MD hám PQJ / Qaraqalpaq adam atlarınıń semantikalıq ózgeshelikleri

Qutısh, Ótesh, Palwash, Sapash, Sultash, Áytesh, Babash, Ermash, Jaqash, Qurbash, Tóresh, Turdısh, Allash, Aymash, Almash, Baǵdash, Biybish, Gúlásh, Mırzash, Orash, Toqtash, Perdesh, Sapash, Sárdash, Sırǵash, Biybish, Gúlpash, Dámesh, Máriyash hám t.b. Al –ekesh qosımtası komponentine jalǵanıp erkeletiw mánisin ańlatadı. Bul affiks quramı boyınsha eki qosımtanıń birigiwinen jasalǵan, - eke húrmetlew mánisinde, - sh kishireytiw, erkeletiw mánisinde. Qaraqalpaq adam atlarında ol onsha ónimli emes: Órekesh, Nurekesh, Baekesh hám t.b.;

-m, -ım//-im affiksi qaraqalpaq tilinde tartımnıń birinshi betiniń kórsetkishi. Adam atlarında bul affiks adamnıń ishki emocionallıq sezimlerin bildirip, er hám hayal-qızlardıń atlarında erkeletiw mánisin bildiredi hám ónimli qollanılatuǵın affikslerdiń qatarına kiredi: Begim, Palım, Pirim, Turım, Satım, Sádim, Seytim, Dáwim, Dilim, Dosım // Doshım, Erim, Esim

// Eshim, Jaqsım, Qutım, Nurım, Ayım, Baǵım, Gúlim, Nazım, Ulım, Úrim, Sánem, Gúlsim, Nazlım, Xanım hám t.b.

-dan// -den, -tan // -ten affiksi shıǵıs sepligi formaları bolıp, qospa adam atlarınıń ekinshi komponenti qısqarǵanda birinshi komponentke jalǵanıp erkeletiw mánisinde qollanıladı: Serdan (Sermuhammed), Seralı, Serjan hám

t.b. sıyaqlı qospa atlardıń qısqarıwı; Baydan, Baymurat, Bayımbet, Bayjan hám t.b. sıyaqlı qospa atlardıń qısqarıwınan; Qaltan (Qalmırza, Qallıqoraz, Qaljan hám t.b.

Toydan (Toydıq, Toynazar hám.t.b.); Aydan (Ayımgúl, Aymurat, Ayjamal, Aymırza hám t.b.). Bul affiks adam atlarınıń quramında kóp ushırasa bermeydi.

-et qosımtası kishireytiw, erkeletiw mánisine iye bolıp, adam atlarınıń ekinshi komponentleri qısqarǵanda birinshi komponentke jalǵanıp, subektiv mánige iye boladı: Sámet (Sámender), Beket (Bekimbet, Bekmurza, Beknazar hám t.b.); Jámet (Jámil, Jamal, Jamurat hám t.b.); Eset (Esnazar, Esqabıl, Esjan hám t.b.); Aymet (Ayımbet, Aymurza hám t.b.). Bul qosımta adam atlarında ónimli emes. Ol geypara jaǵdaylarda et feyili menen omonimlik qatnasqa iye boladı: Eset: es (birinshi komponent) +et(aff). Eset: ( birinshi

21

komponent) +et(feyil), Beket: Bek ( birinshi komponent) +et (aff), Beket: (birinshi komponent)+et (feyil), Jámet: Jám ( birinshi komponent)+et (aff),

-k, -aq, -ek affiksi qaraqalpaq tilinde adam atların qısqartıwda qollanılıp, kishireytiw hám erkeletiw mánisin beredi. Bul affiks hayal-qızlardıń atlarına qaraǵanda er adamlardıń atlarında ónimli qollanıladı: Aytaq, Perdek, Pirek, Seytek, Dáwek, Qudek, Tólek, Mırzek, Allaq, Dosaq, Qosaq, Dúysek, Biysek, Berdaq, Seytaq, Jumek, Mádek, Orazaq, Japaq, Allaq, Jumaq, Gúlsaq.

