayır Berdaq Ǵarǵabay ulı); Áliysher (ózbek shayırı

Áliysher Nawayı); Ernazar (xalıq azatlıǵı ushın gúresken qaraqalpaq biyi) hám t.b.

Tariyxıy-etnografiyalıq jaqtan qaraqalpaq adam atlarınıń ata-ananıń tábiyattan tıs qúdiretli kúshlerge sıyınıwshılıǵı usaǵan baylanıslı belgili bir ırımǵa baylanıslı at qoyıw jaǵdayları kóplep gezlesedi. Sonday-aq tábiyattaǵı hár qıylı hádiyselerge, qubılıslarǵa, balanıń tuwılıw jaǵdayına, túrine, waqtına, belgili bir sánege, sanına hám t.b. baylanıslı qoyılǵan dástúriy atlar kóp ushırasadı.

40