-n, -an, -en affiksi de qaraqalpaq tilinde adam atlarınıń quramında kishireytiw hám erkeletiw mánisin ańlatıp, olardı qısqartıp aytıwda keń paydalanıladı. Bul affiks er adamlardıń atlarında ónimli qollanıladı: Allan, Báwen, Berdan, Ájen, Tájen, Juman, Qaypan, Xojan, Nızan, Óten, Sáden, Áben, Áyten, Bekan, Báwen, Máden, Mırzan, Xoshan, Nuran, Dosan, Dúysen, Quden, Qulen, Dáwlen, Tóren, Turdan hám t.b.

Qaraqalpaq tilinde –tay affiksoidı adam atlarınıń sońına jalǵanıp erkeletiw mánisinde keledi. Bul affiksoidtı A.Ǵulomov tay (qulın) sózi menen baylanıslı dep qaraydı.18 Al monǵol tilinde taylag sózi tórt-bes jasqa deyingi erkek túyeni ańlatadı.19 Haqıyqatında, bul sózdi balanı tayǵa salıstırıw arqalı adam atlarınıń atına jalǵanıp, erkeletiw mánisin beretuǵın affikske aylanǵań dep qarawǵa boladı. Bul affiks er adamlarǵa baylanıslı atlarda ónimli qollanıladı: Amantay, Ertay, Nurtay, Joltay, Qaratay hám t.b.

-áká // -eke affiksoidı qaraqalpaq tilinde adam atlarınıń quramında húrmetlew mánisin beredi. Biz bul affikstiń shıǵıw tórkinin tilimizdegi tuwısqanlıq terminlerin ańlatatuǵın áke, yamasa úke sózleri menen bir dep qaraymız. Qaraqalpaq tilinde -áke, -eke affiksoidı adam atlarınıń qısqarǵan túrine jalǵanadı hám er adamlarǵa baylanıslı atlarda ónimli qollanıladı: Sáke, Táke, Ayeke, Dáweke, Doseke, Sayeke, Máteke, Pireke hám t.b;

18 Ғуломов А.Г. Проблемы исторического словообразования узбекского языка АДД.

Ташкент. 1955, 22-бет.

19 Монголско - русский словарь. М., 1957, 385-бет.

22

-ay affiksoidı shıǵısı jaǵınan aspan denesi ay sózinen alınǵan bolıwı múmkin. Bul pikirdi R.Kungurov ta tastıyıqlaydı20. Qaraqalpaq tilinde ol er adamlarǵa hám hayal-qızlardıń atlarında erkeletiw mánisinde keledi: Dosay, Qosay, Nasıray, Seytay hám t.b., Altınay, Gúlay, Gúmsay, Erkinay, Qurbanay, Úmitay, Tolǵanay hám t.b.

Adamnıń ismin ataw rásmiy yamasa rásmiy emes bolıwı múmkin. Adamnıń ismin aytıp, oǵan húrmet kórsetiw, jaqınlıǵın bildiriw onı erkelew, jaqsı kóriw múmkin. Ásirese, ata-analardıń óz perzentlerin erkeletiw, jaqsı kórgeninde adam atın hár túrli formalarda ózgertip tákirarlaw áhmiyetli orın iyeleydi. Máselen,

Dilbar ismi Dilash, Dilim, Dilok formalarında aytıladı.

Adam atlarınıń qısqarıwı sebepli bolatuǵın ekinshi faktor forması uzın yamasa aytılıwı qıyın ismlerdiń aytılıwın ansatlastırıw, sóylew organlarına jeńillik tuwdırıwǵa umtılıw.

Aytıwdı ansatlastırıw maqsetinde adam atınıń bólimlerinen biri, buwını, buwınları yamasa bir sestiń túsip qalıwı múmkin.

Antroponimlerdiń imla variantları

Házirgi qaraqalpaq antroponimiyası sistemasında dawıslı seslerdiń birbirine

ótiwi, orın almasıwı, sestiń túsip qalıwı yamasa seslerdiń qosılıwı menen baylanıslı tómendegi imla variantlar ushırasadı.

Dawıslılar imlası menen baylanıslı variantlar.

a> á qubılısı: Qadirbergen-Qádirbergen, Karimberdi - Kárimberdi, Janibek

-Jánibek, Gawhar - Gáwhar hám t.b.

20 Кунгуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик ҳусусиятлари.

Тошкент, 1980, 132-бет.

23

a > e qubılısı: Sharip – Sherip.

e > i qubılısı: Feruza – Firuza, Gúlchehra – Gúlchiyra. Dawıssızlar imlası menen baylanıslı variantlar.

d > t qubılısı: Gúlshad-Gúlshat, Xamid-Xamit, Rashid-Rashit. sj > sh qubılısı: Dosjan-Doshan, Qosjan-Qoshan, Esjan-Eshan. z > s qubılısı: Nargiz-Nargis.

Adam atlarınıń quramında kelgen qanday da bir dawıslı yamasa dawıssız sestiń basqa seske aylanıwı seslerdiń kombinator ózgerisleri dep júritiledi hám olar bolıp atırǵan qubılıstıń dárejesine, formasına qaray assimilyaciya, dissimilyaciya, akkomodaciya, singarmonizm, dawıslılardıń erkinlik únlesligi dep aytıladı. Keltirilgen qubılıslardıń júz beriwi ápiwayı leksikaǵa da, menshikli atlar sistemasına da ushırasıp, menshikli atlar jasaw ushın tiykar bolǵan sóz belgili bir dialekt yamasa xalıq awızeki sóylew tilinde qalay aytılsa, bul belgi sol ism wazıypasına ótkende de paydalanıladı. Joqarıda keltirilgen dawıslı hám dawıssız seslerdiń biri ekinshisine ótiwi menen baylanıslı qubılıslar ishinde qaraqalpaq tiliniń awızeki sóylew hám dialektleriniń fonetikasına tán nızamlılıqlar jatadı.

Sestiń túsip qalıwı yamasa qosılıwı menen baylanıslı variantlar.

Tildegi hár qanday ózgeriw sol tildiń ishki nızamlılıqları jol qoyatuǵın processler tiykarında payda boladı. Mine usınday jaǵday qaraqalpaq adam atları quramındaǵı ayırım ózgerislerde de qollanıladı. Máselen, adam atınıń basındaǵı bir sestiń aytılıwda túsip qalıw qubılısı: Abibulla (Habibulla), Rısgúl (I’rısgúl), Aytjan (Haytjan); sózdiń ortadaǵı buwınındaǵı sestiń túsiriliw qubılısı: Raman (Rahman); adam atlarınıń sońındaǵı bir sestiń túsip qalıw qubılısı: Ádilsha (Ádilshax).

Adam atlarınıń qısqarıwınıń kórinislerinen biri onıń quramındaǵı bir sestiń aytılıwda túsip qalıwı. Adam atları kóp márte tákirarlanıwı sebepli ismniń sol formadaǵı aytılıw variantı payda boladı hám ol imlaǵa kirip keledi. Adam atlarınıń quramınan bir ses túsip qalǵan formaları, ádette,

24

dialektlik qubılıs esaplanıp, adam atınıń tolıq formasına baylanıslı imla jaǵınan qáte dep bahalanadı.

Adam atlarınıń variantların payda etiwshi jáne bir belgi aytılıwda ayırım ismlerdiń quramında bir sestiń qosıp aytılıwı bolıp tabıladı. Bul qubılıs ta antroponimniń jańa variantın keltirip shıǵaradı; y sesiniń qosılıwı: Gúlziyra (Gúlzira), Patiyma (Patima).

25

III bap. Qaraqalpaq adam atlarınıń

semantikalıq ózgeshelikleri

Adamzat jámiyetinde náreste tuwılǵannan keyin, oǵan at qoyıw eń áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp esaplanadı. Ismsiz jámiyet haqqında sóz bolıwdıń ózi múmkin emes. Ayırım Arqa Sibir xalıqlarında adam atı hám ruwx bir dep qaraladı. Jańa Gvineyada jasawshı bir qáwim, ekinshi bir qáwimdi qırıp atırıp adamlardan: -Atıń kim? Atıńdı ayt! – dep birim-birim talap qıladı eken. Buǵan sebep adamǵa qoyılatuǵın attıń jetispewshiligi qusaydı. Olardıń da túsinigi boyınsha, qanshama ism bolsa, sonshama jan hám ruwx boladı.21

Áyyemgi túrkiy qáwimler, evropalılar sıyaqlı tuwılǵanınan baslap ómiriniń aqırına shekem bir ismge iye bolıp, turaqlı túrde iyelemegen. Túrkiy xalıqlarda adam atları olardıń jámiyettegi sotsiallıq jaǵdaylarına baylanıslı qoyılıp, bala waqtında laqap, jigitlik shaǵında dáreje, eresek adamlarǵa ataq onıń ismi esabında berilgen.22

Házirgi qaraqalpaq tilindegi menshikli atlardıń quramında áyyemgi dáwirdegi túrkiy xalıqlardıń isenim hám uǵımlarına baylanıslı bolǵan til qatlamları kóplep ushırasadı. Erte dáwirlerde olar táńir, ay, juldız, taw hám teńiz, hár qıylı aspan denelerine, tábiyat kórinislerine hám sonday-aq haywanatlarǵa sıyınǵan.23 Buǵan túrkiy qáwimler haqqındaǵı ayırım tariyxıy dereklerde, máselen, Yaoǵuzxannıń úlken balalarına Kún, Ay, Juldız, al kishkene balalarına Kók, Taw, Teńiz dep

21 Никонов В.А. Задачи и методы антропонимики. //Личные имена в прошлом, настоящем,

будущем. М., 1970. 33-бет

22Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М., 1967, 90-б.

23Гумилев Л.Н. Древние тюрки, 76-86-бетлер.

26

qoyılǵanlıǵı ayqın mısal bola aladı.24 Bul ismler házirgi qaraqalpaq tilinde

Táńirbergen, Kúntolı, Ayjarıq, Juldızxan, Tawmurat, Teńizbay degen adam atlarınıń quramında qollanıladı.

Joqarıda aytıp ótkenimizdey, qaraqalpaq adam atlarında haywanat hám quslarǵa sıyınıwshılıqtıń da izleri kórinedi. Házirgi waqıtta unamsız tip sıpatında súwretlenip júrgen «qasqır» yamasa «bóri» áyyemgi túrkiy xalıqlardıń sıyınıwshı kúshi, húrmetli qorǵawshısı esabında tanılǵan. Bóri, qasqır VI

ásirlerdegi túrkiy xalıqlarda úlken mánige iye bolǵan. Qıtay avtorlarınıń kórsetiwinshe, xan hám bóri (qasqır) sózleri sinonim dep qaralǵan. Túrkiy qáwimleriniń dáslepki xanı Ashina dep atalǵan. Bul ismniń bórige baylanıslı qoyılǵanlıǵın kóremiz. Házirgi qaraqalpaq adam atlarınıń quramında haywanat hám quslarǵa baylanıslı Bóribay, Arıslan, Barıs, Búrkitbay, Qarlıǵash, Qarshıǵa hám t.b. adam atları kóplep ushırasadı.

Bunday adam atları erte dáwirlerde isenim hám uǵımlarǵa baylanıslı qoyılıp kelgen bolsa, házirgi waqıtta ata-ananıń nárestege tilegin, balanıń tuwılǵan waqtın hám t.b. belgilerdi bildiredi. Máselen, Ayjarıq, Kúntoldı degen adam atları «náresteniń júzi ayday, kúndey jarqırap tursın» degen tilegin yamasa balanıń túnde yamasa kúndizgi waqıtta tuwılıwına baylanıslı waqtın, Tawmurat ismi «tawday biyik mártebeli bolsın» degen tilekti, Arıslan, Barıs, Búrkitbay ismleri qaytpaytuǵın, ǵayratlı bala bolsın degen tileklerdi bildiredi. Qaraqalpaq klassik shayırı Berdaqtıń ákesiniń atı da quslarǵa baylanıslı Ǵarǵabay dep atalǵan.

24 Кононов А.Н. Родословная туркмен, сочинение Абу-л-гази хана хивинского. М-Л.,

1958-48-бет; Щербак А.М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. М., 1959. 29-31-бетлер.

27

Qaraqalpaq tilindegi menshikli atlar tábiyattaǵı bolıp atırǵan hár qıylı qubılıslarǵa, xalqımızdıń árman-tileklerine, isenimlerine, ırım

hám úrp-ádetlerine hám t.b. sebeplerge baylanıslı qoyılıp kelgen. Máselen, shańaraq aǵzasınıń birewi ketken jaǵınan aman-esen keliwine baylanıslı, sol shańaraqta tuwılǵan balaǵa Amangeldi, Esengeldi, jawınlı yamasa qarlı kúni tuwılǵan balalarǵa Jamǵırbay, Qarjawbay, Qarlıbay,

«el ústine el kóship keldi» dep Elgeldi, usaǵan atlardıń qoyılıwı sol waqıttaǵı waqıyalarǵa baylanıslı bolǵan.

Qaraqalpaq antroponimlerinde kózge túsetuǵın nárse – bul ırım hám úrp-

ádetlerge baylanıslı adam atları bolıp esaplanadı. Bunday adam atları tek qaraqalpaqlarǵa emes, basqa xalıqlarda da keń tarqalǵan. Máselen, Iran xalqında, eger bir adam awırsa onıń atın ózgertip, kózden, ájel duzaǵınan aljastırıp, aman alıwǵa boladı dep esaplanǵan. XVII ásirde ómir súrgen Iran Shaxı Safi uzaq dawam etken keselge shatılǵan. Hátteki sol waqıttaǵı ataqlı táwiplerde onıń keseliniń dawasın taba almaǵan. Shaxtıń juldız sanawshıları oylasa otırıp: «qanday da bir káramatlı kúsh shaxımızǵa awırıw jiberip tur, sonlıqtan onıń atın ózgertsek, ol aljasadı» degen niyet penen shaxqa atın

ózgertiwdi usınadı. Iran shaxı bul usınıstı maqul dep esaplaydı hám saltanatlı jaǵdayda Sulayman degen attı qabıl etken. Solay etip, Iran shaxı Safi hám Sulayman degen atlar menen tariyxta belgili.25 Adam atlarınıń tábiyattan tıs qáhárli kúshten saqlaw maqsetinde, ırım retinde qoyılǵan, shańaraqta balalar shetney bergeni ushın qáhárli ruwhlardı quwıw ushın qoyılǵan. Mine usı ırımǵa baylanıslı at qoyıw, at ózgertiw ádeti qaraqalpaqlarda da bolǵan. Ayırım jaǵdaylarda hár qıylı sebeplerge baylanıslı náresteler ayı-kúni jetpey shala tuwıladı. Ádette bunday jaǵdaylarda tuwılǵan

25 Гафуров А. Лев и Кипарис (о восточных именах). М., 1971. 7-бет.

28

balanı diywalǵa shege qaǵıp malaqayǵa salıp ildirip qoyadı hám olarǵa

Shalabay, Shalaxan, Ileker dep at beredi. Bul atlar er jetkenge shekem saqlanıp, sońınan basqa atlarǵa hújjetlestirilip ózgertiledi. Ayırım jaǵdaylarda dáslepki atlar da hújjetlestirilip jiberiledi. Sonday-aq geypara shańaraqlarda tek qızlar tuwıla berse kelesi tuwılǵan qızlarǵa endigisi ul bolsın degen niyet penen

Ulbosın, Ultuwǵan, Uǵılay, Uljan, Ulxan, Jańılay degen atlardı qoyıw ádetke aylanǵan. Eger shańaraqta dáslepki tuwılǵan náresteler shetney berse, kelesi tuwılǵanlardıń ómirin tilep ism qoyadı. Bul qubılıs tek qaraqalpaqlarda ǵana emes, al basqa túrkiy xalıqlarda da ushırasadı: Tursınbay, Tursıngúl, Turǵanbay, Turǵangúl, Ólmesxan, Ólmesbek, qazaqlarda Toqtasın, Tursın,

ózbeklerde Turǵan, Ulmas, Tursun. túrkmenlerde Durdı, Dursın; qırǵızlarda

Toqto; qumıqlarda Ólmes, Qalsın hám t.b. Kóp balalı shańaraqlarda tuwılǵan genje balalarǵa Genjebay, Genjebiyke, Toqtarbay, Toqtagúl, Toydıq sıyaqlı atlardı qoyadı.

Basqa dúnya xalıqları sıyaqlı, qaraqalpaq tilindegi menshikli atlarda kózge túsetuǵın nárse – sanlıqlarǵa baylanıslı atlar. T.Januzaqov qazaq antroponimlerdiń quramında tómendegi sanlıqlardıń ushırasatuǵınlıǵın kórsetedi: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 30, 40, 50, 60,

70, 80, 90, 100, 1000, 1000026. Qaraqalpaq antroponimleri boyınsha jıynalǵan materiallarda joqarıda kórsetilgen sanlıqlardıń hámmesi ushıraspaydı. Sanlıqlarǵa baylanıslı qoyılǵan qaraqalpaq adam atları sol shańaraqtaǵı aǵzalardıń sanın, olardıń jas ózgesheligin hám uzaq ómir súriwin bildirip keledi. Máselen, shańaraqtaǵı balalardıń sanına qaray Birbarım, Besim, Besligúl, Altıbay, Jetibay, Segizbay, Toǵızbay, tuwılǵanda ákesiniń hám atasınıń jasına qaray, Otızbay, Qırqbay,

26 Джанузаков Т. Очерк казахской ономастики. Алма-Ата, 1982, 13-бет.

29

Eliwbay, Alpısbay, Jetpisbay, Seksenbay, Toqsanbay, al Júzbay, Mıńbay, Túmenbay ismleri balanıń ómiriniń uzaq bolıwı ushın qoyılǵan ismler bolıp esaplanadı. Egiz tuwılǵan nárestelerge Egizbay, Qosnazar, Qosmuxammed, Qosdáwlet, Qosjan, Yúsip, Zılıyha sıyaqlı atlar qoyıladı. Qaraqalpaq adam atlarınıń quramındaǵı arabsha Ráwiya ismi «tórtinshi» degen máni ańlatadı.

Qaraqalpaq adam atların qoyıwdaǵı úrp-ádetlerdiń biri náresteniń tuwılǵan waqtın onıń atı arqalı belgilew bolıp tabıladı. Bunday atlar tómendegi waqıyalarǵa baylanıslı qoyıladı:1) kún atına baylanıslı Jumabay, Jumagúl, Sársenbay, Sársengúl hám t.b. Geypara atlar bayram atları menen atalıp nárseteniń qaysı kúnde tuwılǵanlıǵın ańlatadı: Nawrızbay, Nawrızbiyke (21mart); Jeńisbay, Jeńisgúl (9-may); Jańabay, Tazabay (1-yanvar); Bayrambay, Bayramgúl (Bayram kúnleri) hám t.b. 2) Ay atına baylanıslı: Saparbay, Sapargúl, Ramazan (Oraza ayı); Erejep hám t.b; 3) Máwsim atına baylanıslı: Jazmurat, Báhárgúl, Gúzbergen hám t.b; 4) Jıl atına baylanıslı: Jılqıbay, Barıs, Qoylıbay hám t.b.

Qaraqalpaq tilindegi menshikli atlardıń kópshilik bólegin arabsha hám parıssha atlar quraydı. Olardıń ayırımları payǵambarlardıń atları menen baylanıslı bolıp, qanday máni ańlatatuǵınlıǵı sońǵı áwladlar ushın túsiniksiz. Máselen, Muxammed-«maqtawlı» degen mánini ańlatıp, qaraqalpaq adam atlarınıń quramında -má, -mat, -mát, -imbet, -ımbet hám mámbet sıyaqlı qısqarǵan variantlarda gezlesedi: Máshárip (Muxammedshárip), Mátnazar (Muxammednazar), Bayımbet (Baymuxammed), Mámbetkerim (Muxammedkárim) hám t.b. er adamlarǵa baylanıslı atlardıń quramında arabsha alla, din komponentleri keń qollanıladı: Allanazar, Abdulla, Fayzulla,

Nasırulla, Seypulla, Sharapatdiyin, Salawatdin, Paxratdin, Shámshetdin hám t.b. Álbette, arabsha hám parsısha

30